هەرچەندە زانستێن وەكی فیزیكێ یان بیركاریێ یان كیمیایێ وەكی زانستێن پەتی، وەكی زانستێن مرۆڤایەتیێ پەیوەستن ب كۆمەكا یاسایێن سروشتی یێن كە كارتێكرنێ لسەر ڤان زانستا و دیاردە و بوویەرێن وان دكەتن و گەلەك جاران ژی ئەنجامێن دۆماهیكێ وەكی ئێك نابن، لێ سەرباری ڤێ چەندێ ئەڤ دیاردەیە دبیتن ژ گەلەك یان هندەك لایەنانڤە وەكی ئێك نەبن. هەكەر زانستەكێ وەكی فیزیكێ سەرەدەریێ دگەل دیاردە و بوویەرێن فیزیك و كۆنكرێتێن وەكی رۆناهیێ، دەنگی، توندیێ، .. هتد، دكەتن، و زانستێ سایكۆلۆژیێ بابەتێن جیاوازێن وەكی كەساتیێ و لایەنێن دیترێن ژیانا مرۆڤی یا كری یە بابەتێ ڤەكۆلینا خۆ، لێ دگەل هندێ دا ژی ئەڤ دوو زانستە د هندەك خالان دا ئێك دگرن و دگەهنە ئێك، بۆ نموونە د بابەتێ دەزگەه و سیستەمێ دەماریێ مرۆڤی و ئاستێ هەستپێكرنێ ( عتبە الاحساس ) لنك مرۆڤی و ...هتد، و د ڤێ چەندێ دا گەلەك ڤەكۆلین و دویڤداچۆن یێن هاتینە ئەنجام دا، هەتاكۆ دشێتن ڤەكۆلینێن گەلەك ژ زانا و بسپۆرێن سایكۆلۆژی یێن پێشتر و یێن نۆكە ژی بۆ لایەنێ فیزیكی بهێنە زڤڕاندن، و نەخاسمە ژی یێن رێنێ دیكارتی ( 1596 – 1650 ) كە ب بابێ فەلسەفا نوی و دامەزرێنەرێ زانستێ سایكۆلۆژیایا نوی دهێتە نیاسین و د ڤەكۆلینێن خۆ دا تەكەزێ لسەر جیاوازیا لایەنێ جەستەیی و سایكۆلۆژی یا مرۆڤی دكەتن و هەروەسا یێن دامەزرێنەرێ ئێكەمین تاقیگەها سایكۆلۆژیێ زانا و فەیلەسۆفێ ئەلمانی ڤۆنت ( 1879 ) ( أبوجادو، 2003، 23 )،و گەلەكێن دیتر، كە بەلگەنە بۆ پەیوەندیەكێ دناڤبەرا زانستێن ناڤبری. ئەڤ پەیوەندیە دناڤبەرا زانستێن سایكۆلۆژی و فیزیكێ دا دبیتە دەلیڤەیەكە بۆ درووستبوونا پەیوەندیەكا دیتر دناڤبەرا فیزیكێ و فێربوونێ دا یان ژی دێ شێین بێژین دەلیڤەیەكە بۆ ڤێ پەیوەندیێ و ڕێخۆشكەرن بۆ ئەنجامدانا بەراوردەكێ دناڤبەرا فیزیكێ و پەروەردە و فێربوونێ دا، و ئەو ژی دیاردەیێن كە مە دڤێتن ئاماژەی پێ بدەین و ئەو ژی پاشڤڕێكر یان فیدباكە ( Feedback ) و دگەل وێ دا ژی دیاردەیێن ڤەگۆهاستنا كارتێكرنا پەروەردە و ڕاهینان و فێربوونێ و چاڤلێكرنا نموونەیە. د زانستێ فیزیكێ دا، دیاردەیا ڕۆناهی و ڤەگۆهاستنا وێ یا هەی كە وەكی ڤێ دیاردەیا پەروەردەیی یە. ژێدەرێ هەرە مەزنێ ڕۆناهیێ ڕۆژ یان هەتاڤە، و تشتێن دیتر ب ڕۆژێ بشێوەیەكێ ڕاستەوخۆ ژ خۆدێ هەتاڤێ و بشەڤێ نەڕاستەوخۆ و بڕێكا وێ ڕۆناهییا ژ هەیڤێ دتەیسینیتن و دگەهیتە تشتی ئەڤ ڕۆناهیە دهێتە وەرگرتن و دەلیڤێ دیتنا تشتی بۆ مە ڕێك دئێخیتن. ئەڤ ڤەگۆهاستنە د ڕۆناهیێ دا خۆ د گەلەك دیاردەیێن دیترێن فیزیكی دا دبینیتن وەكی شكەستنا تشتەكی دناڤ ئاڤێ دا ( وەكی كەڤچكێ شكەستی دناڤ پەیالا ئاڤێ دا یان دیاردەیا سەراڤێ یان رۆرۆەكێ و .. هتد ). دیاردەیەكا دیتر یا كۆ مە دڤێتن بڤێ ڤەكۆلینا زانستی لدۆر سایكۆلۆژیا- فیزیكێ ڤە گرێ بدەین ڤەگۆهاستنا ڕۆناهیێ یە ژ خۆدیكەكێ بۆ چەند خۆدیكێن دیتر، كە ئەڤ ڕۆناهیە ل خۆدیكا ئێكەم وەكی یا دوویێ و ڕۆناهیا خۆدیكا دووهەم وەكی ڕۆناهیا د خۆدیكا سیێ دا نینە و .. هتد. د هەر ئێك ژ ڤان خۆدیكا دا و ب وەرگرتنا ڕۆناهیێ پشكەك ژ وێ ڕۆناهیێ دهێتە ڕاكێشان بۆ خۆدیكێ و پشكەكا دیتر ژ ڕۆناهیێ دەربازی خۆدیكا دیتر دبیتن و بڤی رەنگی ل خۆدیكا دۆماهیكێ، ڕۆناهیەك دهێتە دیتن و تێبینی كرن كە گەلەك كێمترە ژ ڕۆناهیا سەرەكی یا خۆدیكا ئێكەم. ژ بەر ڤێ چەندێ یە كە هەكەر د تاقیكرنەكێ دا هژمارەكا خۆدیكا بۆ نموونە ( 5 ) و یان ( 6 ) خۆدیك بهێنە ڕێزكرن و روویێ وان وەسا بهێتە ڕێكخستن كە سووژێت و بابەتەك بكەڤیتە بەرامبەری خۆدیكا ئێكەم و وێنێ ڤێ سووژێتێ بۆ خۆدیكێن دیتر، ئێك لدویڤ ئێكێ بهێتە ڤەگۆهاستن هەتا خۆدیكا دۆماهیكێ، دێ هێتە تێبینی كرن كە وێنێ خۆدیكا دۆماهیكێ گەلەك تاری و لااوازترە ژ وێنێ ئێكەمێ ڤی سووژێتی یان بابەتی و یان وێنەیێ د خۆدیكا ئێكەمدا، ڤێجا دبیتن ئەڤ سووژێتە مرۆڤەك بیت نیان گۆلەك یان هەر تشتەك دیتر ( وێنێ ژمارە 1 ):









وێنێ هێلكاری ژمارە(1)
وەك وێنەیێ ژمارە -1- نیشان ددەتن وێنێ مرۆڤی بڕێكا تیشكێن ڕۆناهیێ ژ خۆدیكەكێ بۆ یا دیتر دهێتە ڤەگۆهاستن و هەتا دگەهیتە خۆدیكا دۆماهیكێ یا ژمارە -4-، و هەرجارەكێ كە تەماشەی وێنەی بهێتەكرن ژ خۆدیكەكێ بۆ خۆدیكا دیتر یا ددویڤ خۆ دا، وێنە لاوازتر دبیتن و هەكەر هژمارا ڤان خۆدیكا ببیتە گەلەك دبیتن خۆدیكێن دۆماهیكێ وێنەیەك گەلەك شاش و نەیێ ڕۆهن بكەڤیتە بەرچاڤێن دیدەڤانی. ئەڤە وەكی دیاردەیەكا فیزیكی، بەلێ نموونەیێن وەكی وێ یان نێزیك و هاوشێوەیێن هەین كە ڤێ دیاردێ د زانستێن مرۆڤایەتی دا بڕەنگەكێ دیتر ددەتە خویاكرن. درووستی یا ڤێ گۆتنێ ژ پێداچۆنەكا هویر یا هندەك یاسا و بنەمایێن زانستی یێن وەكی پاشڤڕێكر، ڤەگۆهاستنا كاریگەریا ڕاهینانێ و دووبارەبوونێ د زانستێن پەروەردەیی و سایكۆلۆژی دا، دهێتە سەلماندن.
تیۆریا مەرجی بوونا كلاسیكی یا ( پاڤلۆفی ) زانا و بسپۆرێ بناڤ و دەنگێ رۆسی د بۆارێ سایكۆلۆژیێ دا، لسەر سووژێتێن خۆ و نەخاسمە گیانەوەرا، وی نیشان دا كە هندەك یاسایێن وەكی چەنداتی و دووبارەكرنا ڕاهینانێ و دووبارەكرنا بكارئینانا ئازرێنەرێن مەرجی دگەل یێن نەمەرجی، دێ بیتە ئەگەرێ هندێ كە فێربوون و بەرسڤدانا مەرجی گەلەك زویتر و باشتر و بهێزتر بهێتە روویدان و دگەل هندێ دا ژی ئەنجامێ وێ بۆ ماوەیەكێ درێژتر بمینیتن و بەردەوام و جێگیرتر دبیتن.
د تیۆریا فێربوونا جڤاكی یا هەر دوو بسپۆرێن سایكۆلۆژیێ ( باندۆرا و ڤۆلتێرزی ) تێبینی كرن و چاڤلێكرن ژ بنەمایێن گرنگێن فێربوونا رەفتاری لنك مرۆڤی دهێنە هژمارتن، و ئەو د تیۆریا خۆ دا تەكەزێ لسەر هندێ دكەن كە هندەك مەرجێن هەین كە ڤێ فێربوونێ لنك مرۆڤی بهێزتر دكەن و نەخاسمە ژی ژ ڤان فاكتەرا و مەرجا سروشت و پلە و پایە و تایبەتمەندی یێن ئەو كەسێ بۆ مرۆڤی نموونە و مۆدێلێ چاڤلێكرنێ و تێبینی كرنێ یە، و هەروەسا دووبارەبوون و ڕاهینانە. ب باوەرا وان هەكەر ئەو كەسێ قوتابی چاڤلێدكەتن و وی دكەتە مۆدێلێ خۆیێ تایبەت بۆ ڤێ مەبەستێ، خۆدانێ هندەك تایبەتمەندیێن بهێز بیتن و كەسایەتیەكێ بناڤ و دەنگ هەبیتن یان كەساتیەك بیتن كە زارۆك و قوتابی بچاڤێ مۆدێلەكێ نموونەیی كریە پێشەنگێ رەفتارێن خۆ، و هەروەسا دووبارەكرن و بەردەوامی ژی تێدا هەبیتن، ئەڤە دێ بیتە ئەگەرێ هندێ كە ئەڤ جۆرێ فێربوونێ و دیاردە یان پرۆسێسا فێربوونێ بلەزتر و بهێزتر رروی بدەتن، و ڤێجا هنگێ دێ كارتێكرن زێدەتر لێهێتن كە ئەڤ نموونە و مۆدێلە خۆ د كەسانێن دیتر دا ژی دووبارە بكەتن و بۆ وان ژی ببیتە نموونەكێ باش و هەرە بلندێ چاڤلێكرنێ.
هەر تاكەك ژ ڤان كەسا وەكی خۆدیكەكێ یە و ڕۆڵێ خۆدیكەكێ دگێڕیتن كە ئەو وێنە و مۆدێلێ خەیالی یێ وی دڤێتن و بۆ خۆ كریە ئارەزوو یان ئەو رەفتارا وی پێخۆشە و دگەل دل و دەروون و سروشتێ وی یان دگەل بەرژەوەندیێن وی پترتر دگۆنجیتن، وەكی نموونە و وێنێ مە بۆ دیاردەیا فیزیكی ئینای، ئاراستەی خۆدیكا دویڤدا دبیتن و هەتا كۆ دگەهیتە چەند مۆدێل و چەند نموونەیێن جیاواز و چەند كەسێن دیتر، بگۆتنەك دیتر چەند خۆدیكەك دیتر. هەكەر مە بڤێتن ڤێ هزرێ و باوەرێ، وەكی دیاردەیا پێشتر یا فیزیكی، ب وێنەیەكێ هیچلكاری یان ئەندازەیی نیشان بدەین دیچ بڤی ڕەنگێ خۆارێ بیتن ( وێنێ ژمارە -2- ):









وێنێ هێلكاری ژمارە(2)

د ڤی وێنەی دا، هەر ئێك ژ تاكێن وەكی دەیباب یان مامۆستا، یان هەڤال یان نموونەیێن وەكی دەزگەهێن راگەهاندنێ ب هەمی جۆرێن خۆڤە، و جڤاك و .. هتد، هەر ئێك وەكی خۆدیكەكێ دهێنە هژمارتن كە مرۆڤ یان قوتابی وێ رەفتارا ئەنجام ددەتن یان وێ بهایێ یان ئاراستەیا كە پتر پێخۆشە و حەز ژێ دكەتن لنك خۆ دروست بكەتن، بۆ خۆ دكەتە مۆدێلێ چاڤلێكرنێ و پشتی تێبینی كرنا وی یان وان رەفتارا فێر دبیتن، و هژمارا وان ئانكۆ دووبارەبوونا ڤێ رەفتارێ یە لنك قوتابی، بگۆتنەك دیتر دەوسا هەر ئێك ژ وان لسەر وی / وێ پترتر لێدهێتن و بهێزتر كارتێكرنێ لسەر دكەتن.
ئانكۆ د ڤێ هێلكاریێ دا هەتا كۆ هژمارا خۆدیكا، خۆدیكێن كە د بنەڕەتدا ژێدەرێن چاڤلێكرنێ و مۆدێلێن هەلبژارتی یێن قوتابی نە، پترتر بیتن ئانكۆ دووبارەبوونا ڤێ پرۆسێسا فێربوون و چاڤلێكرنێ ژی پترتر دووبارە دبیتن و ئەو كارتێكرنا لسەر قوتابی دكەتن هەكەر چار كەس یان چار مۆدێل یان چار خۆدیك بیتن پترترە ژ هندێ كە دوو یان ئێك بیتن. بۆ ڕۆهنكرنا ڤێ هێلكاریێ، پێدڤیە نموونەیەك یان دوو نموونەیێن خۆارێ ببنە هاریكارەك بۆ هندێ خواندەڤانێ ڤێ گۆتارێ تا ڕادەیەكێ د مەبەستا گۆتارێ تێبگەهیتن. ئەڤ نموونەیە دێ دوو جۆرێن ئەرینی و باش و نەرینی و خراب بیت ندا كۆ ئاستێ كارتێكرنا ڤان یاسایا بهێتە زانین :
أ – جۆرێ ئەرینی و باش : قوتابیەكێ قوتابخانێ دێ ب كەساتیا مامۆستاێ خۆ حێبەتی بیتن و بزاڤێ كەتن گەلەك تشتێن جوان و رەفتارێن وی و بها و ئاراستە و فەلسەفەیێن ژیانا وی لنك وی كە د باش و گۆنجاینە دگەل خۆ و ئاراستە و بها و رەوشت و سروشتێ وی، فێر بیتن. بۆ نموونە لنك مامۆستایێ وی بهایێن جوانێن هەداركێشان و بێهن فرەیی، پویتەكرن ب زانستێ و فێربوونێ، و ب ساخلەمیا جەستەیی و سایكۆلۆژی، و هەستا نەتەوە دۆستی و هژمارەكا دیتر یا بهایێن جوان دهێنە تێبینی كرن و دیتن. ئەڤ مامۆستایە ل هەمی گۆتار و ئاخفتنێن خۆ دا ل دەمێ وانەگۆتنێ دا تەكەزێ لسەر ڤان بهایا دكەتن . د روینشتنێ و ڕابوونێ، هاتن و چۆنێ و رەفتارێن خۆیێن رۆژانە دا ڤان رەفتارا رەنگ ڤە ددەتن و لدویڤ ڤان بهایا دگەڕهیتن و بەردەوام تەكەزێ لسەر وان دكەتن. ئەڤ مامۆستایە دڤێ دیاردە و هەڵوێستێ دا، خۆدیكا ئێكەمە و هژمارا دووبارەبوونێ لڤێرێ ئێك جارە نەك پترتر. هەكەر قوتابیەك و هەڤال و هۆگرەك و كەس یان كەسانەك دیتر ژی هەبن كە د بازنە و سوڕێ ڤێ پرۆسێسێ دابیتن هنگێ دێ هژمارا مۆدێلا ( یان بدیتنەكا فیزیكی هژمارا خۆدیكا ) و دووبارەبوونا ڕەنگڤەدانا وێنێ هەر ئێك ژ ڤان بهایا دبیتە دوو و سێ و چار و پترتر، و هەكەر دەزگەهێن ڕاگەهاندنێ ب تەلەفزیۆن و رادیۆ و گۆڤار و ڕۆژنامە و ...هتد، ژی ببنە ژێدەر و خۆدیك بۆ ڕەنگڤەدانا پترتر یا ڤێ یان ڤان بهایا، ئەڤە د ئەنجامدا و ل قۆناغا دۆماهیكێ و پشتی تێبینی كرنا هەر ئێك ژ ڤان مۆدێل و نموونا، و دووبارە بوونا وان جارێن ئەڤ كارە دهێتە ئەنجامگرتن، ئەو وێنەیێ ل دۆماهیكێ و پشتی ڕەنگڤەدانێ ژ خۆدیكا دۆماهیێ دگەهیتە قوتابی گەلەك دێ بهێزتر بیتن ژ هندێ هەكەر ژمارەیێ ڤان مۆدێل و نموونا و خۆدیكا و ڕێژەیا دووبارەبوونا كارێ ڕاهینانێ/ڕەنگڤەدانێ بۆ هەر ئێك ژ ڤان بهایا كێمتر بیتن. ئانكۆ ئاستێ فێربوونێ و ڕاهینانێ دێ بهێزتر بیتن، و ئەو وێنێ كە ژ خۆدیكا دۆماهیكێ دەردكەڤیتن، بەرۆڤاژی خۆدیكەكا فیزیكی كۆ وێنەیەكێ لاواز ددەتە ژ دەرڤە، دێ وێنەیەكێ بهێز و گەلەك ڕۆهنتر و ئەرینی دەتە دەرڤە، چونكی ئەڤ نموونەیە و مۆدێلە، مۆدێلێن ئەرینی نە.
ب – جــۆرێ نــەریــنــی : هەكەر ئەم بۆ نموونە ئاماژەی بدەین ب هندەك سالۆخەت و دیاردە و مۆدێلێن جل و بەرگا و یان چێكرن و شانەكرنا پرچێ و یان هندەك رەفتارێن وەكی بانگەشەیا زێدەتر ژ ئاستێ پێدڤی بۆ جۆرەكێ وەرزشێ وەكی تەپكا پێ، نە وەكی خۆدێ یاریكرنێ یاكۆ وەكی وەرزشەك بۆ جەستە و فیزیۆلۆژیا كەلەخێ مرۆڤی پێدڤی و گرنگ و ب مفایە، یان هەر جۆرەكێ دیترێ مۆدێلا كە گەلەك هزر و مێشكێ مرۆڤی بخۆڤە مژویل دكەتن و گەلەك ژ دەمێ وی و ئێنێرژی و ووزە و شیانا وی بۆ لایێ خۆ ڕادكێشیتن و ل جهێ هندێ مفای بگەهینیتە تاكی زیانمەند دبیتن.
بگۆتنەك دیتر بابەك، یان هەڤال یان مامۆستایەك یان كەسەكێ دیترێ نموونە بۆ قوتابی، بیست و چار دەمژمێرا و ل مال و ل قوتابخانێ و زانستگەهێ و دەرڤەی مالێ هەمی هزر و خەیالا وی لسەر تەپا پێ بیتن و بێی هندێ كە ئەو بخۆ یایكەر بیت نیان ژی هیچ تشتەكی ژێ بزانیتن هەمی دەما پێ بئاخڤیتن و ئەڤ كەسە بۆ قوتابی مۆدێلەكێ هێژایێ تێبینی كرنێ و چاڤلێكرنێ بیتن و فێربوونێ بیتن و هەر كەسەك ژ ڤان نموونە و مۆدێلا د ڕاستایا خۆ دا خۆدیكەكە بۆ هندێ قوتابی وێنێ تەپا پێ تێڕا تەماشە بكەتن و ب چاڤێن وی ببینیتن. چ گۆمان تێدا نینە ئەو ژی دێ هندی وی خوولیا و حەز ژێكەرێ دویڤداچۆن و پێگۆتن و پێ ئاخفتن و ژبەركرنا ناڤ و نیشانێن یاریكەرێن تەپا پێ بیتن و دێ هەمی دەمەكی پرسیارێن ژ ڤی بابەتی كەتن و بەردەوام هزرا وی لسەر ناڤێن وان و رەفتار و كریارێن وان و خشتەیا یاریێن وان و تشتێن دیترێن پەیوەندار ب وان بیتن، كار دێ گەهیتە هندێ رەوش خرابتر لێ بهێتن و
خەون و ژینا وی یان گەلەك ژ هێزا وی ل ڤێ چەندێ خەرج ببیتن.
شۆل هنگی پترتر ئالۆز دبیتن كە دەزگەهێن ڕاگەهاندنێ و نەخاسمە ژی تەلەفزیۆن ئەڤ یاریە بەردەوام بهێنە نیشان دان یان ژی كەسەكێ دانعەمر و مەزن وەكی باب یان باپیر یان مامۆستا گەلەك جاران بێتن و بڤی بابەتی بئاخڤیتن و ئەڤ چەندە دێ بیتە پالدەرەك بۆ هندێ قوتابی وەسا تێبگەهیتن دیارە ئەڤ یاریە گەلەك تشتەك گرنگ و فەرن و كارتێكرنێ لسەر وی و مالبات و ئاییندا وی و نەتەوێ وی و جیهانێ دكەتن، لەوما ژی ئەڤ كەسە هندە پێ دئاخڤن و ڤەدگێڕن و هەرچەند دەمژمێرەكا جارەكێ كەنالێن تەلەفزیۆنی بجارەكێ دێ شاشەیێن خۆ بۆ ڤەگۆهاستنا راستەوخۆیا ڤان یاریا ڤەگۆهێزن، ل شوینا پێشكەشكرنا پرۆگرامێن ئاسایی و زانستی و ب مفا بۆ هەمی كەسەكێ و نەخاسمە وان دانعەمرێن ژ بلی تەلەفزیۆنێ دەلیڤە یا شیانەك دیتر نینە دەمێ خۆ ببۆرینن یان تنێ زمانێ كوردی دزانن دا مفایی ژ كەنالێن دەڤەرێ وەربگرن، بەلێ ل وی دەمێ ئەو پێدڤی بڤێ چەندێ هەمی كەنال و پێكڤە و د ئێك دەمدا تەپا پێ نیشان ددەن و بەس !!
هەروەسا بۆ ڤێ نموونەیێ نەرینی و تێكدەر دشێتن ئاماژە ب مۆدێلێن جیاوازێن ژیانا ئەڤرۆ هەر ژ مۆدێلێن سەر و پرچێ یێ كە بشێوازێن سەیر و سەمەر وەكی كۆفیكا دیكلی یان شێوازێن گەلەك كرێت و دویر ژ داب و نەریتێن جڤاكا كوردەواری بگرە هەتاكۆ مۆدێلێن جل و بەرگێن سەیر و عەنتیكە و .. هتد، و مۆدێل مۆدێلانێ یا مرۆڤا و خەلكێ د كڕین و ژیانێ دا ئەم یێن ئێخستینە د بەریكانێ یا مۆدێلا دا ب هەمی ڕەنگ و جۆرێن خۆڤە، بدەین. هەكەر ئەڤ مۆدێل مۆدێلانێ یە ل جیهانا ئەڤرۆ دا بۆ هندەك كەسا ب ژێدەرێ ژیانێ و پارەكۆمكرنێ بیتن، بۆ كەسانەك دیتر یا بوویە ژێدەرەكێ ئێش و ئازار و نەساخی یێن سایكۆلۆژی و جڤاكی دناڤ كەس و تاكێن جڤاكێ، بێی هندێ كە ئەڤ كەس و مرۆڤە بزانن كە وەكی ژێدەر و سەرچاڤەیێن زانستی و سایكۆلۆژی و جڤاكناسی ئاماژەی پێ ددەن هندەك لایەنێن ململانێ یا ژیانا مرۆڤی و ژ وان ژی چاڤلێكرنا كۆركۆرانەیا مۆدیلا و بڕێكێن جیاواز وەكی دەزگەهێن ڕاگەهاندنێ یێن جیاواز ژ بلی كۆ كارتێكرنەكا نگێتیڤانە و خراب دكەتە سەر مرۆڤی و بهایێن وی و ڕێزبەندیا وان لن كوی تێكددەتن ( نصری، ---، 103 )،و بشێوەیەكێ بەردەوام و بێ سنوور و بێ قام ب ئێك ژ ئەگەرێن بلندبوونا ئاستێ فشار و گڤاشتنێن دەروونی و سایكۆلۆژی دهێنە زانین ( تاسیگ و دیگران، 1386، 122 )، و هەتاكۆ فەیلەسۆف و جڤاكناسێ بەرنیاسێ فرەنسی ئێمیل دۆركهایم ( 1858-1917) لناڤ بەرپەڕێن پەرتووكا خۆ یا بناڤ و دەنگ " خۆ كۆشتنێ " ( Le suicide ) كە ل سالا ( 1897 ) دا نڤێسی و تێدا تیۆریا خۆكۆشتنێ دەیناندی ( پورأفكاری، 1380، 462 ) د پشكەك ژ ڤێ بیردۆزێ دا ئاماژەی بڤێ ڕاستیێ ددەتن كە دیاردەیا مەترسیدارا خۆكۆشتنێ پەیوەندیەكا بهێز یا هەی دگەل ژیانا مۆدێرن و سەردەمیانە و پێشكەفتی و پڕ ژ داخۆازی یێن جیاواز و گەلەك، و وێ پەیوەند ددەتن ب ئێش و ئازار و ئاریشە و نەساخی یێن سایكۆلۆژی، و ڤێ چەندێ ژی دیار دكەتن كە ئەڤ دیاردەیە ل باژێڕكێن بچویك و گۆندا گەلەك كێمترە ژ باژێڕێن مەزن و قەرەبالغ (تاسیگ و دیگران، 1386، 106 )، و بێگۆمان ژی دویر نینە كە ژ بەر ڤێ چەندێ یە كە ناڤێ چاخێ ئەڤرۆكە و سەردەمێ نۆكە یێ مە ب سەردەمێ نەخۆشیێن سایكۆلۆژی دهێتە نیاسین، و شارستانیەتا نۆكە ب هەمی فاكتەر و هۆكارێن خۆیێن كۆنكرێت و مادی و ئالۆزی و زێدەخۆازی و ململانێ و هەڤڕكیا تووند و خۆپەرێستی و تاكگەرایی و تاكرەوی ژ ئەگەر و ژێدەرێن سەرەكی یێن ڤان نەساخی یێن سایكۆلۆژی دهێنە هژمارتن كە دگەل دەستێ خۆ دا گرێداینە ب نەساخی یێن جڤاكی و نەساخی یێن جەستەیی و لاشەیی لنك مرۆڤێ هەڤچەرخ ( العیسوی، 2009، 9 ). چ گۆمان تێدا نینە هەكەر ئەڤ ناڤە لسەر ڤی چاخی هاتیە دەیناندن ژ خۆە ڕا نینە و زانا و بسپۆرا بەلگەیێن بهێزێن هەین كە وەكی دۆكیومێنتەك رەسەن ڤێ ڕاستیێ دسەلمینن و نیشان ددەن.
ئەڤ بەراوەردە دناڤبەرا زانستەكێ پەتی و زانستەك مرۆڤایەتی دا د سەلماندنا هندێ دا كە دەربازبوون ژ چەند ژێدەرەكا هەكەر د زانستەكێ وەكی فیزیكێ دا ببیتە ئەگەرێ لاوازیا هێزا دیتنێ و یان سالۆخەت و رەهەندێن تایبەت ژ تشتەكی، د زانستێن مرۆڤایەتی و جڤاكی دا، بەرۆڤاژی، هەر ئێك ژ ڤان ژێدەرا وەكی دینامۆیەكێ بهێزتركەرێ وێ دیاردێ یان بابەتی دهێتە هژمارتن كە پێكڤە و لدۆماهیكێ و پشتی پێداچۆنەكا هویرا بابەتی و دیتنا ئەنجامێن وێ ژ لایەنێ سووژێتی ڤە و هەلسەنگاندنا وێ وەكی پرۆسێسەكا پاشڤڕێكر، دێ گەلەك جاران دەلیڤە خۆشكەرێ هندێ بیتن ئەو فێربوونا پشتی دەربازبوونا دیتن و تێبینی كرن و چاڤلێكرنا نموونەی و سەمپلی بدەست تاكی ڤە دهێتن ل بارەی بابەت یان وانەیەك یان رەفتارەكێ، بۆ بابەت یان رەفتارەك دیتر ژی دهێتە ڤەگۆهاستن، ئانكۆ ڕاهینان و پراكتیك كرن و فێربوونا بابەت یان رەفتارەكی بۆ بابەت و رەفتارەك دیتر دچیتن.
بڤی ڕەنگی بۆ مە خوویا دبیتن كە بكار ئینانا یاسایێن ژ ڤی بابەتی و ڤان جۆرە رەفتار و نموونە و مۆدێلا د فێربوونا زارۆكی و قوتابیا دا گرنگن، و پێدڤیە ل بیرا مامۆستا و پەروەردەكارا بیتن كە ئەوێن پۆزێتیڤ پێدڤیە پویتەیەك پترتر پێ بهێتە دان و ئەوێن نەرینی و خراب و هەڕفینەرن، خێزان و قوتابخانە و جڤاك و دەزگەهێن ڕاگەهاندنێ لێ د هشیار بن و نەبنە دەلیڤە و ڕێخۆشكەر بۆ هندێ تەكەزا قوتابیا ژ خواندنێ و ژیانا كەتواری و راستەقینە ڤاژێلە بیتن و بەرێ وان بكەڤیتە بابەت و تشت و رەفتارێن لاوەكی و دویر ژ ژیانا واقیعیا وان یا گشتی و قوتابیەتیێ و ببنە هۆكار و پالدەر بۆ ڕاكێشانا سەرنجا وان بۆ لایێ ڤان بابەتێن بێشۆل و نەبكارە و ل جهێ وی بكەنە قوتابیەكێ ژیر و خەمخۆر و دلسۆز بۆ ئەڤرۆ و سۆباهیا كوردستانێ، ببیتە قوتابی و كەسەكێ تەمبەل و مشەخۆر و بارگرانی بۆ خۆ و بسەر خێزانێ و جڤاكێ و جیهانێ .
ژێـــــــــــــدەر :
1. أبو جادو، صالح محمد علی(2003). علم النفس التربوی، گ.3. دارالمسیرە، عمان، ص. 438.
.2 پورێفکاری . ن. (1380) . فرهنگ معاصر جامع روانشناسی و روانپزشکی و زمینه های پیوسته انگلیسی و فارسی، جلد 1 -2،تهران، 814 ص.
3. تاسیگ، مارك و دیگران ( 1386 ). جامعە شناسی بیماریهای روانی، ترجمە: د. احمد عبداللهی، چاپ اول، سازمان مگالعە و تدوین كتب علوم انسانی دانشگاهها، تهران، ( 407) ص.
4 . العیسوی، عبدالرحمن محمد (2009 ( .الاسلام و العلاج النفسی الحدیپ، گ. 2، دار النهچە العربیە، بیروت، ص. 262.
5 . نصری، هانی یحیی ( ----). علم النفس دراسە الحواس الداخلیە عبر السلوك الیومی للانسان بحپ فی علم النفس الاجتماعی و الاخلاقی، دار الارقم بن ابی الارقم، 384 ص.


نڤێسینا :
د. نەسرەدین ئیبراهیم گولی / بسپۆرێ زانستێن
پێداگۆگی و سایكۆلۆژیێ/ زانكۆیا زاخۆ