سەرچاوەی سرووشتی نیعمەتێكی باشە بۆ هەر نەتەوەیەك، ئەگەر بوونی هەبێت، بەڵام لە بەشی زۆری هەموو ئەو وڵاتانەی خوا نیعمەتی سەرچاوەی سرووشتی پێ بەخشیون، بە هۆكاری حوكمڕانیی خراپ، ئەم نیعەمەتە خواییە بۆ گەلەكەی بۆتە نەفرەت، وەك تەواوی وڵاتانی خاوەن پتڕۆڵ (بێجگە لە نەرویج و تا راددەیەكیش ئیماراتی عەرەبی).
هۆكار سەرەكی بۆ بوونی نیعمەتی سەرچاوەی سرووشتی بە نەفرەت بۆ گەلەكەی، دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە حوكمڕانانی ئەو دەوڵەتانە دەستبەرداری هەموو توانا و لێهاتووییەكی سامانی مرۆیی دەبن و ناتوانن لە سەرمایەی مرۆیی سەرچاوەی داهاتی دیكە دروست بكەن و تەنیا پشت بە داهاتی سامانە سرووشتییەكە دەبەستن، بۆیە ئەمە دەبێتە هۆكاری ئەوەی هەموو ئەو ستوونانە بشكێن كە سیستمی حوكمڕانیی باش و سەركەوتووی لەسەر بونیاد دەنرێت.
لە ساڵی 2008 و لە میانەی كۆڕبەندێكی ئابووری كە لە شانشینی عەرەبستانی سعودیە بەڕێوەچوو، لی كوان یو (سەرۆكی پێشووی سەنگافورا) بەشدار بوو لە كۆڕبەندەكەدا وتەیەكی هەبوو، لە دەستپێكی قسەكانیدا، لی كوان یو، ئەو پرسیارەی لە خۆی كرد، ئەگەر من خەڵكی سعودیە بوومایە، چۆن بووژانەوەم لە ئابووریی ئەم وڵاتەدا دروست دەكرد؟ هەر خۆی لە وەڵامدا گوتی: «سەیری ئەو سەرچاوانەم دەكرد كە لە وڵاتەكەدا دەكرێت بكرێتە سەرچاوەی داهات بۆ پەرەپێدان و بونیادنانەوە...» دیارە سەرچاوەی سەرەكیی داهات بۆ وڵاتێكی وەك سعودیە (پتڕۆڵ و حوشتر بەخێوكردنە)، ئینجا لی كوان یوو، دیسان پرسیار لە خۆی دەكاتەوە و دەڵیت: «لە نێوان ئەم دوو سەرچاوەیە كامیانم هەڵدەبژارد؟»، لی، روودەكاتە ئامادەبووان و دەڵێت: «من پتڕۆڵم وەك سەرچاوەی داهات هەڵدەبژارد، بەڵام پتڕۆڵم بە خاوی هەناردە نەدەكرد، بەڵكو لە وڵاتەكەدا پیشەسازیی پترۆكیمیاویم دادەمەزراند و دەمكردە هۆكاری پەیدابوونی سەدان سەرچاوەی داهاتی دیكە.»
ئەگەر سەرنج لە تێڕوانینی سەرۆكێكی وەك لی كوان یو بدەین كە سەركەوتنی پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوەی لە سەنگافورای بێ سەرچاوەی سامانی سرووشتی كردووە بە موعجیزەیەك و جیهانی پێ سەرسام كردووە، ئەو رێنماییە بە سعودیەی خاوەنی گەورەترین یەدەگی پترۆڵ لە جیهاندا دەدات، كە دەكرێت بەبێ سامانی سرووشتییش پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە سەركەوتوو بێت، بەڵام ئەگەر خوا ئەم سامانە بە نەتەوەیەك ببەخشێت و بە شێوەیەكی ئاقڵانە لە چوارچێوەی حوكمڕانییەكی باشدا مامەڵەی لەگەڵ بكات، ئەوا كارلێكی داهاتی سامانی سرووشتی لەگەڵ لێهاتوویی توانای سەرمایەی مرۆیی، دە هێندەی دیكە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە خێراتر و سەركەوتووتر دەكات.
لەم روانگەیەوە ئەگەر سەیری نەخشەڕێگەی حكومەتی بۆتسوانا بكەین، پێش دۆزینەوەی كانی كانزای ئەڵماس، دەبینین لە ماوەی 10 ساڵی یەكەمی حوكمڕانییەكەیاندا، داهاتی كانزای ئەڵماسیان نەبووە، بەڵام لە چوارچێوەی حوكمڕانییەكی باشدا توانییان بە ئیدارەدانێكی رێكوپێكی هەناردەكردنی گۆشتی مانگا ئاراستەیەكی راست بۆ حوكمڕانیی باش دروست بكەن، هەر بۆ نموونە هەر لەسەروبەندی كۆتاییهاتنی ماوەی ئیمپریالیزم لە ساڵی 1965، دامەزراوەیەكیان بە ناوی لیژنەی «گۆشتی بۆتسوانا - Botswana Meat Commission» دامەزراند، كە ئەو كات هەموو دەوڵەمەندەكان و سیاسییەكانی ئەو وڵاتە خاوەنی مێگەلێك ئاژەڵی خۆیان بوون، بۆیە ئەم لیژنەیە بەرژەوەندییەكی هاوبەشی لەنێوان دەوڵەمەند و سیاسییەكان دروست كرد، ئەو بەرژەوەندییەش زامنكردنی نرخی نەگۆڕی گۆشتی هەناردەكراوی مانگا بوو بۆ دەرەوە، ئەم سیاسەتە بۆ نرخی نەگۆڕی گۆشتی مانگا، بووە هۆكاری ئەوەی سەقامگیری بۆ دراوی پواڵ- Pual بەرامبەر دراوە بیانییەكان دروست بكات، ئەم سەقامگیرییەی نرخ بووە هۆكاری ئەوەی كەرتی هەناردەكردنی گۆشتی مانگا بۆ ئەوروپا زۆر فراوان بكەن و بەمەش سەرچاوەیەكی دیكەی لە پاڵ داهاتی گومرك و باج بۆ حكومەت دروست كرد، هەر بۆیە هەر لە ساڵی یەكەمدا پایتەختێكی نوێی بە ناوی گابۆرنی- Gaborone دامەزراند و دەستی كرد بە قیرتاوكردنی شەقامەكان و گەیاندنی رێگای شایستە بە گوندەكان. بەمەش لە ماوەیەكی كورتی چەند ساڵیدا داهاتی خاوەن ئاژەڵەكان بووە دوو هێندە و لە ساڵی 1976 بووە سێ هێندە، بەمەش ئاژەڵداری بووە پیشەی سەرەكیی هاووڵاتیانی بۆتسوانا و بەپێی ئامارەكان لە ساڵی 1980 بەرێژەی 55%ی گوندنشینەكان خاوەنی مێگەلی خۆیان بوون.
پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە: ئایا دەوڵەتی بۆتسوانا، چۆن مامەڵەی لەگەڵ كانزای ئەڵماس كرد و چۆن داهاتی ئەم سامانە سرووشتییەی لەگەڵ توانای مرۆیی وڵاتەكەی كارلێك كرد و ژێرخانی وڵاتی پێ بووژاندەوە؟ سەبارەت بە وەڵامی ئەم پرسیارە پڕۆفیسۆر ڤایمەر لە دیراسەتەكەیدا لەسەر بۆتسوانا دەڵێت: «لە ساڵی 1971 بەرهەمهێنانی كانزای ئەڵماس لەسەر ئاستی لۆكاڵ دەستی پێ كرد كە ساڵانی نێوان 1972-1975 تەنیا 2.8 ملیۆن پۆاڵ كە دەكاتە نزیكەی ( 250 هەزار دۆلار) داهاتی بوو، كە داهاتێكی زۆر كەم بوو،
بەڵام لە ساڵی 1975 حكومەتی بۆتسوانا لەمیانەی دانوستاندنێكی سەركەوتوودا توانی كۆنتراكتێكی زۆر باش لەگەڵ كۆمپانیا دی برێز (De Berres) ی بەرهەمهێنەری ئەلماس لە جیهاندا بە قازانجی 50-50 لەداهاتدا ئیمزا كرد، ئەم كۆنتراكتە بووە هۆكاری ئەوەی داهاتی ئەڵماس بگاتە 18 ملیۆن پۆال كە دەكاتە نزیكەی 8-9 هێندەی داهاتی پێشتریان».
ئەگەر سەرنج بدەین، دەبینین لێهاتوویی پرۆسەی حوكمڕانی لە بۆتسوانا توانیویەتی لەمیانەی یەك كۆنتراكتی ئاقڵانەدا بە یەكجار داهاتی كانزا سرووشتییەكەی ساڵانە 8-9 هێندەی دیكە زیاد بكات، ئەوجا لەبەر ئەوەی ئەم داهاتەش هاوشانی داهاتەكانی دیكەی وەك (گومرگ و باج و هەناردەكردنی گۆشتی مانگا) لە چوارچێوەی حوكمڕانییەكی باشدا بوونە كۆمەڵێك سەرچاوەی باش لەبەردەستی حكومەتدا، توانرا بە ئاستێك پەرەپێدانێكی بەردەوام لە وڵاتەكە سەربخەن، كە داهاتی ساڵانەی تاك لە 70 دۆلاری ساڵی 1966 بگەینە زیاتر لە 16 هەزار دۆلار لە ئێستادا.

پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە، ئایا ئێمە لە هەرێمی كوردستان توانیومانە بەهەمان شێوە مامەڵە لەگەڵ گاز و پتڕۆڵ بكەین وەك دوو سەرچاوەی سامانی سرووشتی و كارلێككردنی لەگەڵ سەرچاوەی توانا و لێهاتوویی مرۆیی لە كوردستاندا؟ ئەگەر وەڵامێكی واقیعییانەی ئەم پرسیارە بدەینەوە، ئەوا راشكاوانە دەتوانین بڵێین: نێچیرڤان بارزانی سەرۆك وەزیرانی پێشووی هەرێم، لە سەرەتاوە بە هاوشێوەی حكومەتی بۆتسوانا هەوڵیدا لەسەر ئاستی بچووك دەست بە وەبەرهێنان لە كەرتی پتڕۆڵ بكات، دیارە ئەو یەك دوو ساڵەی سەرەتاش داهاتەكەی زۆر كەم بوو، بەڵام دوای نووسینەوەی دەستووری عێراق و لە كابینەی پێنجەمدا هەوڵیدا كوردستان زۆر زیرەكانە سوود لە بەندەكانی دەستووری عێراق وەربگرێت و چەندین كۆنتراكتی سەركەوتووی لەگەڵ كۆمپانیا جیهانیەكانی نەوتی جیهان كرد و، بەمەش داهاتی نەوتی سەدان بەرامبەری داهاتی سەرەتا دەرهێنانی نەوت زیاد كرد، ئەوجا ئامانجی حكومەتی كوردستان لە هەنگاو هەڵگرتنی بۆ وەبەرهێنان لەكەرتی نەوت و گاز، تەنیا بریتی نەبوو لە خێراتركردنی پرۆسەی پەرەپێدان لە كوردستان، بەڵكو ئامانجی دروستكردنی سەرچاوەیەكی دیكەی داهات بوو بۆ بودجەی عێراق، بۆ ئەوەی پرۆسەی پەرەپێدان لە تەواوی عێراقدا خێراتر بچێتە پێشەوە. بەڵام ئەم هەنگاوە لەسەر چەند ئاستی ناوخۆی كوردستان و حكومەتی ناوەندی عێراقیش ئاستەنگی هێندە گەورەی بۆ دروستكرا كە نەتوانرا لەگەڵ سەرچاوەی توانا و لێهاتوویی سەرمایەی مرۆیی كوردستان و عێراق كارلێك بكات، لەسەرووی هەموو ئەم ئاستەنگانەشەوە جیا لەوەی نرخی پتڕۆڵ دابەزینی گەورەی بە خۆیەوە بینی، لە هەمانكاتدا عێراق و كوردستان كەوتنە ناو شەڕێكی گەورە لەگەڵ ریكخراوی تیرۆریستانی داعش.
لێرەوە ئەگەر پرسیارەكە بە جۆرێكی دیكە بكەین، ئایا ئەو هەنگاوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ دەرهێنانی نەوت و گاز لە كوردستان گرتیەبەر هەنگاوێكی راست بوو؟ بێگومان رەوت و ئاراستەی دژایەیتی حكومەتی ناوەندی عێراق و ئەو بارودۆخە ناهەموار و سەختەی لەماوەی ساڵانی 2014- تا ئێستا بەسەر كوردستاندا هاتووە، راشكاوانە وەڵامی ئەو پرسیارە دەداتەوە كە ئەم هەنگاوەی حكومەت چەند لۆژیك و دووربینانە بووە، بۆیە دەكرێت بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە، پرسیارێكی دیكە بورووژێنێن، كاتێك حكومەتی عێراق لە كابینەی دووەمی نوری مالكیدا بڕیاری دا، بە یاسای تیرۆر عەرەبی سوننە سەركوت بكات و بە بڕینی بودجە هەرێمی كوردستان تەسلیم بكات، ئەگەر ئەو سیاسەتە دووربینانەیەی حكومەتی هەرێم نەبوایە، هەرێمی كوردستانیش وەك ناوچەكانی عەرەبی سوننەی بەسەر نەدەهات؟ هەروەها لەلایەكی دیكەوە ئەگەر پرۆسەی دەرهێنانی نەوت و گاز لە هەرێمی كوردستان، پرۆسەیەكە لە دەرەوەی دەستووری عێراق، بۆچی حكومەتی عێراق ئامادەیە لەگەڵ هەرێم دانوستاندن بكات و لەمەش زیاتر ناچار بێت، بەشێك لە نەوتی عێراقیش بە بۆڕییەكانی هەرێمی كوردستان هەناردە بكات؟
كەواتە فاكتەری سەرەكی كە هۆكار بووە و نەیهێشتووە، نەوت و گازی عێراق و كوردستان ببێتە نیعمەت بۆ خەڵكی عێراق و كوردستان، ئەو ئەقڵییەتە تەسكە حزبییانەی كوردستان بووە كە هەموو كات رێگەیان نەداوە تۆرێكی هاوپەیمانی سیاسیی كوردستانی لە هەرێمدا دروست بێت، هەروەها ئەو ئەقڵیەتە شۆڤینیەی دەسەڵاتدارانی عێراق بوو كە هەر لەسەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی عێراقەوە رێگایان نەداوە ئەم سامانە سرووشتیە بۆ گەلی عێراق و كوردستان ببێتە نیعمەت و وایانكرد ببێتە نەفرەت و تەواوی عێراق و كوردستانیان پێ وێران كردووە.

بۆ راستكردنەوەی ئەم ئاراستە هەڵەیە، سەركردایەتی سیاسیی كوردستان بەگشتی و شەخسی سەرۆك مسعود بارزانی بەتایبەتی، لە ساڵی 2017 پرۆسەی ریفراندۆمی سەربەخۆیان لە تەواوی كوردستان لە عێراقدا ئەنجامدا، ئەم پرۆسەیە بانگەشەیەك بوو ئەوەی حوكمڕانیی هەرێمی كوردستان گەیشتۆتە ئەو ئاستەی كە بتوانێت كارلێكێك لەنێوان داهاتی سەرچاوە سرووشتییەكان و توانا و لێهاتوویی سەرچاوەی مرۆیی لە كوردستان دروست بكات و، وەرچەرخانێكی گەورە لە پرۆسەی پەرەپێدان و بونیادنانەوەی سەرجەم ژێرخانەكانی كوردستان دروست بكات، بەڵام رق و كینەی دەسەڵاتدارانی عێراق و ئەو وڵاتانەشی كوردستانیان بەسەردا دابەش كراوە، كۆسپ و رێگری گەورە بوون، چونكە دەیانزانی سەركەوتنی پرۆسەی ریفراندۆم دەبێتە سەرەتای بونیادنانەوەی نەتەوەیی تەواوی گەلی كوردستان لە هەر چوار پارچەی كوردستاندا، بۆیە دژایەتیی ئەم پرۆسە پیرۆزەیان كرد و نەیانهێشت ئامانجەكەی خۆی بە تەواوەتی بپێكێت، بەپێچەوانەوە ئەگەر بۆچوونیان وا بووایە كە حوكمڕانیی هەرێمی كوردستان ئەو توانایەی نییە خۆشگوزەرانی بۆ هاووڵاتیانی دابین بكات، (بە هاووڵاتیانی ناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستانیشەوە)، ئەوا پێیان دەگوتین با دەوڵەتی خۆیان رابگەیەنن و لە برسا بمرن، هەروەك چۆن سەدام حوسێن دوای راپەڕینەكەی بەهاری 1991 بەو ئامانجە لە كوردستان كشایەوە، بەڵام لەسەر زەمینی ئەنفال و كیمیابارانەوە ئیرادەی گەلی كوردستان ئەزموونێكی حوكمڕانی دروستكرد كە سەرنجی جیهانی بەلای خۆیدا راكێشا.
بەهەر حاڵ لە ئێستادا كە جۆرێك لە لێكتێگەیشتن و دانوستاندن لەنێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵیی عێراق لەسەر تەواوی كێشەكانی نێوانیان هەیە، ئاراستەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەو جۆرەیە كە كێشەی بودجە و مووچە و نەوت و گاز پێش هەموو كێشەكانی دیكە چارەسەر بكرێت و گەلی كوردستان و گەلی عێراقیش لەم گێژاوە بێنە دەرەوە و خەریكی ئاوەدانكردنەوەی وڵاتەكە بن، بەڵام لەسەر ئاستی عێراق هێشتا هەندێك لایەنی سیاسی وێڕای ئەوەی چاویان بە پەرەپێدان و بونیادنانەوەی كوردستاندا هەڵنایەت، لە هەمانكاتدا دەشزانن ئەگەر پرۆسەی پەرەپێدان و بونیادنانەوە لە عێراقیشدا دەست پێ بكات، ئەوان لەناو گۆڕەپانی سیاسیی عێراقدا دەپووكێنەوە، بۆیە كەوتوونەتە دروستكردنی گوشار و ئاژاوە بۆ ئەوەی كەشی ئارامی نێوان هەولێر و بەغدا تێكبدەن.