ئەزموونی رواندا وەك چیرۆكێكی سەركەوتن شایستەی ئەوەیە كە هەڵسەنگاندن و هەڵوێستەی هۆشیارانەی لەسەر بكرێت و تیشك بخرێتە سەر رەهەندەكانی، بەتایبەتی مایەی سەرسوڕمان و تێڕامانێكی قووڵە كە چۆن وڵاتێكی تەواو تێكشكاوی دوای كوشتار و جینۆساید دەتوانێت مامەڵە لەگەڵ میراتی قورسی رابردوودا بكات و، بگرە بتوانێت برینەكان سارێژ بكات و دووبارە وڵاتەكە بخاتەوە سەر رێگا و رێچكەی گەشەكردن و بەرەوپێشچوون.
رواندا كە لە ماوەی تەنیا 90 رۆژدا زیاتر لە 800-900 هەزار كەسیان لە یەكتری كوشتووە و بە دەوڵەتی قەبرستان ناو دەبرێت، بەڵام وەك باس دەكرێت، پاول كاگامی سەرۆكی رواندا، ئیلهامێكی گەورەی لە بۆچوونەكانی لی كوان یو سەرۆكی پێشووی سەنگافورا وەرگرتووە و بە هاوشێوەی سەنگافورا، رواندای دووبارە بوونیاد ناوەتەوە، لەبەر ئەم هۆكارەش زۆر لە چاودێران ناویان لێ ناوە: «سەنگافورای ئەفریقیا»،
لەم رووەوە وتارێكی فیل كلارك بە ناوی

«Rwanda› Recovery، When Remembrance is Official Policy»
پوخت دەكەینەوە كە تێیدا رەهەند و رایەڵەكانی پرۆسەی ئاشتەوایی و بووژانەوەی ئابووری و دەستەبەركردنی ئاسایش لە وڵاتی رواندا دەخاتەڕوو.
میراتی قورسی جینۆساید و رووبەڕووی دەرئەنجامەكانی
كاتێك بەرەی نیشتمانیی رواندا، وەك بزووتنەوەیەكی یاخیبوو، بە سەرۆكایەتیی پاوڵ كاگامی لە ساڵی 1994دا كۆنتڕۆڵی رواندای كرد و هەڵمەتی جینۆسایدی لەو وڵاتەدا راگرت، لە بری وڵاتێك گۆڕستانێكی بە میرات بۆ مایەوە. چونكە لە 100 رۆژی پێشووتریدا، 800 هەزار كەس لە گەلێكی حەوت ملیۆن كەسی كوژرا بوون. لە سەتا 70ی سەرجەم توتسییەكان، كە گرووپێكی ئیتنی كەمینە بوون، لەسەر دەستی جینۆسایدكارانی هوتو لە ناو بردرابوون، بە هەمان شێوە لە سەتا 30ی تواسەكان، كە بچووكترین گرووپی ئیتنی نێو رواندایە. بە چەشنێك رێگا و رووبارەكانی رواندا پڕ بوون لە لاشەی كوژراوەكان. لە هەمان كاتدا ژێرخانی ئەو وڵاتەش (خانوو، رێگا، نەخۆشخانە، قوتابخانە، وێستگەی كارەبا و كۆگاكان) وێران و كاول كرابوون. نزیكەی تێكڕای كارمەندانی حكومەت، سیاسییەكان، دادوەران، فەرمانبەرانی مەدەنی، پزیشك، و مامۆستایانیان كوژرابوون، یان وڵاتیان جێهێشتبوو. تاڵانكاران بانكەكانیان خاڵی كردبوو، تەنانەت گەنجینەی نیشتمانیی رواندا یەك فرانكیشی تێدا نەمابوو.


ئەم هەڵمەتی جینۆسایدە كاریگەرییەكانی بووە هۆی پەڕینەوەی دوو ملیۆن پەناهەندەی رواندا بۆ ناوەڕاستی ئەفریقیا كە زۆرینەیان هوتو بوون و بەرەو وڵاتانی دراوسێ هەڵاتن، كە ئەمەش گەورەترین شەپۆلی كۆچكردن بوو لە سەدەی بیستدا. كە بووە هۆی دروستبوونی قەیرانێكی مرۆیی لە نێو كامپی پەناهەندەكاندا كە كۆلێرای تێدا بڵاو ببۆوە. كامپەكان لە وڵاتی زائیر- ئێستا بۆتە كۆماری دیموكراتی كۆنگۆ- هەلومەرجی بۆ میلیشیاكانی هوتو رەخساند، بۆ خۆڕێكخستنەوە و پلانگێڕان بۆ گەڕانەوە بۆ رواندا بۆ تەواوكردنی كاری لە ناوبردنی تێكڕای توتسییەكان.
بەڵام دوای تێپەڕبوونی 25 ساڵ بەسەر ئەم جینۆسایدەدا، لە ئێستادا رواندا رووبەڕوی توندوتیژییەكی بەربڵاو نەبۆتەوە. لەبری ئەوە بەهرەمەند بووە لە دوو دەیە لە ئاشتی و سەقامگیری و گەشەكردنی ئابووری و بەرزبوونەوەی ئاستی ژیان و گوزەرانی هاووڵاتییان. پتر لە سێ لەسەر چواری ئەو خەڵكانەی كە پێشتر زیندانی كرابوون بە گومانی بەشداریكردنیان لە جینۆسایددا، هەروەها 300 هەزار گومانلێكراوی دیكە، دووبارە ئاوێتەی كۆمەڵگە كرانەوە و ئێستا شان بە شانی یەكتری ژیان بەسەر دەبەن لە وڵاتێكدا كە بە چڕیی دانیشتووانی ناسراوە. بە چەشنێك هیچ وڵاتێكی دیكە نییە كە تێیدا تاوانكارانی كۆمەڵكوژی هێندە نزیك لە خێزانی قوربانییەكانەوە بژین. ئەگەرچی رەنگە ئەمە ببێتە هۆی دووبارە سەرهەڵدانەوەی توندوتیژی، بەڵام زۆربەی رواندییەكان بڕیاریان داوە درێژە بە ژیان بدەن لە بری ئەوەی خۆیان سەرقاڵ بكەن بە یەكلاكردنەوەی حیساباتە كۆنەكانەوە. تێگەیشتن لە هۆكاری ئەم بڕیارەش پێویست بە هەڵوەستەكردن و شرۆڤەكردنی ئەو هەنگاوە چڕانە دەكات، كە رواندا گرتنیەبەر، لەسەر ئاستی نیشتمانی، مەحەلی و تاكەكەس، بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ میراتی جینۆسایددا. یەكێك لە دیارترین و بەرچاوترین خەسڵەتەكانی ئەو رێگاچارەیەی رواندا پیادەی كرد، بریتی بوو لە هەوڵی چڕ و پڕی دەوڵەت بۆ سارێژكردنی برینە كۆنەكان و لە راستیدا، دەستێوەردان و هەوڵەكانی دەوڵەت رۆڵی سەرەكییان لە بووژاندنەوە و سەرپێخستنەوەی وڵاتەكە هەبوو. ئەمە لە كاتێكدا وڵاتانی دراوسێی وەك بۆرۆندی، كۆنگۆ و ئۆگەندا بە هۆی نەبوونی كاردانەوەیەكی فەرمی سیستماتیكەوە بۆ كۆمەڵكوژییەكانی وڵاتەكانیان بووە هۆی ئەوەی دابەشبوونە كۆمەڵایەتییە قووڵەكان و توندوتیژی درێژە بكێشن.