«كوردستان دەبێت بەشدارێكی راستەقینە بێت لە عێراق و پێگە و ئەرك و مافی هەرێمی كوردستان بەپێی دەستوور روون و ئاشكرا بێت.. جگە لە مافە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستان داوای هیچ شتێكی زیاتر ناكەین، لە هەمانكاتدا سازش لە سەر هیچ مافێكی دەستووریی خەڵكی كوردستان ناكەین.»
مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان – 16ی7ی2019



ئەگەر دەستووری عێراقی ساڵی 2005 بۆ بەشە عەرەبییەكەی هەڵوەشانەوەی ریشەیی ئەو سیستم و رژێمانەی پێشوو بووبێت كە بە درێژای 100 ساڵ عێراقی كاول كردووە و گەلانی عێراقی دوچاری چەرمەسەری و شەڕ كردووە، ئەوا هەمان دەستوور بۆ هەرێمی كوردستان، ددانپێدانانی فەرمی و دەستووری بوو بۆ «بڕیاری فیدڕاڵی» كە پەرلەمانی كوردستان لە 6ی 10ی 1992 دەریكرد و زیاد لەمەش ددانپێدانانی دەستووری بوو بەو یاسا و بڕیارانەی پەرلەمانی كوردستان كە بۆ رێكخستنەوە كاری دامەزراوەیی و خۆبەڕێوەبردن لە هەرێمی كوردستان دەریكردبوو، زیاد لەمەش ئەو بڕیار و یاسایانەی پەرلەمانی كوردستانیش كە نەخشەیەكی رێگای بۆ رێكخستنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا و چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەردوولای لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و پەرلەمانی و دیموكراتی و فرەیی، داڕشتبوو.
مشتومڕ و كێشمەكێشی نێوان سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان و سەركردەكانی ئۆپۆزسیۆنی عێراق (بە شیعە و سوننەوە) لەسەر میكانیزمی رێكخستنەوەی پەیوەندییەكان و چۆنیەتی چارەسەركردنی كێشە جوگرافی و مێژووییەكانی نێوان كوردستان و عێراق، بە درێژایی ساڵانی 1992- 2003 بەردەوامی هەبووە، هەتا دواجار لە كۆنگرەكانی ئۆپۆزسیۆن لە بەریتانیا و فەرەنسا و كوردستان گەیشتە ئەو ئاكامەی كە عێراقی دوای رژێمی بەعس و سەدام وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و دیموكراتی و پەرلەمانی و فرەیی بونیاد بنرێتەوە، بەڵام دوای رووخانی رژێمی بەعس و سەدام و دەستبەكاربوونی (ئەنجومەنی حوكم) هەتا نووسینەوەی (یاسای كاتی بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق لە قۆناخی راگواستندا) دیسان كێشمەكێش و دانوستاندنەكانی نێوان سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان و ئۆپۆزسیۆنی دوێنێ كە بەنیازی وەرگرتنی كورسیی حوكمڕانی بوون، لەسەر ئەوە بوو چۆن میكانیزمی پەیوەندییەكان و چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا لە چوارچێوەی یاسای كاتیی دەوڵەتی عێراقدا بچەسپێندرێت.
لە ماوەی ئەو یەك ساڵەی حكومەتە راگواستراوەكەی د.ئەیاد عەلاوی 2004-2005، پرۆژەی داڕشتنی دەستوورێكی هەمیشەیی بۆ عێراق دەستی پێكرد، لە ماوەی نووسینەوەی ئەو پرۆژە دەستوورەشدا زۆر هەوڵیاندا كە گوشار بخەنە سەر سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان بەگشتی و شەخسی سەرۆك مسعود بارزانی بەتایبەتی بۆ ئەوەی دەستكاری هەیكەلەی سیستمی فیدڕاڵی بۆ دەڵەوتی تازەی عێراق بكەن و، سیستمە فیدڕاڵیەكە لەسەر بنەمای مێژوویی و جوگرافیاوە بگۆرن بۆ سیستمی فیدڕاڵی پارێزگاكان و لەمەش زیاتر زۆر هەوڵیاندا كە هێزی پێشمەرگەی كوردستان هەڵبوەشێننەوە، بەڵام سەرۆك مسعود بارزانی پێداگری لەسەر تەواوی مافەكانی خەڵكی كوردستان كرد و، سەبارەت بە هێزی پێشمەرگەش راشكاوانە بە عێراقییەكان و نوێنەری تایبەتی سەرۆك بوشی لە عێراق گوتبوو: «پێشمەرگە هێما و سیمبولی نەتەوەیە و بە بڕیاری ئێوە دروست نەبووە، هەتا بە بڕیاری ئێوە هەڵبوەشێتەوە.» كورت و پوخت سەرۆك بارزانی راشكاوانە پێی گوتبوون: گەلی كوردستان بێجگە لە مافە رەواكانی خۆی شتێكی دیكەی ناوێت و سازشیش لەسەر مافە رەواكانی خۆی ناكات.
لەسەر ئەم بنەمایە هەر لە دەستپێكی دامەزراندنی كابینەی یەكەمی حكومەتی عێراقەوە لە دوای ساڵی 2005 ـەوە، هەر حكومەتێك لە عێراقدا پێكهاتبێت بە سەرپەرشتی و كاریگەری راستەوخۆی سەركردایەتی سیاسیی كوردستان بەگشتی و رۆڵ و كاریگەری سەرۆك مسعود بارزانی بەتایبەتی دامەزراوە، لەو ماوەیەشدا كە سوپای عێراق هەڵوەشێنرابووەو هێشتا سوپای عێراق دانەمەزرابوو، بە فەرمانی سەرۆك بارزانی، هێزی پێشمەرگەی كوردستان رۆڵێكی كاریگەر و گەورەی لەو ژینگە ئاڵۆزەی بەغدا و موسڵ گێڕا كە تیرۆریستان هەڕەشەیان لە تەواوی دەوڵەتی عێراق دەكرد.
لە ماوەی 15 ساڵی رابردوو، ئەو میكانیزمانەی بۆ رێكخستنەوەی پەیوەندییەكان و چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵی خراونەتەگەڕ، هەڵكشان و داشكانی گەورەی بەخۆیەوە بینیوە و گەلێك جار گەیشتۆتە حاڵەتی بنبەست و هەڕەشە لە یەكتری كردن و تەنانەت جووڵاندنی هێز لە دژی یەكتری، بەڵام ئەوەی كە گۆڕانكاری بەسەردا نەهاتووە ئەو هەڵوێستە نەگۆڕەی سەرۆك بارزانی-یە كە لە كاتی نووسینەوەی یاسای كاتی و نووسینەوەی دەستووری هەمیشەیی عێراقدا بە عێراقییەكان و هاوپەیمانان و هەموو جهانی راگەیاندووە، هەمان هەڵوێستیش لە رۆژی 16ی تەمموزی 2019 جارێكی دیكە مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە میانەی سەردانەكەی بۆ بەغدا و كۆبوونەوەی لەگەڵ هەرسێ سەرۆكایەتی (كۆمار و پەرلەمان و حكومەت)ی عێراق، دووپاتی كردەوە كە «بێجگە لە مافە دەستوورییەكانی گەلی كوردستان داوای شتێكی دیكە ناكەین و لە هەمانكاتدا لەسەر هیچ مافێكی دەستووریی گەلی كوردستانیش سازش ناكەین.»
ئەوجا ئەگەر وردتر لە سەر ئەو نەخشە سیاسییە هەڵوەستە بكەین كە هەڵوێستە نەگۆڕەكانی سەرۆك بارزانی لە ناو پرۆسەی سیاسیی تازەی عێراق دایڕشتووە، ئەوا ئەم نەخشە سیاسییە دەبێتە وەڵامێكی تەواو بۆ تەواوی ئەو هەڵكشان و داكشانەی لە پەیوەندییەكان و میكانیزمی چارەسەركردنی كێشەكانی هەولێر و بەغدا بوونیان هەبووە، بە ئەنجامدانی پرۆسەی ریفراندۆمی ئەیلوولی 2017شەوە.