جیاوازیی نێوان حوكمڕانیی باش و حوكمڕانیی شكستخواردوو، جیاوازیی نێوان بوون و نەبوونی ئیرادەیەكی سیاسیی بەهێزە لەناو پرۆسەی حوكمڕانیی دەوڵەتدا، دروستبوونی ئەم ئیرادە سیاسییە بەهێزەش پێویستی بە كاریزمایەكی نیشتمانی و هێزێكی سیاسیی بەهێزە كە زۆرینەی هاووڵاتیان متمانەی پێ ببەخشن و جڵەوی حوكمڕانیی وڵاتی بدەنە دەست، هەر بۆیە دروستبوونی ئیرادەی سیاسیی بەهێز لە دەستپێكدا متمانە لە نێوان خۆی و هاووڵاتیان دروست دەكات، پاشان كە چووە دەسەڵات و دەسەڵاتی گرتەدەست، متمانەی هاووڵاتیان لە سەر ئاستێكی گەورە و فراوان و بە هەموو رەهەندەكانیەوە دەكاتە تۆڕێكی پشتیوانیی گەورە بۆ كۆی پرۆسەی حوكمڕانی لە وڵاتدا.
ئیرادەی سیاسیی بەهێز هەڵقوڵاوی ئیرادەی خێرە، بێگومان ئیرادەی خێریش (چ بە مانا ئایینییەكەی، یان بە مانا فەلسەفییەكەی) ئەو كاتە دێتەئاراوە كە سەركردەی كاریزما، ویژدان و ئاكار دەكاتە بنەما بۆ بەدیهێنانی ئەو ئیرادە سیاسییە بەهێزەی كە ئایندەی نەتەوەكەی پێویستی پێیەتی، هەموو ئەمانەش لە شێوازی بیركردنەوەی ئەو سەركردە كاریزمایە

بەرهەم دێن كە سەرەتا جیا لەوەی متمانەیەكی گەورەی بە خۆی و نەتەوەكەی هەیە، لەسەر ئەم بنەمایە توانای بڕیاردانی بوێرانەی هەیە، لە هەمان كاتدا پرۆسەی «خۆڕاستكردنەوە – self-correction» لە خودی خۆی و ئەو هێزە سیاسییەوە دەست پێ دەكات كە خۆی رێبەرایەتی دەكات و ئامانجیەتی ئەم هیزە رێبەرایەتی حوكمڕانییەكی باش و ژیانێكی خۆشگوزەران بۆ هاووڵاتیانی دابین بكات.
بە درێژایی مێژووی حوكمڕانی و لە ناو ئەزموونی هەموو نەتەوە جیاوازەكاندا، ئەوەی وەك خاڵی هاوبەش كۆی ئەزموونە سەركەوتووەكان پێكەوە كۆدەكاتەوە، ئەوەیە كە هەموو كات لە پرۆسەی بەرهەمهێنانی ئیرادەی سیاسیی بەهێزدا، ململانێ و دژایەتییەكی زۆر بۆ سەركەوتنی ئەو ئیرادە سیاسییە دروست دەبێت، بەتایبەتیش لەو وڵاتانەی كە سیستمی سیاسییان بەو شێوەیە كە دەبێت بڕیارە سیاسییەكان لەناو پەرلەمانەوە پەسەند بكرێت و لەناو پەرلەمانیشدا جۆرێك لە ناسەقامگیریی سیاسی، یان تێڕوانینی بەرژەوەندخوازیی حزبەكان باڵادەست بێت، ئەمە وای كردووە بە درێژایی مێژووی سیاسیی سیستمی پەرلەمانی، ئیرادەی سیاسسی بەهێز لە ناو پەرلەمانەكانەوە دروست نەبن، بەڵام پێداویستیی نەتەوە بۆ بوونی ئەو ئیرادە سیاسییە بەهێزە، لە مێژووی زۆربەی نەتەوە سەركەوتووەكانی جیهاندا لە دەرەوەی پەرلەمانەكان دروست بووە و پاشان ئەو ئیرادە سیاسییە بەهێزە فەرزی كردووە كە دەبێت كۆی دامەزراوەكانی پرۆسەی حوكمڕانی پێكەوە هەماهەنگ و هاوكار بن بۆ ئەوەی پرۆسەی حوكمڕانی راست بكرێتەوە.

مەهاتما گاندی رێبەری هیندستانی كۆن (هیندستان و بەنگلادیش و پاكستانی ئێستا)، توانی ئیرادەیەكی ئەوتۆی سیاسی بەرهەم بهێنێت كە بە بێ شەڕ و توندوتیژی، ئیمپریالیزمی بەریتانیای مەزن ناچار بكات، ددان بە سەربەخۆیی هیندستانی كۆندا بنێت و وڵاتەكە بەجێ بهێڵێت، بەڵام ئەو مەزنە نەیتوانی بە هەمان میتۆد لەناو پەرلەمانی هێندستانی كۆندا، ئەو ئیرادە سیاسییە بەرهەم بهێنێتەوە كە وڵاتەكەی لە دابەشبوون بپارێزێت، گاندی زۆر هەوڵیدا لە دەرەوەی پەرلەمان و بە پیادەكردنی سیاسەتی مانگرتن لە خواردن كە بە (رۆژووگرتنی گاندی) ناسراوە، ئیرادەیەكی بەهێزی سیاسیی ئەوتۆ دروست بكات، كە نوێنەرانی نەتەوە و ئایینە جیاوازەكان پێكەوە كۆبكاتەوە، بەڵام ئەمەی بۆ نەكرا و سەرەنجام تیرۆر كرا. هەروەها ژەنڕاڵ شارل دیگۆل-یش توانی لە ساڵی 1946 فەرەنسا لە دەستی نازییەكان رزگار بكات، بەڵام نەیتوانی لەناو پەرلەمانی فەرەنسادا ئیرادەیەكی سیاسیی بەهێز دروست بكات و فەرەنسایەكی بەهێز بونیاد بنێتەوە، بۆیە 12 ساڵ لە دەرەوەی پەرلەمان هەوڵیدا بۆ ئەوەی ئەو ئیرادە سیاسییە بەهێزە لە دەرەوەی پەرلەمان دروست بكات، سەرەنجامیش لە ساڵی 1958 دەستووری فەرەنسای هەموار كردەوە و لە ریفراندۆمێكی میللیدا دەستوورەكە پەسەندكرا و، كۆماری پێنجەمی راگەیاند و بەردی بناخەی ئەو فەرەنسا بەهێزەی دانا، كە هەر لە یەكەم خولی سەرۆكایەتیی دیگۆلدا دوای ساڵی 1958 بەردی بناخەی یەكێتی ئەوروپای ئەمڕۆشی دانا.
ئەم میتۆدە پێمان دەڵێت، حوكمڕانی و دەوڵەتداری بریتی نییە لە شێوازی چۆنیەتی بونیادنانی دامەزراوەكان، بەڵكو بریتییە لەو ئیرادە سیاسییە بەهێزەی ئەو دامەزراوانە بە شێوەیەكی چالاك و شەفاف بۆ بەرژەوەندیی هاووڵاتیانی هەڵدەسووڕێنێت. لەسەر ئەم پرسە فرانسیس فۆكۆیاما لە هەردوو كتێبی (بنەچەی دامەزراوەكان و لەبەریەك هەڵوەشانی سیاسی) جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، دامەزراوەكان ناتوانن هیچ كارێك بكەن، ئەگەر ئیرادەیەكی بەهێزی سیاسی لە پشتەوە نەبێت. فۆكۆیاما ئەم ئیرادە سیاسییە بەهێزە لەناو پرۆسەكانی (پەرەپێدانی بەردەوام و بونیادنانی نەتەوە)دا، بە (كۆدی جینی نەتەوە) پێناسە دەكات، ئەم پرسەش بە پرۆسەی (پەرەپێدانی بایۆلۆژی -Biological Development) گرێ دەداتەوە و جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە چەمكی (پەرەپێدان) پێش ئەوەی چەمكێكی سیاسی بێت، چەمكێكی بایۆلۆژییە و چۆن پرۆسەی پەرەپێدانی بایۆلۆژی (كۆدی جینی گیاندار) شێوە و روخساری پەرەپێدانەكە دەگۆڕێت، بە هەمان شێوە لە پرۆسەی پەرەپێدان و بونیادنانی نەتەوەشدا، ئەو (كۆدی جینییەی نەتەوە) روخساری پەرەپێدانەكە دیاری دەكات كە نەتەوە لەناو كۆی پرۆسە سیاسییەكەیدا پیادەی دەكات، ئەمەش راشكاوانە مانای ئەوەیە پرۆسەی حوكمڕانی و بونیادنانی نەتەوە، ئەوجا هەر نەتەوەیەك بێت، پرۆسەیەكی لۆكاڵ و بەرهەمی ئیرادەی راستەقینەی ئەو نەتەوەیەیە كە سەركردە كاریزماكەی نەخشەڕێگەی بۆ دادەڕێژێت.
لەسەر ئەم بنەمایە ئەگەر هەڵسەنگاندێك بۆ پرۆسەی حوكمڕانیی هەرێمی كوردستان بكەین، (هەر لە ساڵی 1992 هەتا 16ی ئۆكتۆبەری 2017)، بێگومان ئەوە راستە كە دوای راپەڕینی بەهاری 1991 سەرۆك مسعود بارزانی وەك سەرۆكی ئەوكاتەی بەرەی كوردستانی لە ناوەوەی وڵات، لەو هەنگاوەی سەركەوتوو بوو كە توانی سەركردەكانی بەرەی كوردستانی بگەیەنێتە ئەو قەناعەتەی كە لە كوردستان هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت و ئەو بۆشاییە سیاسی و ئیدارییە پڕبكرێتەوە كە دوای كشانەوەی حكومەتی عێراق لە كوردستاندا دروست ببوو، سەرەنجامیش ئەم پەرلەمان و حكومەتەی لێ بەرهەم هات كە وێڕای هەموو كەموكوڕییەكانی بە دەستكەوتێكی زۆر گەورە لە مێژووی بزاڤی رزگاریخوازیی كوردستان دادەنرێت.


ئامانجی مسعود بارزانی لە ئەنجامدانی هەڵبژاردن و دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان تەنیا ئەوە نەبوو كە بە هەر شێوەیەك بێت پەرلەمان و حكومەتمان هەبێت، بەڵكو ئامانجی ئەوە بوو كە گەلی كوردستانیش هاوشێوەی هەموو نەتەوە ئازادەكانی جیهان ئیرادەی بەهێزی خۆی لە پرۆسەی حوكمڕانی و بونیادنانی نەتەوەدا پیشانی هەموو جیهان بدات، بەڵام سەرۆك بارزانی وەك بەشێكی زۆری سەرۆك و سەركردە كاریزماكانی دیكەی نەتەوەكان نەیتوانی لە رێگەی پەرلەمان و حكومەتەوە ئەو ئیرادە سیاسییە بەهێزە دروست بكات كە نەتەوەكەی پێویستی پێیەتی، بۆیە بە ناچاری و بۆ ماوەیەكی كورت رازی بوو كە بە شێوازی (50-50) پەرلەمان و حكومەت دابمەزرێت. بەڵام لە دەرەوەی پەرلەمان و حكومەت و بە هاوشێوەی سەركردە كاریزماكانی دیكەی جیهان، توانی لە ماوەی كەمتر لە دووساڵدا ئیرادەیەكی بەهێزی سیاسیی ئەوتۆ دروست بكات كە بە رێگەی هەڵبژاردن و پرۆسەی ئاشتییانەی دەستاودەستكردنی دەسەڵات كۆتایی بە سیستمی (50-50) بهێنێت، بەڵام بەداخەوە لەبری دانانی سندوقەكانی هەڵبژاردن و نوێكردنەوەی پرۆسەی حوكمڕانی، شەڕی شوومی ناوخۆ هەڵگیرسا، ئەم شەڕە شوومەش جیا لە دەرهاویشتە خراپەكانی لە سەر كۆمەڵگەی كوردستان، بۆ ماوەی نزیكەی 21 ساڵ نەیهێشت هەڵبژاردنێكی ئەوتۆ لە كوردستاندا بكرێت كە لە رووی سیاسی و زانستییەوە مانای هەڵبژاردنی ئازاد بگەیەنێت، راستە لە دوای ساڵی 2005 دوو هەڵبژاردنی دیكەی پەرلەمانی لە كوردستان ئەنجام دران، بەڵام هەر دوو هەڵبژاردنەكە لەبەر ئەوەی پارتی و یەكێتی بە یەك لیست دادەبەزین، ئاكامی هەڵبژاردنەكە ئاشكرا بوو، هەر هەڵبژاردنێكیش پێش ئەنجامدانی ئاكامەكەی ئاشكرا بێت، لە زانستی سیاسەتدا بە هەڵبژاردنی ئازاد پێناسە ناكرێت.


لە دوای هەڵبژاردنەكانی تەموزی 2013 ش، كە یەكەم هەڵبژاردن بوو دوای هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1992، پارتی و یەكێتی بە لیستی جیا بەشداریی هەڵبژاردنیان كرد، سەرۆك بارزانی جارێكی دیكە هەوڵیدا كە بە رێگەی پەرلەمانی و لە میانەی پێكهێنانی حكومەتێكی بنكەفراوان لەنێوان ئەو پێنج هێزەی (پارتی، گۆڕان، یەكێتی، یەكگرتوو، كۆمەڵ) كە زۆربەی زۆری كورسییەكانی پەرلەمانیان هەبوو، حكومەتێكی هاوپەیمانیی بنكەفروان بە ئامانجی (چوار ساڵی ئارامی لە حوكمڕانیدا) پێكبهێنێت، دیارە تەمەنی (چوار ساڵی ئارامی) تەنیا نزیكەی 20 مانگی خایاند، لە ماوەی ئەو 20 مانگەدا وێڕای ئەوەی كوردستان رووبەڕووی شەڕێكی گەورەی جیهانی لە دژی تیرۆریستان بووەوە و حكومەتی عێراق پشكی كوردستانی لە بودجەی عێراق بڕیبوو، هاوكات نزیكەی دوو ملیۆن ئاوارە روویان لە هەرێمی كوردستان كردبوو، بەڵام لەبەر ئەوەی تا راددەیەكی باش ئیرادەیەكی بەهێزی سیاسی دروست ببوو، جیا لەوەی هێزی پێشمەرگەی كوردستان گەورەترین سەركەوتنی بە سەر تیرۆریستانی داعشدا بەدەست هێنابوو، لە هەمانكاتدا زەمینەیەك هاتبووە ئاراوە كە سەرۆكی كوردستان بە سەرۆكایەتیی شاندێكی حكومەت لە ئایاری 2015 پرسی سەربەخۆیی كوردستان لەناو كۆشكی سپی و لەگەڵ سەرۆكی ئەمریكادا باس بكات، بەڵام دروستبوونی ناسەقامگیریی سیاسی لە كوردستان گەیشتە ئەو ئاستەی كە كوردستان بسووتێت و نەمێنێت، بۆیە بڕیاردرا سنوورێك بۆ ئەو پاشاگەردانییە دابنێت و بزووتنەوەی گۆڕان لە پەرلەمان و حكومەت دووربخرێتەوە و، بەردەوامی بە پرۆسەی سەربەخۆیی كوردستان دا و هەوڵی دا بە رێگەی پرۆسەی ریفراندۆم ئەو ئیرادە سیاسییە دروست بكاتەوە كە لە دوای ساڵی 1991ـەوە هەوڵی بۆ دابوو و قەناعەتی تەواویشی هەبوو كە تەنیا ئەو ئیرادە سیاسییە داهاتووی نەتەوەكەی دیاری دەكات، بەڵام ئەمجارەش لە 16ی ئۆكتۆبەری 2017 نەیانهێشت ئەو ئیرادە سیاسییە بەهێزە دروست بێت كە نەتەوەكەمان پێویستی پێیەتی.
لەدوای كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەری 2017، تێڕوانینی سەرۆك بارزانی گەیشتە ئەو ئاستەی كە بڵێت: بێجگە لە چیاكان كەس دۆستی كوردستان نییە و بێجگە لە هێزی پێشمەرگە هیچ كەس ناتوانێت كوردستان بپارێزێت، بۆیە جارێكی دیكە بە متمانەبوونێكی بەهێز بە خۆی و بە نەتەوەكەی و بەو هێزەی پشتی پێ بەستبوو، وەك پێشمەرگەكەی ساڵی 1962 هاتەوە ناو بەرەكانی شەڕ و توانی لەسەر لێواری هەڵدێر و نەمانی هەرێمی كوردستاندا، جارێكی دیكە ئەو ئیرادە سیاسییە بەهێزە دروست بكاتەوە كە هەم هەرێمی كوردستانی پاراست و هەمیش لە هەر دوو هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی (عێراق و كوردستان)دا متمانەی زۆرینەی خەڵكی كوردستانی بەدەست هێنا.
كەواتە ئەوەی زەمینەی بۆ كوردستانێكی بەهێز و پرۆسەیەكی حوكمڕانیی بەهێزی هێناوەتە ئاراوە، ئەو ئیرادە سیاسییە بووە كە سەرۆك بارزانی بۆ نەتەوەكەی دروستی كردووە و هەر ئەو ئیرادە سیاسییەشە كە ئەمڕۆ هەنگاو بۆ حوكمڕانیی باش و پڕۆژەیەكی چاكسازیی گەورە هەڵدەگرێت.