بارقورسی گێتی ئەو تەنە نیشتووە سروشتیانەنین كە لە دێر زەمانەوە هەن، بەڵكو بیرمەندە زانستگەڕاكان زانستگەلێكیان لەم گێتییەدا خولقاندووە، لە سەرەتا تاوەكۆتا دەگات خزمەتكردنە بە مرۆڤایەتی و بارقوسییەكیشە لەسەر گێتی، لە نێویاندا تاقانە زانستێك هەییە، كە ڕاستەوخۆ پەیوەندستە بە مرۆڤاییەتییەوە، ئەویش زانستی پزیشكییە (ساغلەمی)، بیرماننەچێت مەعریفە بنەمایی سەرەكیە و لە خودی مرۆڤەوە هەڵدەقوڵێن، بەڵام باسەكەی ئێمە پەیوەستە بەجەستەوە و ساغلەمی جەستەیی و دەروونییە، كە دەبێتە دەستپێكوو پاڵنەرە بۆ پەلهاویشتنی مرۆڤ بۆ زیاتر و زۆرترین و برەودانی عەوداڵی بە دووی وونبوەكانی دیكەدا. حیكمەتی ئەم زانستە لە چیدایە؟ بۆ ئەنجامی سەركەوتنەكانی لە چەند چركەیەكدا وەدیاردەكەوێت؟ ئایا پەیوەستە بە مانەوەوە؟ یاخود پراكتیزمەكردنی زانستەكە خۆی لە خۆیدا تەندروستە؟. هەموومان بەشێكین لەم زانستە بۆیە حەق بە خۆم دەدەم قسەی لەسەر بكەم، جوانیی و تەندروستی ئەم زانستە لە ریزبەندی پراكتیزمەكردنی زانستەكەدایە و هەڵەكردنیشی تێیدا تاوانێكی گەورەیە، بۆیە پێش چارەسەركردن پرسیارگەلێك سەر زاری پزیشكەكانی تەناندووە، وەك پێكهاتەی شوێنی ژینگەییی جەستەكە و كاتی توشبوون بە دەرەوكە و رێژەی دەردەكە، گەڕان بە دووی ئەم ڕاستیانەدا و دۆزینەوەی جۆری دەردەكە سەرەتایەكە بۆ دەست بەكاربوونی چارەسەرەكە، كە لە زمانی زانستی تەندروستیدا پێی دەوترێت (ڕێگری كردن – منع – prevent ) (دیاریكردن – تشخیص – diagnosis) ( چارەسەركردن – عیلاج – treatment) (كۆنترۆڵكردنی نە خۆشی – كنترل – control disease) ئەم ڕێگایانە زانستەكەیان نەخشاندووە و هەمووكات ساغلەمی ئامانجیانە، ئیدی ئەم ساغلەمییە دەبێتە سەرەتایەك بۆ گەشەكانی دیكە.
ئایا دەردی كوردەواری لەم نێوەندەدا پزیشكە سیاسییەكان وەكویان گەیاندووە، بۆ دەبێت خاوەندارییەتی چارەسەری ئەم دەردە لە دەست سیاسییەكان بێت، ئیدی كاری بیرمەندان و ڕۆشنبیران و ئەكادیمیسەكان چییە، یاخود هەموویان بوونەتە پاشكۆی سیاسییەكان. بێنوو پزیشكئاسا لە دەردی كوردەواری و بكۆڵینەوە. مادام پزیشكئاسا لە دەردەكە دەنواڕین، دەبێت سەرەتا لە ژینگەی جەستەی كوردان بكۆڵینەوە لە كام ژینگەی سیاسی و جیۆپۆڵەتیكدان و دواجاریش دیاریكردنی دەرەدەكە، ئەوكات هەوڵی چارەسەركردنی بدەین، ئەمە تەنها كاری سیاسییەكان نییە، بەڵكو پشكێكی زۆری بەر بیرمەندان و ڕۆشنبیران و ئەكادیمیسەكان دەكەوێت.
كە دەبێژین كوردەواری مەبەست لە كوردە وەك نەتەوە، بەبێ كوێدانە سنوورەكان، ئەم پێكهاتە نەتەوەییە لە چەقی ئەو سەرزەمینەیە كە هەر لە دێر زەمانەوە گیرۆدەی ململانێ ئاینی و سیاسی و نەریتێكی هێزبازە و بووەتە گۆڕەپانی یەك لاكردنەوە توانای هێزە جیهانییەكان، ئیدی ئەمە وەها ژینگەیەكی سایكۆلۆژیانەی خێڵەكی بە پێكهاتەكانی ناوچەكە بەخشیوە، دوور لە پەرەنسیپەكانی شارستانییەتی، خۆی لەو ڕەوشتە دەشتەكییە حەشارداوە كە هەموو سەركەوتنێك لە هێزی بازوو و نوكی شمشێردا دەبینەوە و (خێڵگەرایی)ـیش تاكە سیستەمی بەرێوەبردنی تەندروستە لەلایان.
دكتۆر (فازل جمال) سەردانی هۆزی (عەنزەی)ـە دەكات لە بیابانی شام، بە بینینی ئەم هۆزە زۆر سەرسام بوو، هەموویان باوەڕیان بەخودا و نوێژوو رۆژوویان بۆ دەكرد و لە كاتێكدا دەستیانە نەدەپاراست لە تاڵانی و داگیركردنی سەروەت و سامانی خەڵكی لە هەر هەلێكی گونجاودا، دكتۆر پرسیاری ئەم دووفاقییەی لێكردبوون، لە وەڵامدا ئەوەیان پێڕاگەیاندبوو كە پێشتر بیریار لەم پڕسیارە نەكردۆتەوە. لێرەدا كێشە لە ڕوانینەكەی دكتۆر فازل جمالە، لە دیدگای خۆیەوە سەیریان دەكات، بیری چووە كە ئەوان ئالوودەی پێوەرگەلێكی ناوچەیی و نەریتێكی خێڵەكین، لای ئەوان (خودا رێز لە پیاوی ئازا دەگرێت كە توانای تاڵانی هەبێت) ئەمە نیشانەی ئەو هێزەییە كە لە هەموو پیاوێكدا نییە. بۆ زیاتر ناسینی ڕابردووی ناوچەكە كە پێویستە پێش چارەسەرییەكە كێشەكە دەستنیشان بكەین ئەویش بە رووناكی خستنە سەر یەكێك لە پرسیارەكانی مامۆستا (عباس العزاوی) كە لە سەر (غازە السحی) واتە (پەلاماری بەیانیان)ـی نشینگەنیشەكانی ناوچەكە كە ئێستا كوردستان لە نێو جەرگەییەتی، دەپرسێت ڕاستە كە چاكە دەكەن بۆ مردووەكانتان لەوەی كەبەدەستی دەهێنن واتە لە(پەلاماری بەیانیان)ـوە، لە هەمانكاتدا لەسەر پەیڕەوەكانی ئاینی ئیسلام چاكەكان دەكەن لە بەرامبەردا ئیسلام كەسی پەلاماردەری محروومكردووە لە بەهەشت، هەروەها پرسیاری ئەوەی لێی كردبوون كە بۆچی دەشتەكییەكان تووڕە دەبن كە پێیان دەڵیت (خودا بێبەشت بكات لە پەلاماری بەیانیان)؟ بەم شێوەیە وەڵامی مامۆستایان داوەتەوە (ئایا لە پەلامارردانی بەیانیان حەڵاڵتر هەییە، ئەو پەلامارەی بە رۆژی ڕوناك دەكرێت، چۆن خودا بێبەشم بكات لەو جۆرە پەلاماردانانە؟!). ئەم هۆزانە ریزبەندی دەستەڵاتیان لە چوارچێوەی ئاغاییەتیدا بووە و هەر نشینگەییەك یاخود هەر ناوچەیەك گەورەیی نەبووایە بە چاوێكی كەم و هەمووكات لەبارتردەبوو بۆ پەلامارەكانیان. لێرەدا زۆر بە روونی تێڕوانیی دەشتەكیییەكانی ئەوساو دراوسێكانی ئێستای كوردمان بۆ روون بۆتەوە، كە ژیان و ماف و حوكمداری لە دەست هێزی بازوودایەو مەرجەع نیشانەی گەورەییی بوون پێشاندەدات، كەواتە ژینگە سیاسی جیۆپۆڵتیكی ناوچەكە و سەبەبێكی موتڵەقن بۆ دەردی كوردەواری.
ئایا دەوای ئەم دەردە چییە؟؟ كام سیستەمی حكمڕانی وەدادی دەردی كوردەواری دەگات،؟ ئێستاكە وێناكە لە بەر چاوە، گەر پزیشكێك هەڵە لە كارەكەیدا بكات دوای دیاریكردنی (تشخیص) دەردەكە ئەوا رووحێك لە ناودەچێت، ئایا هەڵەی پزیشكێكی سیاسی و فەرمانڕەوا نابێتە هۆی لەناوچوونی رووحی نەتەوەییەك، كەواتە پزیشكئاسا بە ئەمەكەوە دوای دەشتنیشانكردنی دەردی كوردەواری و چارەسەرێكی بنچینەیی بۆ وەدۆزین، لە كاتێكدا نابێت بیرمەندوو ڕۆشنبیرانی وڵات قڕوقۆپ بووەستن و چارەسەری مانوونەمانی نەتەوەیەك بدەنە دەست سیاسییە هەوەزبازوو تەسك بینەكان.
سیستەمەكانی حكومڕانی لە جیهاندا بەسەر چەند بەرەییەكدا دابەش بوونە، هەریەكەییەكیان هەڵگری جۆرە پێناسەییەكە و بۆ ناوچەییەك لە ناوچەكانی جیهان پێناسە كراوە، پێویست ناكات یەكبەیەك بچینە سەر كۆی سیستەمەكان و قسەوباسیان لێوە بكەین، بە پێی ئەو دیاریكردنە (تشخص)ـی دەردەكە و كام سیستەمە هەڵگری وەها پێناسەیەكە كە رووبەرووی هەموو بەكتریا هەرەسهێنەرەكانی ناوچەكە دەبێتەوە و كوردەواری دەپارێزێت. كۆمەڵێك سیستەی حكمڕانی بۆتە وێردی سەر زاری سیاسییەكانی كورد، بیریاچووە شوێنی جوگرافیا و جیۆپۆلۆتیكی كوردان كەوتۆتە كوێو چی وەدادی كوردەواری دەگات، سیستەمی پەرلەمانی و سەرۆكایەتی و تێكەڵ، ئەو سیستەمانەن كە لە ئێستادا بۆتە قسەوباسی سیاسییەكان بە هەموو لایەنە سیاسییەكانەوە، لە هەمانكاتدا ئەو دەردە بەپێی وەها تشخصێكی سیاسی هیچكام لەو سیستەمانە بە دادی كوردەواری ناگەن، لە بەرامبەر ئەم سیستەمانەدا هەندێك دەوڵەتی ناوچەكە لە دەرەوەی دیكتاتۆری و سیستەمی پەرلەمانی و سەرۆكایەتی و تێكەڵ، سیستەمی پادشایەتی (مللەك)ـییەتیان هەڵبژاردووە، دەتوانم بڵێم لە ناوچەكەدا ئەو وڵاتانەی كە خاوەنی سیستەمی پادشاییەتین لە باقی وڵاتانی دیكە سەقامگیروو لە رووی خۆشگوزارانییەوە لەبارترن وەك (پادشاییەتی عمان – پادشاییەتی مەغریب – پادشاییەتی ئوردن و سعودییە) لێرەدا باس لە تەندروستی كۆی سیستەمەكە ناكەین، چونكە لە نێویاندا حكومڕانی پادشاییەتی ڕەها (مگلقە) و پادشاییەتی پابەند (المقید) هەییە، كە لەگەڵ ئەلف تا (ی)ـیای سیستەمەكەدا نیم، بەڵام لەبەرامبەردا سیستەی پادشاییەتی دەستووری دەبینرێت كە جیاواز لە سیستەی پادشاییەتی ڕەها و پابەندە، زۆربەی پادشاییەتی دەستووری شێوازی پەرلەمانی وەردەگرێت وەكو سیستەمی پادشایەتی (بەرتانیا - كەنەدا - ئیسپانیا - یابان) كە تێیدا پاشا سەرۆكی دەوڵەتە، بەڵام سەرۆكوەزیران كە دەكاتە سەرۆكی حكومەت بە شێوەییەكی ڕاستەوخۆ متمانە لە هەڵبژاردن وەردەگرێت و پەرلەمان كە دەنگی كۆمەڵگەییە دەبێتە دارێژەری حكومڕانی، گەر بنواڕینە پادشاییەتی دەستوری لە ئێستادا نوێنەرایەتی دیموكراسییەت دەكات لە جیهاندا پێچەوانەی سەردەمای جاران. لێرەدا چواندنێك لە نێوان سیستەمی پادشایەتی دەستوری و ئەو دۆخەی كە كوردەواری تێكەوتووە دەكەین، بزانین تاچەندە گونجێنراوە و وەدادی كوردەواری دەگات. ئەو دۆخە سیاسییەی كە لە نێو ئاخی كورداندا هەیە و وەها كێشمەكێشێكی سیاسی ناوەتەوە گشت كۆمەڵگەی تۆشی ڕاڕایی كردووە، بێ باوەڕی و ناسەقامگیری و كەمی خزمەتگوزاری و ناسەقامگیری سیاسی بۆ نمایش و پروپاگەندەی بردنەوەی دەستەڵات و نەبوونی نێوبژیوان لە نێوان لایەنە سیاسییەكان لە كاتی بیروڕا جیاوازییەكان، هەروەها نەبوونی تەوازنی نێوان دەستەڵاتی تەشریعی و تەنفیزی و دەستەڵات پاوانەكراوە لە لایەن چەندین لایەنەوە و دوو بەرەیی و چەند بەرەیی نێوان لایەنە سیاسییەكانی كورد دەبینڕێت و كورد كەوتۆتە نێو ئەو كلتورە خێڵكییەی كە تەنها لە دیدی خۆیانەوە دەنواڕنە هاوكێشەكان، ئەم هەموو كێشانە لە بەرنجامی ئەو سیستەمانەن كە كوردستان بەرێوە دەبەن و دوورتا نزیك ئەم سیستەمانە هاوتەریب نین لەگەڵ واقعی ناوچەكە و بارووگوزەرانی نێوخۆیی وڵات. ئەوەی معلومە نە سیستەمی پەرلەمانی و سەرۆكایەتی و تێكەڵ نەیتوان چارەی ئەم دەردەی كوردان بكات، وەك لە سەرەوەش ئاماژەمان پێداوە سیستەمی پادشایەتی رەها و پابەند نابێتە دەوای دەردەكە، ئەوەی كە ماوەتەوە و چارەسەرێكی بنچینەیە سیستەمی پادشایەتی دەستورییە، پەسەندی ئەم سیستەمە لە چدایە و بۆ دەبێتە دەوای دەردی كورد، با بڕوانینە ئەو دەوڵەتانەی كە ئەم سیستەمەیان تێدا پەیڕەو دەكرێت، هەمووكات سەقامگیری دەوڵەت سەرووی هەموو پەڕەنسیپەكانی دیكەیە و پێچەوانەی سیستەمی كۆماری تەشەنە یەك لە دوای یەكەكان دەستەڵات دورردەخرێتەوە، ئەو سەقامگیرییەی كە باس دەكرێت لەوەدا خۆی دەنوێنێت كە دەستەڵاتێكی بەرپرسی بەردەوامە و چەند ساڵ جارێك ناگۆڕێت، بۆیە دوور بینانە كارەكان بنیاد دەنێن، پادشا ڕۆڵێكی گەورە دەگێڕێت لە ناوبژیوانی نێوان لایەنەكان لەكاتی هەر كێشە و بیروڕایەكی جیاواز، هەروەها پادشا ڕۆڵێكی بەرچاوی دەبێت لە نێوان تەوازنی دەستەڵاتی تەنفیزی و تەشریعی، وەك چاودێرێك چاودێری دەستەڵاتەكان دەكات. هیچ لایەنێك ناتوانێت خۆسەپێنەر بێت و بە تاكڕەوی دەستەڵاتەكان بگوزەرێنێت، چونكە دەستەڵات پیوەستە بە میللەتەوە و میللەت خاوەن سیادەیە لە بەرێوەبردنی دەستەڵات، ئەم سیستەمە وایكرد كە وڵاتانی ئەوورووپی یەكتر بگرن و ببێتە هۆی لەناوبردنی دەستەڵاتی دەرەبەگایەتی.
ئەوەی كە پێویست بوو لە خاڵە نەرێنییەكانی حكوڕانی كوردان و شوێنی جوگرافیای خاكەكەیان كە بەو نەتریتە خێڵكییە دەورە دراوە، پزیشكئاسا دیاریكرا و كۆی سیستەمەكانیش تاڕادەیەك خرانە روو، ئەزمونی ڕابردوو سەلمێنەری شكستەكانی ڕابردووبووە لە پەیڕەوی سیستەمەكان. ئەوەی كە تا ئێستا بینڕاوە دەوایەكی ئازارشكێن(موسەكن)بووە، ئایا ئەو خاڵە ئەرێنییانەی كە لە سیستەمی پادشایەتی دەستوری خراونەتە روو لە بەرامبەر ئەو خاڵە نەرێنییانەی كە بوونەتە دەردێك و بەرۆكی كوردەواری گرتووە، چارەی دەردی كوردەواری ناكەن؟. وەڵامەكەی لای ئێوەیەی خوێنەرە تاچەندە لاتان گونجاوە؟.