پــێشــەكــی
مشەختبوون یان كۆچكرنێ ( Emigration )، وەكی دیاردەیەكا مرۆڤایەتیێ، مێژوویەكا كەڤنارە یا هەی و د بەرپەڕێن دیرۆكا مرۆڤایەتیێ هەر ژ سەردەمێ ژیانا شكەفتێ هەتا كۆ ب شارستانیەتبوونێ دا، بەردەوامیا هەبووی و ناڕاوەستیتن. ڤێ دیاردێ، ئەگەرێن وێ هەر چیەك بیتن، دبیتن كە مفایێن خۆ هەبووینە، لێ د هەمان دەمدا ژی بێ زیان نەبووینە و ئێك ژ مەزنترین ڤان زیانا زیانێن سایكۆلۆژی بووینە كە مرۆڤایەتی بدەس وانڤە دنالینیتن.
كۆرتیەكا دیرۆكی ژ مشەختبوون د جیهانێ و كوردستانێ دا
كۆچكرنا مرۆڤی ژ سەنتەر و بنكەیێن بچویكێن وەكی گۆندا بۆ جهێن مەزنتر خۆدانێ پێشینەیەكا دیرۆكی یا دویر و درێژە. دیرۆكا شارستانیەتا مرۆڤایەتیێ ڤێ راستیێ بۆ مە دیاردكەتن كە مرۆڤێ چاخێن بەرێ ژی چ جارا بێ بەش نەبوویە ژ ڤێ دیاردێ.ئەڤ دیاردەیە تنێ جێگۆڕكیەكا فیزیكی یا سادە نەبوویە، بەلكۆ ئەركەكێ گرانێن هەمە جۆرێن ل دویڤ خۆ ئیناین و نەخاسمە ژی یێن مادی، و دگەل هندێ دا ژی گەلەك ئاریشە و كێشە و ئاستەنگێن جڤاكی، گیانی و سایكۆلۆژی ژی دروستكرین.بزاڤا مرۆڤی وەكی هەولەك بۆ مانێ د ململانێ یا ژیانێ دا وەكی تیۆریا دارڤینیسم ئاماژەی پێ دكەتن ( پورأفكاری، 1380، 362 )، هەمی دەمەكی ئێك ژ ئەگەرێن كۆچكرنا مرۆڤی بوویە ژ جهەكی بۆ جهەك دیتر. ئەگەرێن كۆچكرنا مرۆڤی ژ جهێن جۆداجۆدا هەكەر ئابووری یان جڤاكی یان رامیاری وەكی یا زانایێن ئەورۆپایێ بگشتی و یێن جۆهی بتایبەتی ل دەمێ جەنگێ جیهانیێ دووهەم ژ ترسێن نازیسما بۆ ئەمریكایێ ( نراقی، 1354، 231 )، یان هزری و ئایینی وەكی مشەختبوونا ئەصحابێ شكەفتێ ( أصحاب الكهف) ( سورە الكهف/ 16 ) یان یا مۆسلمانان ل دەستپێكا بەلاڤبوونا ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ بۆ حەبەشێ ( عبدا...، 2012، 77)، یان بۆ مەدینێ (عبدا...، 2012، 139 )، یان كۆچكرنا نەتەوێ كوردستانێ ل دەم و ساتێن جۆداجۆدا و ل بن فشار و گڤاشتنێن رامیاری یێن جۆداجۆدا و نەخاسمە ژی ل سەدێ بۆری چۆنا خەلكێ كوردستانا مە ل سالێن پشتی جەنگێ جیهانیێ ئێكەم و لدەمێ داگیركرنا كوردستانێ ژ لایەنێ سوپایێ بەریتانیاڤە كە بوویە ئەگەرێ ژناڤچۆنا هزاران مرۆڤێن كوردستانێ ( شیلانی، 2013، 357 ) بۆ دەڤەرا مهابادێ ژ بۆ پاراستنا كۆمارا مهابادێ یان چۆنا دیرۆكی یا بارزانیێ نەمر و چەند سەد ژ هەڤالێن وی بۆ وەڵاتێ سۆڤیەتێ یان كۆچا خەلكێ مە بۆ وەڵاتێ ئیرانێ پشتی خیانەتا جەزایرێ یان كۆچا مەلیۆنیا مە ل سالا ( 1991) و دەمێ راپەرینا مەزنێ گەلێ مە ل دژی بەعسا گۆڕ ب گۆڕ و سەدامێ زەحاكویان هەر تشتەك دیتر بیتن هەمی دەمەكی یا بوویە ئەگەر و فاكتەرەكێ مەزن د روویدانا چەندەها كێشە و گرفتێن وەكی جەنگ و پێكدانانێن هزری و فیزیكی و جۆراوجۆرێن تاكێن هەر ئێك ژ وان گرووپ و جڤاك یان كەسێن كۆچ دكەن دگەل یێن بەرامبەر یێن كۆ جهێ وان هاتیە داگیركرن یان جهێ ئاكنجی بوونا هندەك كەسێن دیتر. دیرۆكا مرۆڤایەتیێ پڕە ژ ڤان نموونەیێن كۆچكرنێ وەكی كۆلۆنیالیزما ئەورۆپایێ بۆ وەڵاتێن ئەمریكایا ژۆری و ژێری و ئەفریقایێ و رۆژهەلااتا ناڤین و ئاسیایا دویر و ئۆسترالیایێ و .. هتد، ژ لایەنێ وەڵاتێن وەكی بەریتانیایێ و فەرەنسا و ئیسپانیایێ و پۆرتۆقال و ئیتالیا و .. هتد.
هەلبەت جەنگ تنێ لایەنەكێ ئاریشەیێ كۆچكرنێ یە ولایەنێ سەرەكی و گرنگێ ڤێ دیاردێ لایەنێ سایكۆ-سۆسیۆلۆژیكی بوویە كە گرنگیەكا تایبەت یا هەی د ژیانا مرۆڤایەتیدا و نەخاسمە ژی بۆ وان كەسێن كۆچ دكەن. كۆچكرنێ بەهرا خۆ یا د هەر نەتەوە و جڤاكەكێ ئێخستی و و هیچ نەتەوەیەك ژ ڤێ چەندێ بێ بەش نەبوویە ژ بەر هەر ئەگەر و لبن هەر ناڤ و نیشانەكا هەبیتن و لبن فشار و گڤاشتنێن هەر فاكتەرەكێ بهێتە ئەنجام دان، و نەتەوێ كورد ژی ژ ڤێ چەندێ بێ بەهر نەبوویە. بۆ نموونە ل كوردستانێ و وەكی نەریتەكێ ژیانا جڤاكی تێدا كۆچەراتی ئێك بوویە ژ سالۆخەتێن دیارێن وێ كە ل بەهدینان ژ بلی هندەك عەشیرەتێن جێگیر وەكی زێباری و عەشایرێن سەبعە ل دەڤەرا گۆرانەتیێ، هندەك عەشیرەتێن كۆچەری هەبووینە كە بەردەوام د هاتنۆچۆنێ دا بووینە و جێگیر نەبووینە و ژ پێخەمەت چەراندنا پەزی و مەڕ و مالاتێ بەردەوام جهێ خۆ یێ ڤەگۆهاستی و كۆچەراتی هەلبژارتی وەكی عەشیرەتا سوورچیا و .. هتد( ئاكرەیی، 2007، 93: عبدالرحمن،2006 )، ئانكۆ لایەنێ ئابووری لڤێ دەڤەرێ ئێك ژ ئەگەرێن كارتێكەرێن ڤێ كۆچەراتیێ بوویە كە تێدا ژیانا عەشیرایەتی، وەكی چارچووڤەیەكێ جڤاكی فاكتەرەكێ بهێز بوویە بۆ ڤێ مەبەستێ كە تێدا تاكێ مرۆڤی، وەكی ئەندامەكێ وێ عەشیرەتێ هەست ب ئارامی و ئاسایێشا سایكۆلۆژی كریە كە ئێكە ژ پێدڤاتیێن ژیانا وی د ناڤ هەرێما ڤێ عەشیرەتێ و كوردستانێ دا.ئەڤە و ژ بلی هندێ كە ئەڤ دەڤەرە خال و مەڵبەندەكێ مەزن و سەرەكیێ هەڤڕكاتی و ململنێ یێن رَامیاری و لەشكری بوویە ل سەردەمێن جۆداجۆدایێن دیرۆكێ دا و نەخاسمە ل سەردەمێن لەشكەركێشی یا یەونانیان و ئەسكەندەرێ مەقدونی و ئێمپراتوریەتا فارسێن ئەشكانی و پاشی ژی ساسانیان و عەرەب و عۆسمانیان ( ئاكرەیی، 2102، 35)، كە گرنگیەكا تایبەتا دیرۆكیا ڤێ دەڤەرێ دگەهینیتن، كە ئەو بخۆ پشكەكە ژ گەلەك ژ لایەنێن جڤاكی و سایكۆلۆژییێن وێ و بەلكۆ ژی گەلەك ئەو مشەختبونێن ل ڤێ دەڤەرا دلڕڤین و خۆشا كوردستانێ.
ژ ڤێ گرنگیا هەمەلایەنێ دیرۆكی، جڤاكی،ڕامیاری و ئابووری ئەم دگەهینە ڤێ ڕاستیێ كە بۆ چی ل هندەك قۆناغێن مێژوویی یێن كوردستانێ ب گشتی، بۆ نموونە ل سەردەمێن خەلیفەیێن ئۆسمانیا دا، ژبەر لاوازیا دەستهەلاتا وان و نەخاسمە ل دۆماهیكا ڤێ سنسلا خەلافەتێ دیاردەیێن فەسادا كارگێڕی و دەستهەلاتێ و بیاڤێ ڕامیاری و كارتێكرنا وێ لسەر لایەنێ كشتوكالیێ و ئابووریێ بگشتی، و دەركرنا شێواز و یاسایێن سیاسی و چەسپاندنا بنەمایێ كۆنترۆلكرنا عەشیرەتا د بن دەستهەلاتا سەرۆك عەشیرەتا بۆ مەرەمی بەرژەوەندیێن خۆ، كە هندەك پێ بوونە خۆدان ملك، و دەركرنا سیستەمێ تاپۆیێ، كارەكێ نەرینی كرە سەر ڤی لایەنێ ئابووری و گەلەك خەلكێ گۆندێن خۆ چۆل كرن و ئاوارە و مشەختی جهێن دیتر بوون (ئاكرەیی، 2007، 54 )،كە ئەڤە بخۆ جۆرەكە ژ زیانێن ئابووری یێن كۆچكرنێ، كە د هەمان دەم دا كریگەریێن نەرینی هەبوون لسەر بارێ سۆسیۆسایكۆلۆژیا خەلكێ.
هەروەسا ژی هندەك جاران ( و جهێ داخێ یە گەلەك جاران ) مشەختبوونا كوردان و كۆچكرن دناڤ نەتەوێ كورد دا ل بن گڤاشتنێن رامیاری بوویە ل چەرخ و قۆناغێن جۆداجۆدایێن دیرۆكێ دا. بۆ نموونە كۆچ پێ كرن كوردێن بەهدینان و بەشەك ژ باكورێ رۆژئاڤایا ئیرانێ بۆ سەر سنوورێن پاشایەتیا ئیرانێ دگەل وەڵاتێن توركمانستان و و سۆڤیەتا جاران، كە نۆكە بناڤێ پارێزگایێ خۆراسانێ دهێتە نیاسین ل سەر دەستێ پاشایێن ئیرانێ یێن وەكی شاه عەباسێ سەفەوی ( سەعدۆلا، 2010، 132 )، كە ل سەدەیێن پێشتر، و نۆكە ل سەدەیێ بیستێ و ل چەند دەه سالێن بۆری ژی كۆچكرنا ب زۆر یا كوردان ژ دەڤەرێن جۆداجۆدایێن كوردستانێ بۆ دەڤەرێن دیترێن دویرتر وەكی ژێریا عێراقێ و جێگیركرنا خەلك و كەسێن دیتر ل جهێ وان، ب درێژاهیا حۆكمێن شۆڤینی یێن جۆداجۆدا و نەخاسمە رژێما بەعسا فاشی و سەدامێ گۆر بە گۆر و خوینمێژ و زەحاكێ دیكتاتۆرێ سەدێ بیست و ئێكێ، نموونەیەكا هەرە دیارا ڤێ چەندێ یە كە مرۆڤایەتی چ جارا ژ بیر ناكەتن و خالەكا شەهمزاریێ یە بناڤچاڤێن دوژمنێن گەلێ مەڤە و نڤشێ كورد هەتاهەتایە دێ بڤێ هۆلاكۆستا بەعسیا بێژیتن و ئاخڤین و لسەر نڤێسیتن هندی جیهانا و ژیان بەردەوامە، نەك ژ بەر چ تشتەكی بەلێ ژبەر هندێ كە نەڤی و نەڤیچڕكێن مە بزانن ئەو رۆژێن ئارام و تەنایێن ئەو تێدا هۆسا ب هەوان تە نەهاتێە گۆڕێ بەلكۆ بەرهەمێ خوینا هزاران گیانفیدایی و ئێش و ئازارێن تاكێ كوردە ل رۆژێن ئەڤرۆكە دا.
كۆچكرن د ناڤبەرا ئەگەر و كارتێكرنێن نەرینی یێن وێ دا
ڤان كۆچكرنێن مە ئاماژە پێداین هەرچەندە لبن گڤاشتنێن لایەنێن دەرەكی بوون و نەد خواست و ویستا تاكێ كوردی دا بوون، بۆ نموونە ل كورستانێ ل قۆناغێن جۆداجۆدا دا وەكی گەلەك جهێن دیترێن وێ ژ ئەگەرێ ترس و ڕەڤین ژ ب سەربازگرتنا ب زۆری ( تەجنید ئیجباری ) یا كۆ ستەمگەرێن ڕژێما بەعسا فاشی پێ ڕادبوو گەلەك ژ زەلام ژ گۆند و ناوچەیێن دەڤەرێ مشەختی جه و گۆند و دەڤەر و باژێڕ و وەڵاتێن دیتر دبوون كە ژ ئەگەرێ وێ هژمارا ئاكنجیێن دەڤەرێ و ئامار نیشان ددەن كە هژمارا ئافرەتا پترتر بوویە ( ئاكرەیی، 2007، 101 )، بەلێ ئەڤرۆكە ژی هەر یا بەردەوامە و شێوازێن دیترێن نەراستەوخۆ بخۆڤە گرتیە، و ژ سالێن پشتی راپەرینا مەزنا گەلێ مە ل بهارا ( 1991 ) كۆچا ب كۆمەل ژ گۆندا بۆ كۆمەلگەه و باژێرێن مەزنترێن دەڤەرێ یا بەردەوامە و هیچ هزرەك و پلانەك بۆ چەندێ نەشیایە بەرسینگێ وێ بگریتن.
وەڵاتێن جیهانێ ب پشتگرێدان ب ئەزموونێن خۆ بۆ ڤێ چەندێ پلانێن درێژماوەیێن داڕشتین و بڕێكا دەزگەهێن راگەهاندنا خۆ و جێگیركرنا وێ وەكی ئاریشەكا جڤاكی یا گرنگ د پرۆگرامێ پەروەردەیی و خاندنێ داو ڕێكێن ئابووری و جڤاكی بزاڤا هندێ یا دای كە ڤێ دیاردێ رابوەستینن یان ژی كێمتر بكەن و سنوورەكی بۆ دابنێن.
پشكەكا مەزن ژ ڤێ دیاردێ كە ب ویست و ئارەزوویا تاكێن كوردستانێ رووی ددەتن بۆ بلندبینا ئاستێ داخازی یێن مرۆڤایەتیێ دزڤڕیتن. وەكی یا دیارە ئاستێ داخازیێن مرۆڤی بێ كۆتایی نە و دگەل هندێ دا ژی دناڤبەرا وان و بدەستڤەئینانا وان و فاكتەرێن بەربەست و ئاستەنگێن جڤاكی، ئەوێن ڤان داخازیا سنووردار دكەن، هەمی دەمەكی هەڤڕكاتی و دژاتی و پێكدادان و ناكۆكی هەبوویە و ڤێ ململانێ یا دوولایەنە جهێ خۆ یێ هزرا سایكۆلۆژیستێن جۆداجۆدا دا ڤەكری و كارتێكرنا لسەر وێ هزركرنێ دا كری تا رادەیەكی كە وان ناڤێ ڤێ پڕ گۆنجای یێ بۆ هەلبژارتی كە " شارستانیەت و نەخۆشی یێن وێ " یە ( تاسیگ و دیگران، 1386، 6). دیارە هەكەر مرۆڤ خۆ ل گێلی نەدەتن و ب چاڤەكێ ڤەكری تر تەماشەی دەوروبەر و ژینگەها سایكۆلۆژی و فیزیكی یا خۆ بكەتن دێ گەهیتە ڤێ باوەرێ كە ئەڤ زانایە تا چەند د راست و دروستن د هەلبژارتنا ڤی ناڤی بۆ چاخێ مە یێ تەژی ئاریشە و ئێش و ئازارێن هەمەجۆر.
داخازی یێن تاكێ گۆندی بۆ بێ بەهرنەبوون ژ دەستكەفتێن مادی یێن باژێرییێن وەكی دامەزراندن ل دەزگەهەكێ میری، یان كارەكێ رامیاری ل ناڤ پارتەكا سیاسیدا، كارەكێ بازرگانی ل سەنتەرەكێ بازرگانی یان فرۆشگەهەكێ و یان كارگەهەكا بەرهەمهینانێ و .. هتد، و هندەك جاران ژبەر ئەگەرێ چاڤلێكرنێ و یان فشارا تاك و یان چەند كەسەك ژ ئەندامێن خێزانێ بۆ ئاڤاكرنا خانیەكی ل باژێری، هەرچەندە یێ بێ سەر و بەر و نەیێ هەژی ژی بیتن، كە هندەك جارا رێڤەبەرایەتیا میری ژی ژ ڤێ چەندێ بەرپرسیارە. نموونە ژی بۆ ڤێ چەندێ دابەشكرنا پارچێن زەڤیانە ل باژێرا بسەر وان كەسێن ب جۆرەكی د دەزگەهێن میری دا خزمەت كری و ب خۆ د بنەتار دا خەلك و ئاكنجی یێن گۆندایە، و ئەڤە سەرباری هندێ كە هەستا حكومەتا هەرێمێ و خەمخۆریە بۆ خزمەتا جڤاكی، بەلێ د شێتن ئەڤ چەندە ب ڕێكێن دیتر بهێتە قەرەبۆكرن، نەك ب دانا پارچێن زەڤیا ل باژێری هەتا كو ببیتە ئەگەرێ هندێ هەمی خەلك ژ گۆندا بقرژنە باژێرا و ئەڤ بارگرانیە دروست ببیتن، كە باژێڕكێن مە ل كوردستانا ئازاد نموونەیەك ژ ڤێ دیاردێ یە كە هەكەر لبیرا مە بیتن ل دەستپێكا سەرهلدانا گەلێ مە ل دژی زۆڵم و زۆرداریا بەعسا فاشی و سەدامێ دیكتاۆرێ مەزنێ سەدێ بیستێ و ئێكێ تنێ باژێڕكێن بچویك بوون و ئەڤرۆكە ئەم دبینین یێن بووینە باژێڕەكێن مەزن و دبیتن ل ئاییندەی دا گەلەك ژ ڤێ چەندا هەی مەزنتر لێ بهێن و ژبەر سروشتێ وێ یێ جۆگرافی و ستراتێژیكی، بەلكۆ گەلەك ژ ڤان باژێڕكا ببنە باژێڕكێن زەبلاح كە كۆمەكا ئاریشەیێن هەمە جۆر بدویڤ خۆ ڤە بهینیتن .
ئەڤ فاكتەرێن سەری و یێن هاوشێوە ژ وان ئەگەرانە یێن كو بۆ خەلكێ ببنە پالنەرێ كۆچكرنا خەلكێ بۆ باژێرا و چۆلكرنا گۆندا بێی هندێ كە ئەو ئاستەنگ و ئاریشێن هەمە لایەنەیێن ڤێ دیاردا مەترسیدار و نەخاسمە ژی یێن ئابووری و سۆسیۆ-سایكۆلۆژی بزانن و لبەر چاڤ بگرن.
هەلبەت مە نەڤێتن بابەتی " ژ مێشێ بكەینە گامێش " و بێژین دنیا خرابینە و یان بیژین هەمی ئەو ئاریشەیێن ل باژێرا هەین ژ ڤێ چەندێ دروست دبیتن یان بێژین لایەنێن نەرینی و خرابێن ڤێ دیاردێ هەمان كارتێكرنا كۆچكرنا تاكێ كوردی یا هەی كە ژ وەڵاتێ كوردستانێ بۆ یێن رۆژئاڤا و ئەورۆپایێ مەزن و خرابن كە ڤەكۆلێنێن زانستی نیشان ددەن ئەڤ جۆرێ كۆچكرنێ ژ جڤاكەكێ و كلتوور و فەرهەنگەكێ بۆ ئێكا دیتر گەلەك دویر ژوێ و بها و رەوش و تیتال و ئاراستێن وێ، كارتێكرنەكا گەلەك مەزن و خراب لسەر مرۆڤێ كۆچكەر دكەتن ژبەر هندێ كە جۆداهیەكا بەرچاڤ یا دناڤبەرا ستراكچەر و بناغێ سایكۆلۆژی و سۆسیۆلۆژیێ وی دا هەی دگەل وان كەسێن ئەو بۆ ناڤ وان كۆچ دكەتن. ئەڤ چەندە دبیتە ئەگەرێ هندێ كە تاكەكێ كوردێ پەوروەردێ كلتوورەكێ كوردەواری بزەحمەت بشێتن خۆ دگەل كلتوورەكێ جیاواز بگۆنجینیتن و ئەڤ چەندە دێ ململانێ یەكا بەردەوام دناڤبەرا وی و خەلكا وێ جڤاكێ و یان ژی دگەل خۆدێ خۆ دا لنك دروست بیتن كە ل دۆماهیكێ جۆرەها ئاریشە و پەریشانی و نەساخی یێن سایكۆلۆژی و مێنتالی بۆ وی دروست كەتن ( پشدەری و ئەوێن دیتر، 2011، 88 )، هەتا كۆ هندەك بسپۆرێن سایكۆ-سۆسیۆلۆژیێ باوەری یا ب هندێ هەی كە گەلەك ژ جۆرێن خۆكۆژیێ ژ ئەگەرێ جیاوازیێن بهایی و رەوش و تیتال و داب و نەریتێن جڤاكی دروست دبن ( Colman،2009،743 ). بەلكۆ ئاستی و قەبارێ ڤێ كارتێكرنێ لسەر تاكەكێ كوردی یێ كۆچكەر ژ كوردستانێ بۆ دەرڤەی وەڵاتی دگەل وی تاكێ دناڤ چارسنوورێن كوردستانێ و ژ گۆندەكی بۆ باژێرەكێ كوردستانێ كۆچێ دكەتن كێمتر و گەلەك بچویكترە، بەلێ یا هەی و بلا ئەم خۆ ژ ڤێ چەندێ ڤە ل گێلی نەدەین.
ژێدەر و سەرچاڤەیێن زانستی و نەخاسمە ژی ڤەكۆلینێن سایكۆلۆژی نیشانی مە ددەن كە گەلەك ژ فاكتەرێن نەرینی یێن كۆ ل باژێری هەین بشێوەیەكێ راستەخۆ یان نەراستەوخۆ، كارتێكرنێ ب خرابی لسەر بارێ سایكۆلۆژی و مێنتالیێ مرۆڤی دكەن و دبنە ئەگەرێ جۆرەها پەریشانی و تێكچۆنێن سایكۆلۆژی لنك وان كەسێن لبن كارتێكرنا ڤان فاكتەرا ژیانێ دبنە سەر. فاكتەرێن جڤاكێ، ئابووری،فیزیكی و .. هتد، یێن وەكی كاركرنا سەمیان و دەیبابێن زارۆكا ل دەرڤەی مالێ بشێوەیەكێ بەردەوام و بۆ ماوەیێن دویر و درێژ ( تاسیگ و دیگران، 1386، 132 )، كەش و هەوایێ پیس و سەقایەكێ نەپاقژێ فیزیكی و ژینگەهی، قەرەباغیا زێدە و كۆلان و جهێن تەژی مرۆڤ و پڕحەشیمەت، تەژی دەنگ و تەپ و تۆز، یا كو بەرهەمێ بزاڤ و هاتن و چۆنا ترۆمبێلا و كەرەستێن میكانیكی و .. هتد، یە ( ماك اندرو، 1998، 106 ؛عبدالكریم، 1990، 639 - 663 )، و لاوازی یان ژی هندەك جارا نەبوونا ئارامی و تەناهی و ئاسایێشەكا پێدڤی و لدویڤ خاستا مرۆڤی ل باژێرا ب بەراورد دگەل گۆندی ( العموش و العملیات، 2008، 255 )، هەبوونا ئاریشێن تایبەت ب بكارئینا دەرمانێن بێهۆشكەر و سەرخۆشكەر و هیبوونا بێ هێلان ب رێژەیەكا پتر ل باژێران ( كمال، 1988، 743 ؛ العڤماوی، 1988، 436 ؛ عبید، 2007، 94 – 95 )، و نەخاسمە كە ژێدەرێن باوەر پێكری ئاماژەی ب زێدەبوونا وان ل كوردستانێ ددەن ل ڤان سالێن دۆماهیێ ( ته یب، 2013 )، و ژ بلی فاكتەرێن ئابووریێن وەكی گڤاشتنێن جهێ ئاكنجیبوونێ، كێمبوونا خزمەتگۆزاریێ، وەكی ئاڤێ و كەهرەبێ ( پشدەری و یێن دیتر، 2011، 88 )، و گرانیا گۆزەرانا ژیانێ و كڕینا پێداویستی یێن خارنێ و ڤەخارنێ و سووتەمەنی، و كرێ یا خانی و هاتن و چۆنێ، و پێدڤیاتێ یێن دیترێن سەرەكی یێن ژیانێ و نەخاسمە ژی بۆ خێزانێن بۆش و تێربچویكێن كوردەواری، و نەخاسمە ژی هەكەر هندەك یان گەلەك ژ وان قوتابیێن خاندنگەه و زانستگەهێ بن، و وێ مالباتێ ژێدەرەكێ باش یان بناغەیەكێ باشێ ئابووری نەبیتن، و ئاریشە و ئاستەنگێن كارگێری و یاسایی یێن گرێدای ب كاروبارێن رۆژانەیێن خێزانی ل دادگەه و دەزگەهێن دیترێن میری و .. هتد، ئەو فاكتەرن یێن كو ل باژێری پترترن ژ گۆندا و كارتێكرنێ لسەر تاكێ مرۆڤێ كۆچبەر دكەتن و فشارەكا سایكۆلۆژی لسەر وی دروست دبیتن كە گەلەك جاران بشێوازێن جۆداجۆدا رەنگ ددەتەڤە لسەر پەیوەندیێن تاكی دگەل خۆدێ خۆ و هەروەسا ئەندامێن خێزانێ و كەس و كار و دەوروبەرێ وی و گەلەك جاران ژی دگەهیتە ئاستێ تووند و تیژیێ و گرژی و ئاریشێن مەزنترێن جڤاكی و دوژمنداری و دوژمنایەتیێ ( محمد، 2012، 130- 134 ) و هندەك جارا ژی خۆ د جۆرەها نەساخی و ئێش و ئازارێن جەستەیی و سایكۆلۆژی و بەلكۆ ژی كێم جاران ژی ب خۆكۆشتنێ بدۆماهیك دهێتن، ل دەمەكی كە ئەڤ دیاردێن سەری ل گۆندا كێمترە و نەخاسمە ژی نۆكە حكومەتا هەرێما كوردستانێ ژ لایەنێ ئاڤاكرنێ و ئابووری و خزمەتگۆزاری ڤە پویتەی ب گۆندا و ئاڤاكرنا وان ددەتن و گەلەك ژ وان پێدڤیاتی یێن كە بۆ تاكێ باژێری هەی وەكی قوتابخانە و نەخۆشخانە و .. هتد، ل گۆندا ژی یێن هاتینە دابین كرن.
كۆچكرن و چارەسەریا وێ
گەلەك وەلاتا و نەتەوەیا بدرێژاهیا دیرۆكێ دەست و پەنجەیێن دگەل ڤێ دیاردەیا مرۆڤایەتی دا نەرم كرین و ژێ نالاندی و ڤێ چەندێ یێن نەچاركرین هزرێ د ڤەدیتنا چارەسەریا بكەن، و یا باش ئەوە ئەم ژی ل دەڤەرێن كوردستانی و باژێڕیێن وێ مفایێ ژ ڤان ئەزموونا وەربگرین دا كۆ ڕێكێ ل زیانێن هەمەجۆرێن وێبگرین، هەرژەندە ژی حكومەتا هەرێما كوردستانێ بڕێكا جێبەجێكرنا هندەك پرۆژەیانڤە یا ڤیای ڤێ چەندێ بكەتن، بەلێ ئەڤە هێشتان تێرا بنبڕكرنا ڤێ مەترسیا مەزن بۆ سەر كوردستانێ ناكەتن و پێدڤی ب پلانێن دویر و درێژترە بۆ ڤێ مەبەستێ.
حكومەتا هەرێمێ ب لبەرچاڤگرتنا ڤان خالێن خوارێ دشێتن ببیتە ئامرازەك بۆ چارەسەركرنا قەیرانا كۆچكرنێ و زیانێن وێ ب هەمی جۆرانڤە و نەخاسمە ژی لایەنێ سایكۆ-سۆسیۆلۆژیكی، و نەخاسمە ل دەڤەرا بەهدینان، كە ب شایەتیا ژێدەر و ڤەكۆلینێن زانستی ڤە هەتا نۆكە و سەردەمێ مە ژی ژ گەلەك لایەنانڤە و ژ بەر كۆ گەلەك ژ بڕیار و پرۆژەیێن هەمە جۆرێن ڤێ دەڤەرێ تنێ د بەرژەوەندیا هندەك لایەن، كە یان نیزیكی دەستەهەلاتێن سیایی بووینە یان ژی پشكەكن ژ سەرۆكاتیا عەشیرەتا و خۆدان مۆلك و شێخێن دەڤەرێ، كە ڤێ چەندێ گەلەك كارتێكرنەكا خراب یا هەبووی لسەر لایەنێن پەروەردەیی، ئابووری، جڤاكی، پیشەسازی، كەلتووری و رامیاری (ئاكرەیی، 2007، 193 )، كە وەكی مە ئاماژە پێدای هەمان كارتێكرنا خراب یا هەی لسەر لایەنێ سایكۆلۆژیا تاكێ دەڤەرێ ل نۆكە و ئاییندەی دا، كە هەكەر نەهێتە چارەسەركرن دێ ئالۆزتر لێ هێن و ئەركێ چارەسەریێ ل ئاییندەی دا بزەحمەتتر لێ كەن، نەخاسمە ژی باژێرێ جوان و دلڕڤینێ ئاكرێ د ڤان سالێن، چۆیی دا و نەخاسمە ژی پشتی ڕاپەرینا نەتەوێ سەربلندێ مە دژی زۆردارێن بەخدایێ و بەعسا فاشیستی و سەدامێ گۆڕ بە گۆڕ و زڤڕینا گەلەك ژ خەلك و ئاكنجیێن دەڤەرێ ژ وەڵاتێن وەكی ئیرانێ و پشتی بۆراندنا دەها سالان ژ ئاوارەیێ و خۆڕاگریێ بۆ پاراستنا بوون و مانا كوردان و پرستیژا نەتەوەیی، و هەروەسا هەبوونا دەلیڤەیەكێ گۆنجا گەلەك یا مەزن بووی و یا بەردەوامە لسەر ڤی چەندێ و ل سالێن داهاتوودا دێ گەلەك ژ ئاریشەیێن هەڤچەرخ بەر و بەرسینگێن وێ گرن و زیانێن مەزن و كۆشندەیین مرۆڤی و فیزیكی لێ وەشینن، و نەخاسمە ژی كە دەلیڤێ مەزنبونا باژێرێن كوردستانێ، وەكی ژێدەر ئاماژەی پێددەن ژ سەردەمێن كەڤن وەرە ئەڤ دەڤەرە یا بەرنیاسە ب هەبوونا ئاڤێ و دەشتێن پان و بەرین و سامانێ پەترۆلی و قیرێ و بەرێ رەژویێ و .. هتد( ئاكرەیی، 2012، 13 : عبدالرحمن،2006 )،كە هەمی ب باشترین ژێدەرێن گەرمایێ و كشتوكالیێ و بازرگانیێ ل چەرخێ نۆكە دهێنە هژمارتن، زەنگینە و ل ئاییندەی دا دێ بیتە پالنەرێ هاتنا گەلەك خەلكێ گۆندا بۆ ناڤ باژێری و دەست بەردان ژ تەرش و رەز و پەز و بیستانكێن خۆ، كە زیانەكا مەزن گەهینیتە ئاییندەیا گۆندێن دەڤەرێ و بارێ ئابووریا كوردستانێ بگشتی، و ئەڤە و ژ بلی زەنگینیا دەڤەرێ ب ژێدەرێن ئاڤی و دەشت و زەڤی یێن كشتوكالی بۆ چاندنێ :
1- خەمخۆریەكا مەزنترا دەزگەهێن میری و حكومەتا هەرێما كوردستانێ د ئاڤەدانكرنا گۆندێن دەڤەرێ بشێوەیەكێ بەربەلاڤتر، هەرچەندە لبن سیبەرا حكومەتا هەرێمێ كێماسی تێدا نەهاتیە كرن، لێ پترتر كرنا وێ ڕۆلەكێ بهێزتر و كارامەتر دێ د چارەسەركرنا ڤێ ئاریشەی دا گێڕیتن.
2- بلندتركرنا ئاستێ ژیارێ و خزمەتگۆزاریێ ل ڤان جهاو نەخاسمە ژی كێمكرنا ئاستێ جیاوازیا ژیانا گۆند و باژێری بڕێكا ئاڤەدانكرنا قوتابخانە و سەنتەرێن پێگەهاندنا قوتابیان و لاوان و پەرتووكخانەیێن پێشكەفتی و مۆدێرن، نەخۆشخانەیێن تێر كەرەستە و ئامیر و ئالاڤێن پیشكەفتی و سەردەمیانە،دابینكرنا ترۆمبێلێن گشتی وەكی ڕێكێن شەمندەفڕێ و پاسێن مەزن بۆ هاتنوچۆنا هەڤوەلاتیا ل شوینا پویتە كرن ب كەرتێ ترۆمبێلێن تایبەت كە ژ بلی زێدەڕۆیی د بكارئینانێ و پیسكرنا ژینگەهێ و داگیركرنا جهەك مەزن ل كۆلان و باژێڕ و گۆندا، زیانێ دگەهینیتە ئارامی و ئاسودەیی یا تاكەكەسی بڕێكا وێ قەرەبالغە بەردەوام و بیست و چار دەمژمێرا لسەر جەهدە و كۆلانا دروست دكەتن، و ژبلی كارتێكرنا نەرینی لسەر بهایێن مرۆڤایەتیێ و ئافراندنا جۆرەها كێشەیێن ئابووری، و جڤاكی و خێزانی یێن كۆ ژ چاڤلێكرنا خەلكێ، پێچێ بوویا و پێچێنەبوویا ل ئێكدیتر دروست دبیتن .
3- گەشەپێدانا بەرهەمێ چاندنێ و كشتوكالی و چاندنەكا سەردەمیانە،و پێدانا ئامیرێن كشتوكالی یێن نوی كە دەلیڤەیەكە بۆ بلندكرنا ئاستێ بەرهەمێ خەلكێ گۆندیا بڕێكا بكارئینانا تەكنەلۆژیایا نوی یا چاندنێ و خۆدانكرنا مریشك و پەزی و چێلا، كە ئەڤە بخۆدێ فشارەكا ئابووری و جڤاكی یا مەزن ژ سەر ملێن حكومەتێ هەلگریتن و هەروەسا هاندەرەكێ مەزنێ پێشڤەچۆنا ئابووری و ئارامی و ئاسایێشا سایكۆلۆژی و جڤاكی و نەتەوەیی بۆ خەلكێ گۆندا و باژێرا و كوردستانێ بیتن، هەروەكی چەوا ل دەهكێن بەرێ ئەڤ گۆند و ئاڤاهیە مەلبەندێ حەواندن و خۆدانكرنا سەدان و هزاران پێشمەرگەهێن دلێر و قارەمان و گیانفیدا بوویە كە ب نانێ خەلكێ ڤان گۆندا خۆ لبەر سینگێ هەمی دووژمنەكی و مەزنترین دیكتاتۆرێ سەدێ بیست و ئێك