دەكرێت بووترێت پەتای كۆرۆنا یەكەم قەیرانی راستەقینەی جیهانییە لە سەدەی بیست و یەكدا. تاكە رواڵەتی لێچكوونی مێژویی هاوچەرخی ئەو شڵەژانە ئابوورییەی بەهۆی ئەم پەتایەوە دروست بووە جەنگە جیهانییەكانی سەدەی رابردوە.
هەڵگیرسانی جەنگی یەكەمی جیهانی لە ئابی 1914 نەك تەنها كۆتایی هێنا بە رۆژگاری درێژخایەنی ئاشتی، بەڵكو سەردەمی پێشووی ئاوێتەبوون و جیهانگەراییشی راوەستاند. لە كاتێكدا كە حكومەتەكانی سەرجەم جیهان كارنامەی پارێزگاریئاسای نوێیان دەگرتەبەر، ئەوا گەشەی ئابووری لە سەرجەم بوارەكاندا داڕوخا. نەوەیەك دواتر، جەنگێكی دیكەی جیهانی سەریهەڵدا، و دواتر و راستەوخۆ شەڕی سارد دەستی پێكرد. لە كۆتایی ئەم رۆژگارە پڕ لە ململانێی بەردەوام و سیاسەتەكانی هێزدا، لە 1914 بۆ 1989، جیهان و سیاسەتی جیهانی تەواو جیاواز بوون بە بەراورد بە سەرەتای رۆژگارەكە. پێش جەنگی یەكەمی جیهانی، ئیمپراتۆرییەتی بەریتانی هێزی ئابووری و سەربازی باڵادەست بوو. دوای جەنگی دووەمی جیهانی، ئەمەریكا شوێنی گرتەوە، كە پێگەی هەژمونگەراییەكەی بەهێزتر بوو دوای رووخانی یەكێتی سۆڤییەت. كەواتە پرسیارەكە ئەوەیە چۆن دابەشبوونی هێزی جیهانی گۆڕانكاری بەسەردا دێت لە ئەنجامی قەیرانی ڤایرۆسی نوێی كۆرۆناوە؟ و ئەو پرسیارەی لە ئارادایە ئەوەیە ئایا دەكرێت كاریگەری پەتاكە بەراورد بكەین بە كاریگەری هەر یەكێك لە دوو جەنگە جیهانییەكە یان نا؟ ئاشكرایە كە قەیرانێكی ئابووری جیهانی بەم ئەندازەیە سەردەكێشێت بۆ شۆكی جیۆسیاسی مەترسیدار. ئەمەریكا، هێزی مەزن لە ئێستادا، دەست بە پێگەی خۆیەوە دەگرێت لە لوتكەی ریزبەندی جیهانیدا. بەڵام زۆربەى بەڵگەكان ئاماژە بەوە دەكەن كە چین، وەك هێزی مەزنی هەڵكشاو سەركەوتوو دەبێت و سەدەی رۆژهەڵاتی ئاسیا لەسەر دەستی ئەو دەكرێتەوە.


بە ماوەیەكی زۆر پێش قەیرانی كۆڤید-19 ململانێی چین و ئەمەریكا گەڵاڵە دەبێت بۆ ئەوەی ببێتە ململانێی باڵادەست لە سەدەی بیست و یەكدا، لەگەڵ ئەوەشدا پێدەچێت، پەتاكە لە پاڵ سیاسەتەكانی ساڵی هەڵبژاردن لە ئەمەریكا ئەم روبەڕوبونەوە توندتر و خێراتر بكەن. بۆ سەرۆكی ئەمەریكا، دۆناڵد ترەمپ، هەڵبژاردنەكانی مانگی تشرینی دووەمی داهاتوو چارەنوسساز دەبن. دوای ئەوەی ئیدارەیەكی خراپی پەتاكەی كرد و سەرۆكایەتی تەنگژەیەكی ناوخۆیی ئابووری بێ پێشینەی كرد، ئەوا ئێستا پێویستی بە قۆچی قوربانی هەیە و چینیش بۆتە بژارە ئاشكراكە. دوای هەمو شتێك و لە كاتێكدا وەك رێسایەكی گشتی زۆربەی سیاسەتەكانی ترەمپ كۆمەڵگەی ئەمەریكییان دابەش كردووە، ئەوا رێچكەكەی لەبەرامبەر چیندا لە رێسادەرچوونێكی سەرەكییە. بۆ هێرشكردنەسەر چین دەتوانێت پشتیوانییەكی بەربڵاوی هەردو حزبەكە بەدەست بهێنێت و تەنانەت لە نێو قوڵایی ریزەكانی لیبراڵ دیموكراتەكانیشدا، هەڵوێستەكانی ئەمەریكا لە ئاست چیندا بە راددەیەكی گەورە خراپ بووە لەم ساڵانەی دواییدا.


كارێكی زەحمەتە زۆرێك لە بەرهەڵستییەكانی ئەمەریكا رەت بكەیتەوە، لە واقیعدا چین دەوڵەتێكی ئیستبدادیە لە ژێر كۆنترۆڵی حزبێكی لینینیدایە. و بە شێوەیەكی بەربڵاو دەستیداوەتە سیخوڕیكردنی ئابووری و تەكنەلۆژی لە دژی ئەمەریكا، و پەنای بردۆتەبەر رەفتاری بازرگانی نادادپەروەرانە، و بە توندی پێداگری كردووە لەسەر داخوازییە ئیقلیمییەكانی لە بەرامبەر هیندستان و تایوان و دەریای چینی باشوور. لە چەوساندنەوە بۆ كەمینە ئیتنی و ئاینییەكانی لە شینجیانگ و جوڵەی ئەم دواییەی بۆ پتەوكردنی كۆنترۆڵی بەسەر هۆنگ و كۆنگ بۆ ئیدارەی خراپی- لە سەرەتادا- بۆ بڵاوبونەوەی ڤایرۆسەكە لە ووهان، واتە حكومەتی چین كارێكی كەمی كردووە بۆ متمانەپێكردنی. لەگەڵ ئەوەشدا، هەوڵە بەردەوامەكانی ئیدارەی ترەمپ بۆ خۆدزینەوە لە رۆڵی سەركردایەتی جیهانی پرسیارێكی سەرەكی دەوروژێنێت لەبارەی ئەو رێچكەیەكی گرتویەتیەبەر: لە سەردەمی ترەمپدا ئەمەریكا چی دەوێت؟ سەركردایەتی بە بێ هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی؟ كە ئەمە ئەگەری ئەوەی لێناكرێت سەركەوتوو بێت. لە كاتێكدا ئەمەریكا لە مەودای نزیكدا سەرقاڵی بیركردنەوەیە، ئەوا چین خۆی دەچەسپێنێت وەك سەرچاوەیەكی جێگرەوە بۆ سەركردایەتی و وەبەرهێنانی جیهانی و بە ئارامگرتنەوە ستراتیژیەتێكی دوورمەودا پیادە دەكات بۆ سوودوەرگرتن لەو بۆشاییە جیوسیاسیەی دروست بووە بەهۆی سەرقاڵبوونی ئەمەریكا بە رەوشی ناوخۆوە. بەهەرحاڵ، چارەسەركردنی ئەو گورزەی بەر وێنەی نێودەوڵەتی ئەمەریكا كەوتووە، بە تایبەتی دوای شكستە كارەساتبارەكەی ئیدارەكەی بۆ روبەڕوبونەوەی كۆڤید-19، كارێكی زەحمەتە. ئەم پەتایە ئەو تێڕوانینە گشتییە تۆخ دەكاتەوە كە ئەمەریكا هێزێكی مەزنە و لە داكشاندایە و چین وەك هێزێكی ژیر لە رووی ستراتیژیی و چالاك لە رووی ئابوورییەوە جێی دەگرێتەوە. ئێستا ڤایرۆس چیرۆكە كۆنەكەی هەڵكشان و داكشانی هێزی مەزن دەنوسێت. و ئێمە تەنها دەتوانین ئومێدی ئەوە بخوازین كە ئەم رۆژگارەش بە ئاشتی تێپەڕێت. لە نێوەندی روبەڕوبونەوەی چین و ئەمەریكادا، ئەوروپا بە شێوەیەكی نائاسودە گیری خواردووە لە نێوان دوو هێزی جیوسیاسی دژبەیەكدا- و نازانین نیەتی راستەقینەی ئەمەریكا لە ئاست چیندا چییە. ئایا ئەمەریكا دەیەوێت رێگاچارەی ئیحتیوا بگرێتەبەر یان روبەڕبونەوەی گشتگیر- لە نێویاندا تەنانەت ململانێی سەربازی- بۆ رێگریكردن یان تەنانەت پێچەوانەكردنەوەی هەڵكشانی چین؟ ستراتیژیەتی دووەم، كە رێگاچارەی رۆژئاوا بوو لە ئاست چیندا لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەدا، بەلای كەمەوە زۆر مەترسیدار دەبێت. بەدیلی رۆژئاوا بریتیە لە ئیحتیواكردنێكی دوورمەودا لە ئاست ململانێی ستراتیژی. باشترە ئەوروپا ئەم رێگاچارەیە هەڵبژێرێت. لە سیستمێكی جیهانیدا كە چین سەركردایەتی بكات، ئەوروپا، كە دەكەوێتە بەشی رۆژئاوای كیشوەری ئیرۆئاسیاوە، لایەنە دۆڕاوەكە دەبێت. وەك دەوڵەتێكی شمولی بەدەست تاكە حزبێكەوە، ئەوا چین ناتوانێت هاوبەشێكی راستەقینەی ئەوروپا بێت. تەنانەت دوای سێ ساڵ لە حوكمڕانی ئیدارەی ترەمپ، پەیوەندی ئەوروپا بە ئەمەریكا زۆر نزیكترە لەو پەیوەندییەی پێشبینی دەكرێت لەگەڵ چیندا هەیبێت. بەڵام چین ئێستا بۆتە وڵاتێكی زۆر گەورە و زۆر سەركەوتوو و ئەوەندە گرنگیشە كە ناتوانرێت فەرامۆش بكرێت. راستییەكانی سەر ئەرزی واقیع داوای هاوكاریمان لێدەكەن. كلیلەكەش بریتیە لە جیاوازیكردن لە نێوان شەراكەتی ستراتیژی لەگەڵ چین یان ملكەچكردن بۆی. پارێزگاریكردنیش لەم جیاكردنەوە یەكلاكەرەوەیە پێویستی بەوەیە ئەوروپا لە رووی ئابووری و تەكنەلۆژییەوە پشت بە ركابەرەكەی رۆژئاوا نەبەستێت.








لە نووسینی یوشكا فیشەر
لە سایتی پرۆجێكت سیندیكەیت بڵاوكراوەتەوە
گوڵان – وەرگێڕانی: هێمن غنی