پێشەكی:
چ گۆمان تێدا نینە كە شارستانیەت بزاڤ و دەستكەفتەك هاوبەشە و تنێ بەرهەمێ كارێ نەتەوە و وەلاتەكی بتنێ نینە. هەر نەتەوەیەكێ هندی خۆ بەرێن دیوارێن ڤێ ئاڤاهیێ، ئاڤاهیێ شارستانیەتێ، یێ دەیناندی هەتاكۆ ئەڤرۆكە گەهشتیە ڤێ قۆناغێ، و نەتەوێ كوردی ژی پشكەكە ژ ڤێ هاوبەشی و پشكداریێ و بەلگە ژی بۆ ڤێ گۆتنێ سەدان زانانە كە بدرێژاهییا دیرۆكێ پێشكەشی جیهانێ كرین د بیاڤێن جۆداجۆدا دا، كە ناڤێن ڤان زانا و عارف و وێژەوانانە كە ب گەڕهان د بەرهەمێن دێهخۆدای و ئێبنۆئەسیری و گەلەك پەرتووك و ژێدەرێن دیتر دا دهێنەڤەدیتن( 2 ). هەلبەت خۆدێ ئەڤ زانایە ژی دەستپەروەردەیێنجڤاكەكا زەنگینا كوردەوارینە، كە ژبلی كۆ نەتەوەیەكێ كەڤنارە و ڕەسەنە، د هەمان دەمدا ژی خۆدان ئەزموونەك تێر و تەژی و دەولەمەندە كە پشكەك ژ ڤێ ئەزمونێ خۆ یا د پەند و ئاخفتنێن پێشینیان دا دبینیتن كە ژ باب و باپیرێن مە یێن بۆ ماین و گەلەك ژ وان بەرهەمێ ئەزموونێ ژیانەكا دژوار و سەرەدەریا درێژ و رەفتارا وی یە كە بوویە پشكەك ژ سایكۆلۆژیایا پێكهاتەیا كەساتیا تاكێ كوردی.
بنەمایێ پەندێ پێشینیان
هەلبەت هەكەر پەند وەك فەرهەنگنامەیا ئۆكسفۆردێ ( 2003 ) پێناسەدكەتن بریتی بیتن ژ هندەك بڕگە یان ڕستەیێن بەرنیاس كە شیرەتەكێ پێشكەش دكەتن یان ژی تشتەكێ ڕاست ڤەدگێڕیتن (3:ل 1020)، ئەڤە وێ چەندێ دگەهینیتن كە ڕاستی و دروستی و كەتواریبوونا وی كاری و ڕەفتارێ و تشتی بدرێژاهیا ژیانەكا درێژخایەن ژ لایەنێ مرۆڤانڤە یا هاتیە سەلماندن، بگۆتنەك دیتر ئەڤ ئاخفتنە و پەند و گۆتنە نەهەوانتەنە، بەلكۆ تشتەكێ بۆ هەی، و لایەنەكێ وان ژی گرێدایە ب سایكۆلۆژیایا تاكێن وێ جڤاكێ ڤە و دەربڕێ مێنتالیتە( عەقلیەت) و ئاراستە و بۆها و كەلتوور و فەرهەنگێ وانە.
جهێ سایكۆلۆژیایێ د گۆتنێن كوردەواریدا
هەكەر د زمانێ ئینگلیزی دا ڕستەیەكا وەكی (no pain، no gain) پەندەك بیتن كە ئاماژەی ب ئێك ژ بنەمایێن سایكۆلۆژیایا پەروەردەیی ددەتن كە د تیۆری یا ڕێبازا رەفتارگەرایا و نەخاسمە ژی بیروباوەرێن زانیێن وەكی سكینەری و ژ وی ژی وێڤەتر ئێدوارد سسۆرندایكی یە كە فێربوونێ لنك بوونەوەرا و مرۆڤی ب بەرهەمێ ئەزموون و بزاڤێ و خەلەتیكرنێ دزڤرَینیتن ( 4:ل 1031 )، كە تێدا بدەستڤەئینانا خۆشی و تام و چێژوەرگرتنێ پەیوەندارە ب كار و بزاڤێ و چالاكیێ و تەحلی و زەحمەتدیتنێ و نەخۆشیێ، و زمانێ مە یێ شرینێ كوردەواری ژی ژ ڤی بنەمایا سایكۆلۆژیك د ڕەنگێ ڕەستەیەكا وەك " هەتا پەحنیا دەستی ڕەش نەبیتن تاما دەڤی خۆش نابیتن " و .. هتد، كە هەمان ئەڤ ڕامانەیا كۆ مە د تیۆریێن سەری دا ئاماژە پێداین ددەن.
هەلبەت وەسا نینە تنێ ئەڤ پەند و گۆتنە بیتن كە نیشاندەرێ سەربۆر و ئەزموونەكا دەولەمەندا تاكێ كوردی و مێنتالیتەیا زەنگینا وی و جڤاكا كوردەواری بیتن دبیاڤێ سایكۆلۆژی و ژیانێ دا. ئەڤ گۆتنە دەربڕێن سەركەفتن و سەرنەكەفتنانە، دەربڕێ هەستێن ویژدانی یێن وەكی شادی و خۆشی و نەخۆشی و كۆل و كۆڤان، سەربۆرێن جڤاكی، دویرەپەرێزی و تەنهایێ، گەشبینیێ و ڕەشبینیێ، وێرەكی و مێرخاسی، ترسیانێ، هەلچۆنێن وەكی ڤیان و نەڤیانی و كەرب و كینە، و ئاسوودەیی و تەنهایێ، و هەژاری و نەداری و بەلەنگازیێ، و مێهڤانداریێ و .. هتد، نە ژ ژیانا مرۆڤی( 1:ل12)، هەرچەندە كۆ بۆ مە بێژەرێن وان دیار نینە لێ بەلێ لبەر مە د شرین و خۆشن، و هەرچەندە ژی هندەك ژ وان كرێتن و بەلكۆ ژی تەحل و دژوارن، لێ پشكەكن ژ كەلتوور و فەرهەنگێ زەنگینێ كوردەواری. هەكەر گۆتن و پەندێن باب و كالێن مە د دیتنا دیرۆكێ دا ئیماژەیەك بیتن بۆ نیشاندانا ناسنامەیا دیرۆكییا گەل و نەتەوا، و ب باوەرا جڤاكناسان دەبڕێ داب و نەریت و ڕەوش و تیتال و پەیوەندیێن جڤاكی بیتن، و ژ ڕوانگەها وێژەوانان گۆڕەپانا ناسینا لایەنێن وێژەیی و چەمكێن ڕێزمانی و ئاخفتنێ و زارەكی بیتن ژ قۆناغێن گەشەكرنا زمانەكی، و هەكەر بۆ زانستێ پزیشكی پشكەك بیتن ژ شێوازێن چارەسەركرنا ئێش و ئازارێن جەستەیی، و بۆ زانایێن ئایینی كۆمەك بیتن بۆها و بیروباوەرێن هەڤدژ و وەكهەڤ، بۆ زانستێ سایكۆلۆژیێ ئەڤ پەند و گۆتنێن كەڤنارەیێن كوردەواری بنیاتێ مێنتالی و سایكۆلۆژی و ئارەزوو و بۆچۆنێن نەتەوەیینە(1:ل15).
ژبەر ڤێ چەندێ یە هەر ئێك ژ وان پەند و گۆتنا بەرەكە ژ بەرێن بنیاتا سایكۆسۆسیۆلۆژییا تاكێ كوردی و كەلتوور و فەرهەنگێ نەتەوەیی و ستراكتوورێ وان. پێداچۆنەكا ڤان ئاخفتنا و گۆتنا گەلەك ژ بنەما و چەمك و تێگەهێن ڕێباز و تیۆر و قوتابخانەیێن سایكۆلۆژی لبەر چاڤێن مە ئاشكرا و ڕۆهن دكەن، و تەنانەت هندەك ژ وان سەرباری هزرا سالی بوونا وان، بنەمایێ وان چەمك و تێگەهێن سایكۆلۆژینە كە ل ڤان چەند دەه یان سەد سالێن بۆری دا هاتینە ڤەدیتن و هاتینە دناڤ فەرهەنگ و گۆڕەپانا زانستێ و ڕێبازێن سایكۆلۆژی یێن هەڤچەرخ دا و شونیكا هندەك زانایێن ب وان حەسیاین و كرینە د چارچۆڤێ ڕێباز و تیۆرەكا سایكۆلۆژی دا.
گۆتنێن وەكی " خۆیێ شیری هەتا پیری " یان " یێ گرتی ب شیری بەرنادت ب پیری " ئاماژەیەكە بۆ تیۆرا زانیایێ مەزن و بەرنیاسێ سایكۆلۆژی زیگمۆند فرۆیدی( 1856-1939) كە د تیۆرییا خۆ یا گرنگ دا، تیۆری یا شرۆڤەكاری یا دەروونی، دا تەكەزێ لسەر گرنگییا پێنج شەش سالێن ئێكەم ژ ژیانا مرۆڤی دكەتن د ئاڤاكرنا بنیاتێ كەساتیا وی و ژیانا وی ل قۆناغێن ئاییندەدا، و هەروەسا گۆتنێن وەك " ئەگەر دڵت لە كەسێ ڕیشە، تاوان بابەشێخ چیشە؟" ئاماژەی ب وان مێكانیزمێن فرت و فێل و بەرگری یا دەروونی (psychological defense mechanism)ددەتن كە مرۆڤەكێ خۆدان كەساتیەكا شەپرزە و نەیێ دەرووندروست گەلەك جاران تشتێ خۆ و عەیب و عارێن خۆ ددەتە بال كەس یان لایەنەك دیتر، و ئەڤ چەندە دبیتن هندەك جاران لسەر ئاستێ هەستی(شعوری) یان ژی نەستی( لاشعوری) رووی بدەتن و ڕێكەكە بۆ خۆ ڤەدزین ژ ئەنجامێن وێ یێن نەخۆش و دژوار یێن كۆ دبیتن بڕێكا بكارئینانا ڤان فرت و فێلێن دەروونی هندەك ژ بارێ گرانێ سایكۆلۆژییا وی سڤكتر ببیتن. یان ژی وەك تیۆری یا بچویك یا زانایێ بەرنیاسێ سایكۆلۆژی ژوولیان ڕۆتێر(Julian Rotter، 1916-2014) د تیۆری یا خۆ یا كۆ بناڤێ سەنتەرێ كۆنترۆكرنێ (locus of control) ئاماژە بۆ كری هندەك كەسێن هەلگرێ باوەرا كۆنترۆلا دەرەكی( external locus ) ژیان و ئەنجامێن ژیانا خۆ ددەتە پال هندەك ئەگەر و بناس و لایەنێن دەرەكی، كە دبیتن هیچ پەیوەندییەك، نە ژ دویر و نە ژ نێزیكڤە، ب وێ چەندێ ڤە نەبیتن، و بەلكۆ هندەك جاران دگەهیتە ئاستێ خۆرافاتێ و خەیال و شانسی.
هەكەر گۆتنێن وەكی " ئەگەر كەر بە پەینجا سەركەفت، خەسوویش لە وەوی خۆش تێت " ئاماژەیەكە بۆ بنەمایێن گرێیا ئەلێكترا یاكۆ فرۆیدی پشكەك ژ تیۆری یا خۆ یا سێكسی و گەشەیا وێ پێ شرۆڤەكری. هەروەسا ژی " بنیادەم دوو دەفعە لە كۆنایەكە ناچزگێت " نیشانەكە ژ بنەمایێ تام و چێژوەرگرتنێ و دویری كرن ژ تەحلیێ و نەخۆشیا، كە فرۆید ب ئێك ژ بنەمایێن فێربوونا ڕەفتار، بۆها، ئاراستە و كارێن مرۆڤی دزانیتن.
هەروەسا بیروباوەرێن وەكی زانایێ سایكۆلۆژیستێ ئەمریكی كارل ڕێنسام ڕۆجێرز (Carl R. Rogers، 1902-1987)و هەروەسا تیۆری یێن مرۆڤگەرایێ(هیومانیزم)، یان تیۆری یا فێربوونا جڤاكی یا زانایێن وەكی باندۆرا و ڤۆلتێرز ئاماژەی پێددەن، و هەروەسا بیروباوەرێن ئێریك ئێریكسۆنی(Erik H. Erikson، 1902-1994)، و ئابراهام ماسلووی(Abraham Maslow، 1908-1970) و گەلەك زانایێن دیترێن د بیاڤا سایكۆلۆژیێ ب بەردەوامی یێن د ئاخفتن و گۆتنێن باب و باپیرێن مە هاتینە و هەمی ئاماژەیەكە بۆ هندێ ژیانا دیرۆكییا كوردەواری ئەزموونەكا زەنگین یا هەبووی كە ستراكتوورەكێ لێكدایێ سایكۆلۆژیێ بۆ تاكێ نەتەوەیێ مە بجه هێلای، كە هەكەر هاتبایە پشتەڤانیەكا سیاسی لسەر ئاستێ دەرڤەیی و جیهانێ هەبایە و دوژمنێن دەرەكی و ناڤخۆیی هێلابابیە و نەببانە ئاستەنگ لبەر پێشكەفتنا وی و ناخێ كوردی ژناڤداڤە نەهەڕفاندبایە و هێلابایە ئەو ژی وەك نەتەوەیەكێ دیتر خۆدان كیانەك سیاسیێ سەربخۆ بایە و ب ئازادانە مفا ژ سروشتێ كوردستانێ وەرگرتبایە، دبیتن دەستكەفتێن مەزن لسەر ئاستێ جیهانێ و دەڤەرێ بدەستخۆڤە ئینابایە و ببایە جهێ شانازیێ ل هەمی جیهانێ و د دیرۆكێ دا، وەكی چەوا نۆكە جهێ شانازییا مرۆڤایەتیێ یە و وەك سەرۆك بارزانی د فەرمایشتێن خۆ دا ئاماژەی پێددەتن " پێشمەرگە پێش جیهانێ ڤە شەڕێ تیرۆریزما داعشێ دكەتن".
ژێـــــــــــــدەر :
1. رخزادی، علی ( 1390 ). گوارەی كوردەواری ( پەند و قسەی نەستەق )، چاپی دووەم، انتشارات كردستان، سنندج، 436 ص.
2. روحانی، بابە شێخ مەرۆخ ( 2011 ).مێژووی ناودارانی كودر ( عارفان، زانایان، وێژەوانان، شاعیران)،بەرگی یەكەم، بەشی یەكەم، وەرگێڕانی: ماجدی مەردۆخ رۆحانی، ئەكادیمیایكوردی، هەلێر، 444 ل.
3. Hornby، Albert Sydny (2003). Oxford advanced dictionary، 5th. Ed.،چاپخانە نگین، نشر جنگل، ایران، ( 1540 ) ص.
4. پورێفکاری . نصرت ا.. (1380) . فرهنگ معاصر جامع روانشناسی وروانپزشکی وزمینه های پیوسته انگلیسی وفارسی، جلد 1 -2،تهران، 814 ص.

*مامۆستایێ ئەكادیمی / بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژی/زانینگەها زاخۆ