دیتنا ڤی تایتلی بەلكۆ خاندەڤانێ ڤێ گۆتارێ تووشی ڤێ هزرێ بكەتن كە ئەڤە هەمان پیسبوونا ژینگەهی یە كە ل ڤان چەند دەه سالێن بۆری یا هاتیە د ناڤ فەرهەنگۆكا ژیانا مرۆڤایەتیێ و بوویە جهێ مەترسیێ لنك خەمخۆرێن ژیانا مرۆڤی ل سەر گویێ زەڤیێ. ئەوا راستی بیتن بەلكۆ ب چاڤا ئەڤ دوو ووشەیە هندەك وەكی ئێك بن،بەلێ هەكەر هندەك ب كویراتی بهێتە ڕاما ندێ دیار بیتن كە وەسا نینە و گەلەك ژێك جۆدا و دویرن. هەرچەندە ئەم ڤێ چەندێ ڤەناشێرین بەلكۆ ژی د گەلەك جها و خالا دا ئەڤ دوو دیاردەیە پەیوەندیەكا راستەوخۆ و ئێكسەر یا هەی.
پیسبوونا ژینَگەهێ بابەتەكە كە ل ڤان چەند سالێن دۆماهیكێ و بشێوەی و ژ بەر ئەگەر زێدەبوونا ئاستێ ئاكنجی یێن جیهانێ و نەخاسمە ژی ل باژێرك و پایتەختێن وەڵاتێن جیهانێ و پیسبوونا ژینگەها فیزیكی ژ وێ پیساهیا كە دەرەنجامێ كارێ كارگەه و ماشین و كەرەستێن بەرهەمهێنەر و هاتن و چۆنا ترۆمبێلا و دەست تێوەردانا مرۆڤی د سروشتی دا و ڕشتنا گلێش و بەرمایی یێن ژ تۆخمێ شیشەی و نایلۆنا كە ماوەیەكێ گەلەك دویر و درێژ، بەلكۆ ژی پتر ژ چەند سەد سالا پێدڤی یە بۆ ژناڤچۆنا وان و .. هتد، دروست دبیتن و كارتێكرنەكا ئێكجار خراب و نەرینی یا كریە سەر ژینگەهێ و ئاییندەیا مرۆڤایەتیێ ( أیوب، 2013، شەرنەخی، 2013 )، بەلێ پیسبوونا سایكۆلۆژی، وەكی دیاردەیەكا مرۆڤایەتی،خۆدانێ دیرۆكەكا دویر و درێژە هندی دویر و درێژاهیا دیرۆكا مرۆڤایەتیێ و شارستانیەتا مرۆڤایەتیێ و دیرۆكا هزاران سالەیا وێ .
هەر ژ دەستپێكا پەیدابوونا مرۆڤایەتیێ و ( خۆلقەتا ) مرۆڤی و كەفتنا بەر وەسوەسەیێن دەروونی لنك دەیكا ( حەوایێ ) و نەڤیان و نەحەزی و حەسوودی یا ( قابیلی ) بۆ برایێ خۆ ( هابیلی ) و كۆشتنا وی( گرێیا قابیلی )، و گرێیا برایێن یوسفی، گرێیا سارا ژنا ئیبراهیم ( س ) ( الحفنی، 2005، 10 )، و گرێیێن دیتر و هەتا ڤێ رۆژێ و ئەڤرۆكە و ڤێ گاڤێ ژی پیسبوونا سایكۆلۆژیێ بەر و بەرچێلكێن مرۆڤایەتیێ بەرنەداینە و كارتێكرنێن خۆیێن خراب و نەرینێ یێن بێ سنوور و هەمە لایەنە ل سەر كاروانێ ژیانا مرۆڤایەتیێ و شارستانیەتا وی یا هەبووی و مرۆڤی چ جارا نەشیایە و نەشێتن خۆ ژ ئاگرێ سالۆخەتێن وێ یێن نگێتیڤانە قۆرتال بكەتن.سەربارێ هندێ كە گەلەك ڕێ و شوینیێن ژ لایەنێ گەلەك كەس و لایەن و خەمخۆر و دلسۆزێن مرۆڤایەتیێ ڤە هاتینە گرتنە بەر بۆ مەبەستی نەهێلانا وێ و یان ژی كێم كرنا ئاستێ زیان و ئێش و ئازارێن ڤێ دیاردێ، بەلێ جهێ داخ و پەژارەیەكا مەزنە كە مرۆڤایەتی و مرۆڤ گەلەك سەرڕەقتتر و ب زەحمەتتر ژ هندێ ڤان ڕێكا مرۆڤ ژ ئەنجامێن خراب و مالوێرانكەرێن ڤێ دیاردەیا مەترسیدار قۆرتال بكەتن.
سەرەتایی ترین و ئێكەمێنی ڤان بزاڤا هاتنا هنارتی و پێغەمبەرێن خۆدایێ مەزن و دلۆڤانن كە هەر ژ دەستپێكا سەرهلدانا مرۆڤایەتیێ هەبوویە و هەتا گەهشتیی پێغەمبەرێ دۆماهیكێ حەزرەتێ محەمەدی ( س )، و فەلسەفە و حێكمەتا پەیدابوون و سەرهلدانا ئایین و ڕێبازێن ئایینی ژی تنێ ئەو بوویە كە ب ڕێكا ڤان هنارتیا و پێغەمبەرا بزاڤ بهێتە كرن بۆ نەهێلان و بنبڕكرنا وان سالۆخەت و تایبەتمەندیێن پیس كە ژینگەها دەروونی و سایكۆلۆژیایا مرۆڤی پیس دكەتن.خۆدایێ مەزن و دلۆڤان فەلسەفە و ئارمانج ژ هنارتنا ڤان پێغەمبەر و هنارتیا و نەخاسمە ژی حەزرەتێ محەمەدی ( س ) د گەلەك جهێن قۆرئانا پیرۆز بیرا مە دهینیتن و نەخاسمە ژی ل ( الأحزاب / 21 ) و ( الأنبیاء / 107 )، " و ئەركێ سەرەكیێ كارێ وان ئازادكرنا مرۆڤان بوویە ژ شەهوەتێ و غەرەزێ و تەماعیێ و بگشتی ئازادیا عەقلی یا وان ئارمانج و هیمانێ پێغەمبەراتیێ بوویە " ( سروش، 2013، 58 )، و گەلەك ژ سورەت و ئایەت و جهێن دیتر.
بگۆتنەك دیتر، پێداچۆنەكا هویر و كویر ب دیرۆكا شارستانیەتا مرۆڤایەتیێ نیشانی مە ددەتن كە هاتنا ڤڕێكری یێن ( س ) خۆدایێ مەزنڤە بۆ هندێ دزڤڕیتن مرۆڤ د ئاستێن خرابێن سایكۆلۆژی و جڤاكی دا بوویە، و نەخاسمە ژی ل دەمێ هاتنا پەیامبەرێ مەزن حەزرەتێ محەمەدێ خۆشتڤی ( س ) ل چەرخێ شەشەمێ زایینی دا كە ب شایەتیا دیرۆكێ ب لاوازترین بازنەیێ مرۆڤایەتیێ دهێتە هژمارتن، و ل وی دەمی دا خزمەتا مرۆڤایەتیێ و ئاڤاكرن و پێش ئێخستنا شارستانیەتێ بەرەڤ نەمان و ژناڤچۆنێ دچۆ، و مرۆڤی چێكەر و ( خالقێ ) خۆ یێ مەزن و دلۆڤان ژبیر كری و پشت گۆهێن خۆڤە هاڤێتبی، و پەیوەندیێن وی دگەل لایەنینَن روحی و ئەندەروونێ خۆ لاواز و لاوازتر دبوو، و گەهشتبوو ئاستەكی كە پاشە رۆژا وی ژی لبیرا وی نەمابی، و هەستا جیاوازكرنا چاكیێ و خرابیێ، قەنجیێ و نەباشیێ، جوانیێ و كرێتیێ ل بەر چاڤێن وی بەرزە ببین.ئاستێ كاودانێن رامیاری، جڤاكێ ئابووری و سایكۆلۆژی دناڤ مرۆڤایەتیێ دا ل گۆپیتكا خرابیێ و هەڕفینێ دا بوو، تارادەیەكی كە ئەڤ كاودانێن ئالۆز ژ شیان و ویست و داخازیا قەنجی خازا و باش پەروەرا، مامۆستایێن ئایینی، حەكیم و فەیلەسۆفا و دلسۆزێن مرۆڤایەتیێ ژی مەزنتر ببو و ژ دەستێن وان دەركەفتبی.هەمی ئەڤ دەلیڤەیە بینە ئەگەرێ هندێ پیسبوونا سایكۆلۆژی، یا كو بخۆ پشكەك ژ بناسێن ڤێ چەندێ دهاتە هژمارتن، پتر و پترتر ببیتن، و ببیتە ئەگەرێ هندێ كە ڕێك بۆ هنارتن و هاتنا كەسەكێ پێغەمبەرێ ئیسلامێ یێ دۆماهیك هنارتی ( س ) خۆش و ڤەبیتن ( عبدا...، 2012، 22).
چ گۆمان و دوودلێ د ڤێ چەندێ دا نینە كە پێغەمبەرێ مە ( س ) ژی وەكی هەمی ئەو پێغەمبەرێن دیتر بۆ نەهێلان و چارەسەریا خرابیێن كە ب بەهرەمێن پیسبوونا سایكۆلۆژی تێتە زانین، دناڤ تەخ و چین و نەتەوە و گەلێن جۆداجۆدا، و دیاركرنا سالۆخەت و تایبەتمەندیێن پیسبوونا سایكۆلۆژی هاتە ڤڕێ كرن، و هەر هەمان تشت و حكمەت و فەلسەفە ژی بۆ هنارتن و هاتنا حەزرەتێ عیسایێ مەسیح ( س ) و یا حەزرەتێ مووسایێ بەنی ئیسرائیلیا ( س ) و یێن دیتر ژی راست و دروستە.
هەمی ڤان پەیامبەر و هنارتی یا و ئایینا یا ڤیای كە تۆڤێ قەنجیێ و چاكیێ، رەزامەندیێ و قەناعەتێ، ڤیان و دلۆڤانیێ، دلسۆزیێ، هاریكاریێ و دان و ستاندنێ، برایەتیێ، یەكسانی و دادپەروەریی، خۆدان ویژدانبونێ، میانەرۆیێ و نە تووندرۆیێ، بێهن فرەیێ و هەداری كێشانێ، خۆڕاگریێ، رژدبوون د كاری دا، پابەندی ب ژیانێ و یاسا و بنەمایێن سروشتی یێن وێ، رێزگرتن ل خۆ و خەلك و كەسێن دیتر، و ڤیانا نەتەوەیی و گەل و وەلاتێ خۆ و .. هتد، دناڤ دل و دەروون و هناڤێن مرۆڤی دابهێنە چاندن تا ببنە ستوینێن بهێزكرنا لایەنێن عەقلی و جەستەیی/ فیزیكی و سایكۆ-سۆسیۆلۆژیا مە و هەستكرن و تام وەرگرتن ژ ساخلەمیا فیزیكی و سایكۆلۆژی ل ڤێ جیهانا ئەم تێدا دژین. هەكەر ئەڤ چەندە ب ڕێكا هندەك ڕێنمایی و كریار و كار و ( فەریزەیێن ) وەكی نڤێژ و رۆژی و زەكات و حەج و .. هتد، دهێتە ئەنجام دان، هەمی بۆ گەهاندنا مرۆڤیە بۆ هندێ كە ئەو ب ئەنجامدانا ڤان ئەركا، ژ دل و گیان و ب هەمی باوەرێ ڤە، دێ هەسەكا ئارامیێ و تەناهی و ئاسایێشا سایكۆلۆژی لنك دروست بیتن، و پاقژ و ئارام و نەگۆهۆر و رازی بیتن، و ژ هەستێن هەڕفینەرێن سایكۆلۆژی و جڤاكی و یێن فیزیۆلۆژیكی یێن وەكی گۆنەهباریێ، نیگەرانیێ، و پەریشانیێ و تێكچۆنا سایكۆلۆژی، دوودلی و گۆمانێ، ململانێ و بگرە و بەردەیا دەروونیێ خۆ، چاڤتەنگی و دل قەلسیێ، هەلچۆنێن بێ شۆل و بێ مفا و زیانهینەر، خەمۆكی، قەهر و كۆل و كڤانێن نەهەژی، وەسواسێ، هەڤڕكی یا زێدە و بێ شۆل، كەرب و كینە، حەسادەتێ و بەخیلیێ، چاڤلێكرنا كۆركۆرانە، .. هتد، دویر و قۆرتال بیتن ( العیسوی، 2009، 8 ). ئەڤە ژبەر هندێ كە ڤان سالۆخەتێن پیس ب درێژاهی یا دیرۆكا مرۆڤایەتیێ، خۆ وەكی ئەگەر و بناسێن سەرەكی یێن پیسبوونا سایكۆلۆژی، ب سەر ستراكچەر و پێكهاتەیا تاك تاكێن مرۆڤایەتیێ و پاشی ژی كلتوور و فەرهەنگێن جۆداجۆدا دا، زال كری و سەپاندی، و مەزنترین دربێن ل ڤی پەیكەری داین و مەزنترین زیانێن گەهاندینە مرۆڤایەتیێ كە دگەل هیچ زیانەكا فیزیكی و سروشتی دا ناهێتە بەراوردكرن.
هەمی ئەو ئەرك و كارێن لایەنێ ئایینی ب ڕێكا ڕێنمایی و یاسایێن خۆ ل سەر مرۆڤی دسەپینیتن بۆ هندێ یە كە لن كوی هندەك بها و ئاراستە و بیر و بۆچۆن و رەفتار دروست ببن كە وەكی وان سالۆخەتانەیێن كە ژێدەرێن زانستی ب پشكێن كەساتیەكێ ساخلەم ژ لایەنێ سایكۆلۆژی ڤە دزانن، وەكیدروستكرنا هەڤسەنگیێ دناڤبەرا هێزێن پالنەرێن دەروونی و پێداویستی یێن تاكی و دویركرنا وی ژ ئاریشە و كێشە و ململانێ یێن دەروونی، و شیانا چارەسەری یا وان، هەستكرن ب بەختەوەریێ و ئارامیێ و تەناهیێ، دویر كەفتن ژ نیگەرانیێ و پەریشانیێ و ترس و قەهر و كۆل و كۆڤانێن بەرنەكەفتی، بلندكرنا ئاستێ بەرهەمهینانێ د ژیانا خۆ دا ل چارچیڤێ شیان و ئارەزوویێن وی دا، و رەفتارەكا نەهەژی، و باوەری بخۆ هەبین، هزركرنەكا كەتواریانە و دویر ژ جیهانەكا خەناوی ( عزیز، 2012، 211). مرۆڤەكێ خۆدان ڤان تایبەتمەندی و سالۆخەتێن ل سەری هاتین گۆتن، بیتندێ كەسەكێ دویربیتن ژ كارتێكرنا سالۆخەتێن پیسكرنا سایكۆلۆژیێ ل سەر كەساتیا وی.
دیارە گەلەك ژ تایبەتمەندی و سالۆخەتێن پیسبوونا سایكۆلۆژی، یێن وەكی بەخالەتێ، حەسوودیێ، سلسلۆكیێ ( عبدالجبار، 2013 )، و خۆپەرێسیێ، كەرب و كینە، نەڤیان ( الزیباری، 2012، 126 - 129 )، و دفن بلندی و یێن دیتر ژ وێ پەروەردێ دهێتن یا كو مرۆڤ ل رۆژێن دەستپێكا ژیانێ و دناڤ خێزانێ دا هەی و ژ بەر نەسروشتی بوونا وێ جۆرێ پەروەردەكرنێ ژ لایەنێ دەیبابانڤە و ڤیانەكا زێدەتر ژ ئاستێ خۆ و بەرهەڤكرنا تشت و پێدڤیاتی یێن نەهەژی و نەگرنگ بۆ زارۆكی دگاڤێ دا، یاكو ئەم دبێژینێ نازداركرن دروست دبیتن، كە دەمێ ئەڤ زارۆكە مەزن دبیتن، و پاشی داخازی و ئارەزوویێن وی ناگەهنە ئامانجێن خۆ وژ لایێ خەلكێ ڤە و ل دەمێ سەرەدەری و هەلسوكەفتێ سەركەفتنێ بدەستڤە نائینیتن، هنگی دێ ئەڤ مرۆڤە بەردەوام د رەوشەكا تووند وتیژیێ دا ژیتن و بەرەنگاریا وان كەسا كەتن یێن كۆ ئەو هەست دكەتن ئەگەرێن سەرنەكەفتنا وی نە، و هەمی دەما دێ هەلسوكەفتەكا خراب دژی وان ئەنجام دەتن یان ژی دێ ژ وان دویرەپەرێزیێ كەتن و بیتە مرۆڤەك گۆشەگیر، یان ژی دێ رەفتارێن خۆئازاردانێ یێن وەكی گریانێ یان قێژینێ یان ژی ئێش و ئازارێن سایكۆلۆژی یان نەساخی یێن دەروونی یان خۆكۆشتنێ ژ خۆ نیشان دەتن بۆ دەربڕینا هەست و هزر و بیرێن خۆیێن نەساخلەم ( بیكدلی، 1412، 241 ). هەلبەت ئەڤ ئەگەرە د پەیدابوونا ڤان سالۆخەتا دا ئێك ژ ئەگەرێن سەرەكی یە بەلێ گەلەك ئەگەر و بناسێن دیتر ژی د ڤێ چەندێ دا رۆلی دگێڕن.
ئەوا لڤێرێ پێدڤی یە بهێتە گۆتن ئەوە كە ئایا مرۆڤەكێ هۆسا و خۆدانێ ڤان سالۆخەتێن پیسكەرێن سایكۆلۆژیا كەساتیا وی دێ چەوا بیتە كەسەكێ وەسا یێ كو وەكی پێغەمبەرێ مە ( س ) دفەرموتن " مرۆڤەكێ باوەردار ئەو كەسە یێ كوت شتێ بۆ خۆ دڤێتن بۆ برایێ خۆ ژی بڤێتن " ( بیكدلی، 1412، 243 )، و یان ژی پتر ژ خۆ بۆ وی بڤێتن، وەكی چەوا كەسەكێ مینا ئیمام عەلی ( س ) و ئیمام عۆمەری ( س ) دگەل ئێك دیتر كری، دەمێ ڤەدگێڕن رۆژەكێ ئیمام عۆمەری ( س ) گلەیی و گازندەیا خۆ دگەهینیتە پێغەمبەرێ خۆشتڤی ( س ) كە ئیمام عەلی ( س ) ل سلاڤكرنێ دا هەمی دەما بەس سلاڤێ ژ وی وەردگریتن بەلێ سلاڤێ لێ ناكەتن، و پێغەمبەری ( س ) ژی ڤێ گازندێ دگەهینیتە ئیمام عەلی ( س ) كە بۆچی وەسایە، و دەمێ مرۆڤی گۆه ل بەرسڤا ئیمام عەلی ( س ) دبیتن، هنگێ دێ مەزناهی و برایەتیەكا راستەقینەیا دویر ژ هەر جۆرە پیسكەرەكێ سایكۆلۆژی لنك وان رۆهن بیتن. دیار بی كە مەبەستا ئیمام عەلی ( س ) ژ ڤێ چەندێ ئەو بیە كە ل سەر بنەمایێ فەرمایێشتا پێغەمبەری ( س ) كە د بەهشتێ دا خانیەك بۆ وی كەسی یە یێ كو د سلاڤكرنێ دا دەستپێشخەر بیتن، د ڤیا ئەڤ دەستكەفتە پتر بۆ برایێ وی، ئیمام عۆمەری ( س ) بیتن، لەوما دما ل هیڤیا هندێ كە وی سلاڤ لێ كربایە ( عەبدۆلجەبار، 2013 ).
ئایا مرۆڤێن ژ ڤی جۆری و یێن دڤی ئاستێ پاقژیێ ژ فاكتەرێن پیسكەرێن سایكۆلۆژی بن دێ كەنگی تووشی وان سالۆخەتا بن یێن كو پیسبوونا سایكۆلۆژی لنك وان دروست ببیتن و وان تووشی ئێش و ئازارێن جەستەیی/فیزیكی، سایكۆلۆژی و جڤاكی و ئابووری بیتن كە رۆژانە دەها و هزاران مرۆڤا دكەتەقۆربانیێ خۆ؟سالۆخەتێن وەكی دەمارگیریێ، كە ب درێژاهیا دیرۆكێ یا بوویە ئەگەرێ ڕشتنا خوینا مەلیۆن مەلیۆن كەسان ( نصری، __، 110 )، ئێكە ژ سالۆخەتێن پیسبوونا سایكۆلۆژیێ لنك مرۆڤایەتیێ، كە وەكی مە ئاماژە پێ دای گەلەك مرۆڤێن كرینە قۆربانیێ خۆ، قۆربانی وان كەسێن كە ئەڤ سالۆخەتا پیسكەرێ سایكۆلۆژی دناڤ دل و دەروون و هناڤێن وان دا هەین و كەسێن هەلپەرەست و دیكتاتۆر و خۆ ویست و خۆپەرێست و زۆردار و مرۆڤنەدۆستن، و نەتەوێ كورد ئێكە ژ مەزنترین قۆربانیێن پیسبوونا سایكۆلۆژیێ بدرێژاهیا بوونا شارستانیەتێ ژ بەر هەبوونا ڤێ سالۆخەتا پیسكەر لنك هندەك كەسێن نەساخ دەروون و فاشی و خۆویست ل وان جه و پارچێن نەتەوێ مە لێ دژیتن و وەڵاتێ مە ب زۆر دابەش و داگیركری.ئەڤ ئاریشەیە نەك تەنها بڤی رەنگی ل سەر ئاستێن جیهانی و نەتەوەیی و وەڵاتا، بەلكۆ ل ئاستێن بچویكترێن وەكی خێزانێ ژی ئاریشە و كارەساتێن مەزن دروست دكەتن. گەلەك جارا ئەم دبینین یان مە گۆه لێ دبیتن كە چ ئاریشەیێن سایكۆلۆژی و جڤاكی و كارەساتێن دلتەزین و خەمناك ژ پێخەمەت سالۆخەتێن پیسكەرێن سایكۆلۆژی دناڤ دل و دەروونێ ئەندام یان چەند ئەندامەكێن مالباتەكێ ل دژی ئێك یان دژی كەسانەك دیتر ژ دەرڤەی مالباتێ دروست دبیتنو هەمی ژ پێخەمەت سالۆخەتێن وەكی بەخیلیێ، حەسوودیێ، كۆرت فەهمیێ، هەڤڕكاتیەكا كۆركۆرانە و بێ بنەما دگەل كەس و كارێن خۆ وەكی خویشك و، برا، زاڤا، هەڤلنگ، ...هتد، یان دگەل كچ خالەكێ یان هەر كەسەكێ دیترێ مەبەست وەكی سووژەیەك بۆ تامراندنا ڤێ هەستا پیسكەر، خۆپەرێسیێ، كەرب و كینە، بێهن كۆرتیێ و هەداری نەكێشانێ، دفن بلندیێ، نەبوونا رۆحیەتا هاریكاریێ و دلۆڤانیێ و دلسۆزیێ بۆ خۆ و دەوروبەرێ خۆ، نەبوونا دادپەروەری و ئێكسانیێ د سەرەدەری كرنێ دگەل كاودان و هەلوێستێن خێزانی و جڤاكی دا، سەرپێچی و لادان ژ یاسا و بنەما و پیڤەر و بهایێن جوانێن جڤاكی و خێزانی و ئایینی، زێدەگاڤی و زێدەخازی د ئاستەكێ بلندتر ژ شیانێن خۆ و خیزانا خۆ، درەو و فرت و فێلبازی و ساختەكاری، راوستانەكا نەلۆژیكانە ل بەردەم ویست و داخازی و ئارەزوویێن رەوایێن خەلكا دیتر بێی هەبوونا هیچ بەلگە و دۆكیۆمێنتەكێ و هۆكارەكێ كەتەواری و لۆژیكانە و زانستیانە و ئاسایی و یاسایی، دزی، پۆخلەوات، ڕكگرتن و عینادیەكا بێ بنەما و بێ مفا،خەلەت شرۆڤەكرنا كاودانا و هەلوێستا و بێ باوەری و گۆه نەدان ب گۆتار و بەلێن و ئاخفتنا یێ بەرامبەر، نەكەتەواری بوون د ژیانێ دا و خەیاپالاوی بوون د ژیانێ دا، قەسە ئینان و برن و فەسادكەری دناڤ خەلێ دا و دروستكرنا ئاریشە و ئاستەنگێن مادی و جڤاكی و هزری و سایكۆلۆژی، ب دل وەرگرتن و هەلگرتنا تشتی و كرنە بارگرانیەك ل سەر خۆ و ژبیر نەكرنا وان و دووبارە و سێ بارەەكرنا وان و نەبوونا هەستا لێبۆرینێ لنك تاكی، تەحنەقۆتان و چكێن بێ بنەما و لۆمەیێن بەردەوام و بێ سنوور و بێ بناس و بێ شۆل و نە ژ پێخەمەت راستكرنێ و خێرخازیێ و ئاڤاكرنێ بەلكۆ بۆ گێڕانا ڕۆلەكێ ئاژاوەگێڕیێ و دوژمن تراشیێ و تێكدانا ناڤبەرا خەلكێ، دووروویاتی دناڤ خەلكێ دا بۆ مەبەستا ئالۆزتر كرنا رەوشا جڤاكی و خۆ شرین و خۆشەویستكرنێ،تۆلڤەكەربوون و هزرا تۆلڤەكرنێو چەندەها سالۆخەت و تایبەتمەندیێن ژ ڤی جۆری یێن پیسكەرێن سایكۆلۆژیا تاكی، ئەو فاكتەرن یێن كو مرۆڤایەتیێ د ڤان چەند هزاران سالێن بۆری دا ب دەست وان ڤە نالاندی و دنالینیتن، چونكی بوونا وان دناڤ ره و ریشالێن كەسایەتیێن دەروون نەساخ و مەژی هشك و بێ ویژدان ل سەرتانسەری جیهانێ هەر دەمژمێرەكێ هزاران ئاریشا دروست دكەتن و هزاران مالباتا وێران دكەتن و هزاران زارۆكا بێ دەیباب و هێتیم و سێوی دكەتن و هزاران جەنگ و پێكدادانێن مەزن و بچویك دروست دكەتن و هزاران كەسان ئاوارە و دەربەدەر و بن ئاخ دكەتن و هزرارانێن دیتر بێخۆدان دكەتن و هزاران دەیباب و خویشك و برایا و كەس و كارا و هەڤالا ژ ئێك دیتر دویر و جۆدا دكەتن و هزاران گۆند و باژێرا خراب دكەتن و دهەڕفینیتن و " هزاران نەساخی یێن سایكۆلۆژی وەكی خەمۆكیێ، هیستریایێ، نیگەرانیێ و پەریشانیێ، وەسواسی، و شیزۆفرینیایی و .. هتد، د ناڤ خەلكێ دا دروست دكەتن و وان تووش دكەتن " ( العیسوی، 2009، 9 )، و نەخاسمە ژی د سەردەمێ ئەڤرۆكە و ل چاخێ مە دا یێ كۆ زانایێن سایكۆلۆژی ناڤێ وێ كری یە ( چاخێ نیگەرانیێ )، ژ بەر زێدەبوونا ئێش و ئازار و نەساخی یێن سایكۆلۆژی/ مێنتالی ( عەقلی )، كە دخازیتن مرۆڤێ ڤی چاخی گەلەك هۆشیارانەتر بخۆ دا بچیتن و ب لبەرچاڤگرتنا یاسا و بنەما و پیڤەرێن جڤاكی و مرۆڤایەتیێ و ئایینی و بهایێن وان، بزاڤێ بكەتن ڤان سالۆخەتێن پیسكەرێن سایكۆلۆژی ژ ناڤ ژینگەهێ دەروون و هناڤ و دلێ خۆ بكەتە دەرێ و ان دویر بكەتن هەتاكو ساخلەمی یا دەروونی و بایۆلۆژی -سایكۆلۆژی یا خۆ، هەروەسا ئاسایێش وتەناهی و ئارامیا خۆ و جڤاك و نەتەوێ خۆ و مرۆڤایەتیێ و جیهانێ پترتر بپارێزیتن و وێ گەرەنتی بكەتن و نەبنە هۆیێ دووبارە بوونا كارەساتێن دلتەزین و مەترسیدار نۆكە و ل ئاییندەی دا.

ژێـــــــدەر :
1. قۆرئانا پیرۆز/ تەفسیرا رۆناهی یا مەلا سەید عەلی شیلانی، چاپا ئێكەم، 1998، چاپخانا زانست، دهوك، 604 ل.
2. أیوب، منیر بشیر ( 2013 ). كۆربەندا چارەسەركرنا دیاردێن نەشارستانی دناڤ ژینگەهێ دا، 27/2/2013، دەمژمێر ( 10 -12). زاخۆ.
3.بیگدلی، محمد حسین چیائی ( 1412 ه. ق. ). علم النفس التحلیلیی، ترجمە: محمد صالح علی اسماعیلیان، 291 ص.
4 - الحفنی، عبدالمنعم (2005 ). موسوعە عالم علم النفس،گ. 1، مجلد 1، دارنوبلیس، بیروت: لبنان، (240 )ص.
4 . الزیباری، صابر عبدا.. ( 2012 ).مفهوم الشخصیە التوكیدیە متگلباتها و خصائصها، مجلە هیزل، العدد : 21، دهوك، كوردستان، ( 126 - 129 ).
4. سروش،عبدالكریم ( 2013 )، سەكولاریزم، وەرگێڕان: د. لزگینێ چالی، گۆڤارا مەتین، ژمارە ( 220 )، 36-61 ).
5. شەرنەخی، مامۆستا مەلا ئەحمەد ( 2013 ). گۆتارا ئایینی یا هەینی مزگەفتا حەجی براهیم؛ 1/3/2013، زاخۆ. كوردستان.
6.شەرنەخی، مامۆستا مەلا ئەحمەد ( 2013 ). كۆربەندێ چارەسەركرنا دیاردێن نەشارستانی دناڤ ژینگەهێ دا، ( 27 / 2 / 2013 ) دەمژمێر ( 10 – 12 )، زاخۆ.
7. عبدا...، عجیب ( 2012 ). ژیانناما پێغەمبەری خۆدێ ( س )، چاپخانا پێنجێ، كتێبخانا جزیری، دهۆك، كوردستان، ( 330 ) ل.
8.عبدالجبار، م. مەمدوح ( 2013 ). گۆتارا نڤێژا هەینی ل مزگەفتا فیردەوس، زاخۆ، ل ( 22 / 3 / 2013 ).
9.عەبدۆلجەبار، مەمدوح ( 2013 ) . گۆتارا ئایینی یا هەینی ل مزگەفتا فیردەوس، زاخۆ، ( 14 / 6 / 2013 ). كوردستان.
10.العیسوی، عبدالرحمنمحمد (2009 ( .الاسلاموالعلاجالنفسیالحدیپ، گ. 2، دارالنهچەالعربیە، بیروت، ص. 262.
11.گولی، نەسرەدین ئیبراهیم ( 2012). پێشمەرگەی كوردستان و ئاسایشی نەتەوەیی كورد(شیكردنەوەیەكی سایكۆلۆژی)، فاكۆلتیا زانستێن مرۆڤایەتی، پشكا پەروەردە و دەروونزانی، زانكۆیا زاخۆ، گۆڤارا رووگەه، ژمارە 5، پ. 196-209 .
12. نصری، هانی یحیی ( ----). علم النفس دراسە الحواس الداخلیە عبر السلوك الیومی للانسان بحپ فی علم النفس الاجتماعی و الاخلاقی، دار الارقم بن ابی الارقم، 384 ص.