خێزان پێك تێتن ژ ژن و زەلامەكی و بچیكەك یان چەند بچیكا، كو د راستا خودا كاكل و بەرێ بناغا جڤاكێ پێك دهینیتن. بگۆتنەك دیتر جڤاك ژ چەند خیزانەكا پێك تێتن كو ب هاریكاری و دگەل ئێك دا پێدڤیاتیێن ئێك دیتر بجه دهینن و دبنە دەزگەهەك بناڤێ گۆندی یان باژێرەك كو جیاوازیا وان تنێ د قەبارەیدانە.
ئەوا لڤێرێ ئامانجا مەیە پویتە پێدانە ب بابەتێ ساخلەمیا دەروونی( سایكۆلۆژی) یا مرۆڤی د جڤاكێ و خێزانێدا. راستە ساخلەمیا جەستەیی د پێگەهاندنا مرۆڤیدا تشتەك كێم نینە، بەلێ مە دڤێتن تپلا خو دەینینە سەر گرنگیا لایەنێ سایكۆلۆژیێ مرۆڤی ژ ئێكەمین قۆناغێن پێگەهشتنا وی د ناڤ دانگێن خێزانێدا و لبن سیبەرا دەیك و بابا.
بێگۆمان كێم نینە ئەو كاریگەریا شێواز و سەرەدەریا دەیك و باب ل پێگەهاندن و دوروستكرنا باوەریێ د مرۆڤیدا ل سالێن ئێكەمینێن زارۆك د ناڤ خێزانێد دبۆرینیتن. هەر جۆرە كریار و گۆتنەك ژ لایێ وانڤە كاریگەریا خو یا هەی لسەر هندێ كو بەرەك ژ بەرێ دیوارێ پەیكەرێ كەسایەتیا زارۆكی بهێتە دەیناندن. ڕاستە پرۆسێسا پێگەهاندنا جڤاكییا ( Socialization ) مرۆڤی تنێ بۆ قۆناغا زارۆكینێ بتنێ نازڤڕیتن بەلێ گەلەك زانایێن سایكۆلۆژی و تایبەت هەلگرێن ئالایێ رێبازا شرۆڤەكرنا سایكۆلۆژی و سەرقافیلێ وان زیگموند فروید د وێ باوەرێ دانە كو سەردەمێ بچیكاهی و زارۆكینی و نەخاسمە پێنج سالێن بەراهیێ د ژیانا مرۆڤیدا هند گرنگن كو كاریگەریا وێ بۆ ماوەیەكێ دویر و درێژ ل سالێن داهاتیدا دمینیتن. هەرچەندە ڤێ گۆتنێ تا رادەكێ زێدەرۆیی یا تێدا هەی، بەلێ دگەل هندێ دا ژی نێزیكە لڤێ گۆتنا باب و باپیرێت مە یا كو دبێژیت" یێ گرتی ب شیری بەرنادتن ب پیری"، و یا دیارە وان ژی ئەڤ ئاخفتنە ب هەوان تە نەگۆتیە بەلكۆ ئەزموونا شارستانیەتا كوردەواری یا چەند هزار سالانەیە. ئافەرین و سەد ئافەرین بۆ گۆتنا وان كو زانست و تەكنەلۆژیا ب هەمی پێشكەفتنا خوڤە ل ڤان سالێن دیماهیكێ گەهشتیە وێ راستیێ.
سیستەمێ بهایی یا مرۆڤی ( Value system) وەك ئێك ژ پێدڤیاتیێن گرنگێن دوروست بین و پێگەهاندنا جڤاكیا مرۆڤی دهێتە هژمارتن. ئایدیۆما سیستەمێ بهایێ مرۆڤی وەكی ئاراستەیا مرۆڤیە بۆ چەندین بهایێن مرۆڤی، جڤاكی، ئایینی، رامیاری، ئابووری، ....هتد. سیستەمێ بهایێ مرۆڤی هندەك جارا وەكی پالنەرك بۆ كریار و رەفتارێت مرۆڤی دهێتە هژمارتن و هندەك جارا وەكی ڕێكخەرەكێ هەر رەفتار و كریارەكا مرۆڤی دهێتە نیاسین.
ب شێوەیەكێ گشتی سیستەمێ بهایێ مرۆڤی رۆلەكێ بەرچاڤ و گرنگ دگێڕیتن د بڕێڤەبرنا ژیانا مرۆڤی یا رۆچانەدا. هەر كریارەك مرۆڤ پێ ڕادبیتن ب جۆرەك ژ جۆران پەیوەندیەكا راستەوخۆ و ئێكسەر یا هەی دگەل ڤی سیستەمیدا. ئایدیۆمێ " بها" ( Value) لڤێرێ مەبەست ئەو تشت یان بیر و باوەرە یا كو ب نرخ بیتن و بۆ مرۆڤی ژ هەر تشتەك یان بابەت و بیر وباوەرەك دیتر غەرتر و گرنگتر بیتن. بها بۆ هەر تاكەكی ژ تاكەك و كەسەك دیتر جودایە. هەر سێ بهایێن "راستی" و " جوانی" و " ئازادی" ژ وان بهایانە یێن دیرۆكەكا كەڤن هەین و د بوارێ فەلسەفێ دا پێ گۆتینە. بۆ كەسەكی بهایێ "ئازادیێ" ژ هەمیا گرنگتر و سەرەكیتر. بۆ كەسەك دیتر " خزمەتكرنا جڤاكی" و ئێكەك دی " ساخلەمی" و یێ دیتر "جوانی" بهایەك سەرەكییە و ... هتد. رێزبەندیا بهایا لنك هەر تاكەكی تایبەتمەندیا خو یا هەی هندەك جارا وەكی یێن هندەك كەسێن دیترە و هندەك جاران نە.
سیستەمێ بهایێ مرۆڤی تشتەك نینە كو مرۆڤی ب زگماكی ژ دەیك و بابێن وی بۆ هاتبیتن، بەلكۆ چەندین ژێدەرێن هەین بۆ هندێ ئەڤ سیستەمە لنك مرۆڤی دوروست ببیتن و ببیتە پشكەك ژ پێكهاتا وی یا سایكۆلۆژی. خێزان ب گرنگترین ئەندامێن خوڤە، دەیك و باب ئێكە ژ سەرەكی ترین ڤان سەرژاڤە و ژێدەرا كو شان ب شانێ قوتابخانێ، جڤاكێ و دۆست و هەڤال، مزگەفت و كەنیسە و دەزگەهێن میدیایی وەكی رادیو و تەلەفزیون، و گۆڤار و رۆژنامە و ... هەمی پێكڤە كار دكەن بۆ پێكهینان و تمام و دوروست كرنا ڤی سیستەمی لنك مرۆڤی.
هەر كریار و رەفتارەكا مرۆڤ دكەتن و ل بچیكاهی دا ئەنجام ددەتن دبیتە بەرەكێ بناغا دوروستبینا سیستەمێ بهایێ مرۆڤی. هەكەر دەیك و بابا ژ بەر خاترا كار و رەفتارەكا باش و جوان ئەو پاداشت كربیتن ئەڤە د هزر و بیر و مێشكێ زارۆكیدا دبیتە هیما و نیشانەك ژ تشتێ باش و دووبارە بینا وێ بۆ چەند جارەكا و پاداشتكرنا بەردەواما وێ دبیتە ئەگەرێ هندێ ئەڤ كارە یان رەفتارە ببیتە بهایەك ژ كۆمەلا بهایێن سیستەمێ بهایێ ڤی زارۆكی.
و بەرۆڤاژی ڤێ چەندێ هەكەر كریار و یان رەفتارەك چەند جارەكا بهێتە ئەنجامدان و پشتی وێ چەندێ ژ لایێ دەیك و بابانڤە بهێتە سزادان، ئەڤە دێ لنك زارۆكی بیتە بهایەكێ بێ نرخ و ئەو د ژیانا رۆژانەیا خودا هەول دەتن جارەك دیتر ڤێ رەفتارێ دووبارە نەكەتن داكو تووشی سزادان و ئێش و ئازارێ نەبیتن. بڤی رەنگی لنك مرۆڤی پرۆسێسەك دەست ب دوروست بینێ دكەتن كو دڤێ پرۆسێسێدا گاڤ بۆ گاڤێ سیستەمەك پێك دهێتن بناڤێ سیستەمێ بهایی.
لڤێرێ ئەوا پێدڤیە بهێتەگۆتن ئەوە كو دەیك و باب ڤێ یاسایێ لبەر چاڤ بگرن و هشیار بن د پاداشت كرن و سزادانا زارۆكان. ب گۆتنەك دیتر پێدڤیە بچیكا ب رەنگەكی دوروست پاداشت بكەن و سزا بدەن یان ژی لسەر بابەتەكی سزا بدەن یێ كو بەر بكەڤیتن و هەژی بیتن و وەسا كاریگەر بیتن ببیتە پالنەرەك بۆ دوروست بینا بهایێن باش لنك زارۆكی.
بێگۆمان دەیك و باب مرۆڤێن پێگەهشتینە و باش و خرابیێ دزانن، بەلێ زارۆك ڤێ چەندێ نزانیتن هەتاكو دەیك و باب نیشانا وی ددەن و وی فێری وی تشتی دكەن. گەلەك جاران تێتە تێبینی كرن كو دەیك وباب ب شێوەیەكێ نەیێ دوروست و زانستی ڤی ئەركی بجه دئینن كو دبیتە ئەگەرێ كارتێكرنەكا خراب لسەر ژیان و كەسایەتیا مرۆڤی. بۆ نموونە سزادانا زارۆكی ژ پێخەمەت تشتەك بەرنەكەفتی یان ژی سەرا تشتەكێ وەكی ئێك جارەكێ زارۆكی پاداشت بكەن و جارەك دیتر سزا بدەن یان پشت گۆهێ خوڤە بهاڤێژن، دێ بیتە ئەگەرێ هندێ شاشیەك و دوودلیەك لنك زارۆكی چێ ببیتن. ئەڤ دوودلی و شاشیە دێ بیتە هۆكارێ هندێ ئەڤ بهایە و رەفتارە لنك زارۆكی لاواز و بێ بها ببیتن، هەر چەندە ژی بهایە و رەفتارەك جوان و مرۆڤایانە و باش بیتن.
و یان بەرۆڤاژی ڤێ چەندێ بهایەكێ لاواز و رەفتارەك نە هەژی بیتن بەلێ ژ بەر سەرەدەریا خراب و خەلەتا دەیك و بابا د سزادان و پاداشت كرنێ ببیتە بهایەك بهێز لنك تاكی. بێگۆمان هندەك جاران ئەڤ رەوشە دووبارە دبیتن و بارودۆخی ئالۆزتر دكەتن و پتر دشێوینیتن، ب جۆرەكی كو باشتر كرن و زڤراندنا ڤی دۆخی بۆ رەوشا جاران یا ب زەحمەتە. ئەڤە چی ئەو گاڤن دەمێ بهایەك لاواز و بەرنەكەفتی دبیتە بهایەك بهێز و سەرەكی و ئەڤە ئەوە یاكو ئەم دبێژینێ " لادان ژ رەوشا جڤاكێ". و دەرەنجامێت ڤێ چەندێ ژی گەلەك جارا د هەلسوكەفتێت جڤاكی و و ئەنجامدانا ئەركێن سەرشانێ مرۆڤی دهێتە تێبینی كرن.
نموونە ژی بۆ ڤێ چەندێ –جهێ داخێیە د جڤاكا مەدا گەلەكن. بجه نەئینانا ئەركێ سەرشانێ خو ل دەزگەه و فەرمانگەهێن میری و پارتی، گەندەلی، خو ڤەدزین ژ ئەرك و كارێن خێزانی و جڤاكی، بیر و باوەر و كەسایەتیا دۆگماتی و دەمارگیر، دژایەتیكرنا هندەك یاسایێن جڤاكی یێن بەر بەلاڤ د جڤاكێدا و چەندەها رەفتارێن ژ ڤی بابەتی نموونێن دەرەنجاما ڤی جۆرێ پەروەردەكرنا نە زانستیانەیە. هەلبەت هندەك جاران ئەڤ كریارێن نەرینی و دژی جڤاكی ب رەنگەكێ كاریگەر و زال دبنە سەر تاك و جڤاكی، كو دویر نینە ببیتە بهایەكێ زێدە بهێز و خەلك ب چاڤەكێ دیتر بەرێ خو بدەتێ و وان وەكی زیرەكاتیەك بۆ ڤان تۆخمە كەسایەتیا بژمێریتن و ببیتە بهایەكێ جێگیر د جڤاكێ دا. و ئەڤە ژ هەمیا نەخۆشتر و مەترسیدارترە.
و ئەڤرۆكە دەمێ هندێ یێ هاتی كو ئەم ژی وەك جڤاكەكا مرۆڤایەتی ڤان یاسایێن سروشتی و زانستی د پەروەردەكرنێ دا لبەر چاڤبگرین و پتر د رژد بین لسەر دوروستكرن و پێگەهاندنا كەسایەتیا زارۆكا. هەلبەت نابیتن ئەگەر و فاكتەرێن دیتریێن كاریگەر لسەر ڤێ پرۆسێسێ ژ بیر بكەین. فاكتەرێن وەكی قوتابخانە، دەزگەه و بنكێن ئایینی وەكی مزگەفت و كەنیسا، و كۆما دۆست و هەڤال و هۆگرا، و تەلەفزیۆن، رادیو، رۆژنامە و گۆڤار و ئەنترنێت و .... . لێ پێهنگاڤا ئێكەم د ڤێ پرۆسێسێدا بۆ خێزانێ دزڤریتن.
هەكەر بەرێ بناغا مرۆڤی ل مالێ و دناڤ دانگێن دەیك وبابا باش و دوروست بهێتە دەیناندن گەلەك جاران فاكتەرێن دیتر ئەگەر نەرینی ژی بن نەشێن دیوارێ بهێزێ كو بۆ سیستەمێ بهایێ مرۆڤی هاتیە دەیناندن بهەڕفینن و تێك بدەن یان ژی بەرف لاوازیێ ببەن. ئەڤ چەندە بۆ مە رۆهن دكەتن كۆ ئەركێ مالباتێ و دناڤدا ژی دەیك وبابا چەند گرنگە د و گرانە د پەروەردەكرن و پێگەهاندنا زارۆكی و نەخاسمە ژی د خێزانا كوردەواریدا كو هژمارا زارۆكان هند گەلەكە كو دبیتە ئەگەرا "زۆری و بۆری"یێ. لەوما خێزانا كوردەواری پێدڤی ب پێداچۆنەكا دووبارەیا خویە داكو بۆ پاشەرۆژەكا گەشتر بۆ گەلێ مە مرۆڤێت ساخلەم و دوروست ژ لایەنێ دەروونی و سایكۆلۆژی ڤە پێ بگەهینیتن.

* ژێــــــــدەر:

ب زمانێ كوردی:
. قۆرئانا پیرۆز/ تەفسیرا رۆناهی یا مەلا سەید عەلی شیلانی. چاپا ئێكەم، 1998، چاپخانا زانست، دهوك، 604ص.
. سەعدوا...، نیهاد(2010). تو وەك مامۆستا و دایك و باب دێ چەوا سەرەدەریێ لگەل زارۆكێ خو كەی..؟؟، چاپخانا زانا، دهوك، 292 ص.
. قەرەچەتانی، كەریم شەریف(2007). سایكۆلۆژیایی گشتی، چاپی دووەم، زانكۆی سلێمانی، سلیمانی، 416ص.
ب زمانێ عەرەبی:
. ابراهیم، فوزی گه و رجب أحمد الكلزە(2000). المناهج المعاصرە، منشاءە المعارف، الاسكندریە، 362ص.
. درویش، كمال و محمد محمد الحمامی(2004). رۆیە العصریە للترویح و أوقات الفراغ، گ2، مركز الكتاب، القاهرە، 310ص.
. العبیدی، محمد جاسم(2009). المدخل فی علم النفس العام، دار الپقافە، 358ص.
. غانم، محمود محمد(2004). التفكیر عند الاگفال،گ1، دارالپقافە، عمان، 270ص.
ب زمانێ فارسی:
. اتكینسون، ماری و گری هورن بی(1383). بهداشت روانی در مدارس، ترجمە د. اكبررهنما و محمد فریدی، چاپ سوم، اییژ، تهران، 336ص.
. اسدورو، لستر ام. (1389). روانشناسی، ترجمە جهانبخش صادقی، چاپ سوم، مركز تحقیق و توسعە علوم انسانی، تهران، 618ص.
. ایزنك، میكل و مارك كین(1389). روانشناسی شناختی، ترجمە اكبر رهنما و محمد رچا فریدی، اییژ، تهران، 728ص.
. تاسیگ، مارك و دیگران (1386). جامعە شناسی بیماریهای روانی، ترجمە د. أحمد عبد اللهی، سازمان مگالعە و تدوین كتب علوم انسانی دانشگاهها، تهران، 407ص.
. كارلسون، نیل ار. (1387). مبانی روانشناسی فیزیولوژیك، ترجمە مهرداد پژهان، چاپ هفتم، انتشارات اركان دانش، اصفهان، 527ص.
. كرین، ویلیام س. (1389). پیشگامان روانشناسی رشد، ترجمە د.فربد فدایی، چاپ شانزدهم، انتشارات اگلاعات، تهران، 207ص.
. میشارا، بریان ل. و روبرت ج. رایدل(1382). روانشناسی بزرگسالان، ترجمە د. حمزە گنجی و دیگران، انتشارات اگلاعات، تهران، 311ص.
. نجاتی، حسین(1389). روانشناسی نوجوانی چگونگی رفتار با نوجوانان، چاپ سوم، بیكران، تهران، 239ص.
ب زمانێ ئینگلیزی:
. Crandell، Thomas l.، et all(2008). Human development، 9ed. McGraw-hill، NY. USA.
. Fiske، Susan T.، Shelley E. Taylor(2008). Social cognition from brains to culture، McGraw hill، 1th ed.، USA.
. Fledman، Robert S. (2009). Essentials of understanding psychology، McGraw hill، 8th، USA.
. Jolley Janina M.، Mark L. Mitchell(1995). Lifespan development a topical approach، Brawn & Benchmark، USA.
. Passer، Micheal W.، Ronald E. Smith(2007). Psychology، the science of mind and behavior، 4th ed.، McGraw hill، USA.
. Santrock، John W. (2009). Educational psychology، 4th ed.، McGraw hill.، USA.
ژێدەر ب زمانی َروسی:
. Большой психологически словарь ( 2007). Сост.и обш. Ред. Б.Г.Мещеряков،В.П. Зинченко.СПб.:ПаримЕврознок،.627с.
. Леонтьев Д.А. Методика изучения ценностных ориентаций. М.،1992._с.16.
. Кордуэлл М. (2003).Психология، А-Я: словарь-справачник / перев. С англ. К. С. Ткаченко.- М.: ФАИР-ПРЕСС،.-448с.
. Немов Р. С. (2007). Психология: словарь-справочник: в 2ч.-М. : изд-во ВЛАДОС-ПРЕСС،с.2.-312с.








د.نصرالدین ابراهیم گولی/ فاكولتیا زانستێن مرۆڤایەتی/ پشكا دەروونناسی/ زانكۆیا زاخو