نامە سوتاوەكەی سایكس بیكۆ
پەروین رەمەزان دوسكى
وەك ئاشكرایە سەرچاوەی سەرەكی زانیاری لە دنیای ئەمڕۆدا میدیایە بە هەر چوار شێوازەكەیەوە: یەكەم بینراوە (تەلەڤزیۆن)، دووەم نووسراو (رۆژنامە)، سێیەم بیستراو (رادیۆ) و چوارەم (ئینتەرنێت). هاووڵاتییان لە ڕێگەی ئەم چوار سەرچاوەیەوە زانیاری ڕۆژانە وەردەگرن لەسەر دنیا و ئەو ژینگەیەی تیایدان، میدیاش بە سەرچاوەی سەرەكی دادەنرێت لای هاووڵاتییان لە وڵاتە دیموكراسیەكاندا لە ناویاندا ئەمەریكا، لایەنی كەم كاریگەری بەرچاوی هەیە لەسەر داڕشتنی سیاسەتی ئەو وڵاتە.
بۆ ئێمەی كورد پشتگیری وڵاتە یەكگرتووەكان نەك هەر پێویستە، بەڵكو یەكلاكەرەوەیشە بۆ داهاتووی ئەو دۆخە سیاسییەی لە عێراق هەمانە. ئێستە كورد پێویستی بە پشتیوانی سیاسیی ئەمریكایە بۆ بڕیاردان لەسەر ئایندەی كورد لە عێراقدا و سیاسەتی ئیدارەی وڵاتە یەكگرتووەكان.
دانیێل پایپس سەرۆكی دەزگای گمیدڵ ئیست فۆرەم" دەڵێ "واشنتن پێویستە بەرژەوەندییەكانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بپارێزێت نەك هەوڵی چاككردنەوەی هەرێمەكە بدات، هەروەها لە مەودای كورتدا پێویستە لێ بگەڕێت دوژمن و ڕكەبەرەكانی لە نێوان خۆیاندا بجەنگن و نە‌هێڵێت هیچ لیاندا بجەنگن و نە‌هێڵێت هیچ لایەكیان براوە بن. لە مەودای دووریشدا ئەمەریكا كۆشش بكات تا ئەو شێوازە حوكمڕانیانە كۆتایی پێ بێنێت كە حاكمی رەهای وەك (حافز ئەسەد و سەدام حوسێن)ی بەرهەم هێنا، چونكە ئەو دەوڵەتە گەورانەی لەسەر وێرانەی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی دروست بوون دەوریان تەواو بووە و پێویستە دەوڵەتی ئیتنیكی بچووكتر جێگەیان بگرێتەوە كە لەگەڵ واقیعی مەیدانیدا بگونجێ". دانیێل پایپس ئه‌وه‌یشی خسته روو كه "دەوڵەتی سەربەخۆی كورد لە باكوری عێراق زۆر كەمتر سەركوتكەر و چەوسێنەرەوە دەبێت لە وڵاتێكی وەك عێراق یان سوورۆن داڕێژه‌ری سیاسه‌ت و كه‌سایه‌تیی كاریگه‌ری ئه‌مه‌ریكایی ئاماژه‌ی به‌وه دا كه "واشنتۆن هەمیشە دژ بە ناردە دەرەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان بەبێ رەزامەندی بەغدا وەستاوەتەوە و بە هەڕەشە لەسەر یەکێتی عێراق وەسفی دەکا، به‌ڵام ئێستا کاتی ئەوەیە ئەمه‌ریکا رێک ئەو سیاسەتە هەلگێڕێتەوە و رای بگەیەنێت کە ناتوانرێ سنوورەکانی ئێستای عێراق بپارێزرێن و ساکس-پیکۆ نامەیەکی سووتاوە، چونكه رێکخستنەوەی ئاسایشی نوێ و دروستکردنی سنووری نەتەوەیی کە کارەکتەرە هەرێمییەکان پێی رازی بن بەرزترین و باشترین کاریگەری ئەمه‌ریکایە لەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست".
"ئێستا کاتی پێداگرییە لەسەر فاکتەکان بۆ داڕشتنی دیپڵۆماسیمان نەوەک بیرۆکەی ڕزیو و مانۆڕی تاکتیکی، سەدەیەک پاش رووخانی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی ئێستا دەبێت هەڵسوکەوت لەگەڵ دەرەنجامەکان بکەین، ئەو هێلکارییەی دیپلۆماتە فەرەنسی و بریتانییەکان کردوویانە لەسەر نەخشە لە ساڵی ١٩١٦ هەرگیز وەڵامدەرەوەی واقعی ئیتنی و پێکهاتەیی نەبووە لە راستیدا، هاوكات هێلکاری رێککەوتنی ساکس-پیکۆ جێگای رەزامەندی نین و "عێراق" و "سووریا" دوو ناون نەک دوو نەتەوه".
فەیسەڵ بن جاسم ئال سانی، میری قەتەر لە ئەکاونتی تایبەتی خۆی لە تویتەر، ئەگەری لەتبونی عێراق بە ئەگەرێکی بەهێز دەزانێت.
لەمبارەیەوە فەیسەڵ بن جاسم نوسیویەتی:
بە رەچاوکردنی جموجوڵەکانی ئەم دواییەی بارزانی و هەروەها یاخی بونی سەرخی (پێشەوایەکی شیعە مەزهەب لە کەربەلا)، بەروونی دەردەکەوێت کە داهاتوی عێراق لەتکردنە.
لێرەشەوە هەرچەندە میری قەتەر باوەڕی بە یەکپارچەیی عێراق لەقبوە، بەڵام هەمان رۆژ دەنوسێت:
ئەگەر بەدەست من بوایە نەمدەهێشت بارزانی حوکمی کوردستان بکات بەڵکو حوکمی عێراقم دەدایە، ئەو پیاوی دەوڵەت و سیاسییەکی گەورەیە و پێش ئەویش سەڵاحەدین (ئەیوبی) حوکمی میسر و شام و ناوچەکانی تری کردوە
بەڵام دواتر لەم لێکچواندنەی نێوان بارزانی و ئەیوبی پاشگەز دەبێتەوە، بەتایبەت کە سەبارەت بە جیاوازی مەسعود بارزانی لە سەڵاحەدینی ئەیوبی، میری قەتەر هاوڕایە لەسەر ئەوەی کە جیاوازیی هەیە لەنێوان بارزانی و سەڵاحەدینی ئەیوبی دا و بابەتێکی ریتویت کردوە لەمبارەیەوە : " بارزانی ئامانجێکی نەتەوەیی هەیە و سەڵاحەدینی ئەیوبی ئامانجێکی دینیی هەبوە و ئەم دوانە بەراورد ناکرێن".
ساكسبی چامبلیس سیناتۆری کۆماری و نوێنەری جۆرجیا لە کۆمیتەی هەواڵگری دەربارەی سەربەخۆیی کوردستاندا گوتی "دەبێت لایەنە هەرێمییەکان بڕیار بدەن چی بۆ خۆیان باشە ئەوە بکەن و ئەو ناوچەیە بەشێکی ئالۆزی جیهانە و وڵاتە یەکگرتووەکان وەڵامی ئەو جۆرە پرسیارانەیان پێ نییە له‌باره‌ی ئایا کورد دەوڵەت رابگەیەنن یاخۆ نا؟، چونكه ئه‌وه دەوەستێتەوە سەر خۆیان چی باشە بۆ خۆیان بیکەن".
بنیامین نەتەنیاهو سه‌رۆك وه‌زیرانی ئیسرائیل رای گه‌یاند "ئێمە پێویستە پشتگیری خواستی کورد بۆ سەربەخۆیی بکەین و کورد نەتەوەیەکی تێکۆشەرن و پابەندبوونی خۆیان بە سیاسەتەوە سەلماندوە و شایەنی سەربەخۆیین"
یاخی باڵەک شارەزای بواری پێوەندیە نێودەوڵەتیەکان له وتارێكدا روونی كرده‌وه كه "لە واقیعدا دەوڵەتی عێراقی فرە پێکهاتە و سەربەخۆ دروست نابێت، ئەمه‌ریکا هەموو کۆششێک دەکات بۆ ئەوەی عێراق بە یەکگرتوویی بهێڵێتەوە، بەڵام ناتوانێت هیچ ڕێگرییەک بکات ئەگەر کورد دەوڵەت ڕابگەیەنن، ئەمه‌ریکا ناچار دەبێت وەک واقیعێکی هەرێمی قبووڵی بکات، بۆیه کورد پێویستی بە ڕەزامەندی ئەمه‌ریکا نییە هەرچەندە زۆر گرنگە کە هەبێت".
باڵه‌ك زیاتر گوتی "لەو قۆناغەدا سەرکردایەتیی کوردستان دەتوانن سەربەخۆیی ڕابگەیەنن، ئەوەیش مانای پچڕاندنی پێوەندی لەگەڵ ئەمەریکا نییە، بەڵکو بردنە پێشەوەی پێوەندییەکانە بۆ قۆناغێکی تر، بە تایبەت کە زۆربەی زۆری ڕای گشتی لە ئەمه‌ریکا لەگەڵ دروستبوونی دەوڵەتی کوردیدان، کورد ناچار نین ببنە قوربانی نەزانی بۆش و لاوازی و هەڵەکانی سیاسەتی دەرەوەی ئۆباما".
سەرۆکی زۆرینە لە سیناتی ئەمه‌ریکا "هاری رەید" لە پارتی دیموکرات و نوێنەری ویلایەتی نیڤادا، لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ "هەفنگتن پۆست"، دەستخۆشی لە حکوومەتی تورکیا کردووە بە قبووڵکردنی دروستبوونی دەوڵەتی کوردی هاوسنوور لەگەل لە تورکیا.
ره‌ید بۆ رۆژنامه ئه‌مه‌ریكاییه‌كه زیاتر گوتی "ئەگەر کورد بڕیار بدەن و لە عێراق جیا ببنەوە و دەوڵەتی خۆیان دابمەزرێنن، ئەوە بڕیارێکە بە تەواوەتی دەبێت ئەکتەرەکانی هەرێمەکە بیدەن".
"فرێدبێرت فلوگەر"ی جێگری پێشووی وەزیری بەرگری ئەڵمانیا و سەرۆکی سەنتەری وزە و ئاسایشی سەرچاوەکانی ئەوروپا دەڵێت "کورد دەتوانن جیا ببنەوە و گومان نییە دەتوانن پارێزگاری لە خۆیان بکەن و بە نەوت خۆیان بژیێنن".
فرێد لۆبین كه نووسه‌رێكی دیاره له ناوه‌ندی سیاسیی و رۆشنبیری ئه‌مه‌ریكادا رای گه‌یاند "کوردەکان نزیکەی ٣٠ ملیۆنن و گەورەترین گرووپی ئیتنی پێک دێنن و عەرەب نین و گەورەترین نەتەوەی بێ دەوڵەتن، كورد هەزاران ساڵە لەو شوێنەی ئێستایاندا دەژین. خەڵکێکی ژیرن و زۆر داوونەریتی هاوبەشیان هەیە لەگەڵ خەڵکی ئەمه‌ریکا، هه‌روه‌ها کورد خەڵکی توندرەو نین لە ئاییندا".
لۆبین له وتاره‌كه‌یدا چه‌ند خاڵێك ده‌خاته ڕوو بۆ پێڕۆكردنی له‌لایه‌ن ئه‌مه‌ریكاوه له‌وانه:
یەکەم: وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمه‌ریکا پێویستە پشتیوانی تەواو بۆ سەربەخۆیی کوردستان رابگەیەنێت و پشتیوانی سەربازی پێویست و گونجاو دابین بکات بۆ پاراستنی ئاسایشی کوردەکان.
"لویس ڕویدا" سەرۆکی عەمەلیاتی سی ئای ئەی لە عێراق پێش و دوای ٢٠٠٣ كه ئێستا ڕاوێژکاری ئاسایشی جیهانییە لە واشنتن دی سی، گوتی "ئەمه‌ریکا و وڵاتانی تر بۆیە پێشتر لەگەڵ ڕاگەیاندنی دەوڵەتی کوردیدا نەبوون، چونکە دەیانویست سەروەری عێراق بپارێزن، بەڵام ئەو ویستە ئێستا گۆڕاوە لەگەڵ ئەو حاڵەتە له‌ناكاوه‌ی ئێستا لە عێراقدا هاتووه‌تە پێش".
بێرنارد کۆشنێر وەزیری پێشووی دەرەوەی فەرەنسا له وتارێكدا ڕای گەیاندبوو كه کوردستان لەو زووانە سەربەخۆیی ڕادەگەیەنێت و بۆ ئاهەنگی سەربەخۆیی کوردستان خۆی دێتە هەولێر.
مایکڵ ڕوبن لێكۆڵه‌ره‌وه‌ی تایبه‌تمه‌ندی بواری رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست لە وتارێکیدا كه گۆڤاری "کۆمێنتاری" بڵاوی كردووه‌ته‌وه ده‌نووسێ "هیچ بەربەستێک لە پێش ڕاگەیاندنی دەوڵەتی کوردیدا نییە، حکوومەتی بەغدا ناتوانێت ڕێگری بکات و تورکیا لارییەکی وای نییە و ئەگەر سەرکردە کوردەکان بیانەوێت دەتوانن ئەوڕۆ سەربەخۆیی ڕابگەیەنن".
گۆڤاری بەناوبانگی ئەمه‌ریکایی "ناشناڵ جیوگرافیک" نوسیوویەتی "کورد ئەو هەلە بقۆزنەوە بۆ ئەوەی لە عێراق جودا ببنەوە". ئەو گۆڤارە لە شیکردنەوەیەکی مێژوویی و واقیعی سیاسیدا باس لە خەونی کورد دەکات لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و نوسیوویەتی "لە ئێستادا عەرەبی وەک زمانی بێگانە لە قوتابخانەکانی کوردستاندا دەوترێتەوە و کورد پێوەندیەکی زۆر لاوازیان لەگەل عێراقییەکان هەیە، چونکە ناتوانن قسە لەگەل یەکتر بکەن، کوردەکان خۆیان بە عێراقی نازانن" ئەو گۆڤارە ئەمەریكاییە "ئێستا بە کاتێکی لەبار بۆ راگەیاندنی سەربەخۆیی وەسف دەکات، بە هۆی ئەو پشێوویەی رووی لە عێراق کردووە".
جاپان تایمز كە رۆژنامەیەكی كاریگەری یابانە زیاتر دەنووسێ "بە داخەوە حكوومەتانی دەوروبەر وایان دەزانی درووستبوونی دەوڵەتی كوردی وا لە كوردانی پارچەكانی تر دەكات بێنەوە سەر ئەو دەوڵەتە، بۆیە رێگرییان لێدەكرد، بە تایبەتی توركیا، بەڵام ئەو ترسانە هیچ گرنگ نین چونكە ئێستا داعش هەموو هاوكێشەكانی گۆڕی، كورد كەركووكیان كۆنترۆڵ كردووە كە بەغدا بە هی خۆی دەزانێت و كوردەكانیش بە هی خۆیان".
رۆژنامەكە گوتی "ئەگەری دروستبوونی دەوڵەتی كوردستان هاوكێشە هەرێمییەكان دەگۆڕێت و ناتەنیاهوش دەوڵەتی كوردستان بە بەشێك لە یەكێتی نێوان هێزە نەرمڕۆكان وەسف دەكات لە هەرێمەكەدا، تەنانەت ئەردۆگانیش دەستی بە گفتۆگۆ كردووە لەگەل سەركردە كوردەكان، هەرچەندە هەندێك كەس بە بەهێزكردنی دەستی خۆی وەسفی دەكەن تا لە هەڵبژاردن بۆ سەرۆكایەتیی دەربچێت تەنانەت گفتوگۆی ئەردۆگان لەگەل كورد بە قومار وەسف دەكەن، بەڵام ئەردۆگان لەمەوپێش ئەو قومارەی كردووە و بردوویەتیەوە".
