ئەڵمانیای دوای شەڕ گۆڕانكاریی گەورەی بەخۆوە بینی، راستە گۆڕانكارییەكان بنەڕەتی و قووڵ بوون، بەڵام ئەم پرۆسەیەش نە ئاسان بوو، نە بە ماوەیەكی كورتی خایاند، كە زۆرجار هەندێ لە ئاڵوگۆڕە بونیادیی و بنەڕەتییەكان پێویستیان بەوە هەبوو كە چاوەڕوانی هاتنە پێشەوەی نەوەیەكی نوێ بكرێت و نەوەی سەروەختی نازییەت تێپەڕێ. لەم روانگەیەوە و ئەوەی دەكرێت ئاماژەی پێ بكرێت، ئەوەیە كە لە دوای رووخانی دیواری بەرلینەوە و یەكگرتنەوەی ئەڵمانیا لە ساڵی 1989-90 گۆڕانكاریی دراماتیكی هاتنەئاراوە. بەرجەستەبوون و رەنگدانەوەی ئەم گۆڕانكارییانەش زیاتر پەیوەست بوون بە ئاڵوگۆڕی نەوەكانەوە، واتە كاتێك كارمەندە پڕۆفیشناڵە باڵاكانی ئەڵمانیا (لە بواری پزیشكی، یاسا، پەروەردە و.. هتد) كە لە رۆژگاری نازییەتدا دەستیان بە ژیانی پڕۆفیشناڵی خۆیان كردبوو، گەیشتنە تەمەنی خانەنشین بوون و دەستەبەرداری دەسەڵات بوون بۆ هاوەڵە گەنجەكانیان كە تێوەنەگلانەبوون لە تاوانەكانی سەروەختی دەسەڵاتی هیتلەرەوە.
ساڵانی نەوەتەكان راچڵەكین و دووبارە هەڵوەستەكردنەوەی لەسەر رابردوو بەخۆوە بینی، چونكە توێژینەوە و گەڕانەكان، كە هاوشان بوو بە مشتومڕێكی گشتی، رۆڵی پزیشكەكانی ئاشكرا كرد لە كوشتنی ئەو كەسانەی لە رووی عەقڵییەوە نەخۆش بوون، ئەو ئەكادیمییانەی رۆڵیان هەبووە لە داڕشتنی پلان بۆ كوشتنی جوولەكە و سلاڤیكان و رۆمانییەكان، هەروەها رۆڵی فەرمانبەرانی دەوڵەت لە جێبەجێكردنی هۆلۆكۆست و ئەو دادوەر و پارێزەرانەی جێ پەنجەیان هەبوو لە ئیدانەكردن و لە ناوبردنی ركابەرە سیاسییەكان. بەڵام ئەم كارانە بە ئاسانی قبووڵ نەكران لەلایەن تێكڕای ئەڵمانییەكانەوە. تەنانەت كاتێك دەستكرا بە نمایشكردنی تاوانەكانی هێزە چەكدارەكانی ئەڵمانیا لە سەروەختی جەنگی دووەمی جیهاندا، لە نێویاندا كۆمەڵكوژیی جوولەكەكان، كوشتنی مەدەنییەكان و لە ناوبردنی بەئەنقەستی موڵك و ماڵی دوژمن، ئەوا خۆپیشاندان لە دژی ئەم نمایشكردنانە ئەنجام دران. بەڵام لە كۆتایی ساڵانی نەوەتەكاندا، زۆربەی خەڵكی ئەڵمانیا راست و دروستیی ئەم كردەوانەی قبووڵ كرد.
براوە و قوربانی
ئەوەی جێی سەرنج و هەڵوەستەلەسەركردنە ئەوەیە كە چۆن هەستی بەرپرسیارێتی بەرامبەر بە تاوانەكانی رابردوو (ئەو تاوانانەی كە رژێمی نازییەت بە ناوی ئەڵمانیاوە ئەنجامیدان) بوونە هەوێنی هێنانەئارای ناسنامەیەكی هاوبەش و خاڵی كۆكەرەوەی ئەڵمانییەكان، بەتایبەتی دوای ئەوەی شەڕەكە كۆتایی هات و دوچاری دابەشبوون بوون لەسەروەختی شەڕی سارددا. هەر بۆیە مشتومڕی ئەوە دەكرێت كە هەستی هاوبەشی قبووڵكردنی بەرپرسیارێتی لەبەرامبەر تاوانەكانی نازییەتدا هۆكارێكی یارمەتیدەر بوو لە پرۆسەی یەكخستنەوە و یەكگرتنەوەی ئەڵمانیادا، چونكە لەو كاتەدا ئەڵمانییەكان دەبوو سەرچاوەیەكی نوێ بدۆزنەوە بۆ دووبارە داڕشتنەوەی ناسنامەی نیشتمانی كە كۆكەرەوە و ئاوێتەكاری بەها دیموكراتییە لیبڕاڵییەكان و تێڕوانینی ماركسییەت بێت، كە هەردووكیان سەرچاوەی داڕێژەری كەلتووری سیاسیی هەردوو دیوی دیواری بەرلین بوون. بە دڵنیاییەوە هێشتا كەسانێك هەن پێیان وایە كە خودی ئەڵمانییەكان قوربانیی دەستی هێزە هاوپەیمانەكان بوون، كە هەڵمەتێكی ستراتیژی بۆردومانكردنیان خستەگەڕ و پتر لەنیو ملیۆن خەڵكی مەدەنییان لە ئەڵمانیا كوشت لە میانەی شەڕەكەدا، یان لە سایەی هەلومەرجێكی زۆری سەختدا، 11 ملیۆن كەسیان (كە لە رووی ئیتنییەوە ئەڵمانی بوون) لە رۆژهەڵاتی ئەوروپا راگواست لەنێوان ساڵانی 1944-46. بەڵام ئەمە تێڕوانینی كەمینەیەكی نێو ئەڵمانیایە.
پرسی لێبوردەیی
ئەوەی نكۆڵی لێ ناكرێت لە وڵاتی ئەڵمانیادا ئەوەیە كە دەرئەنجامەكانی شەڕ كاریگەریی قووڵیان جێهێشتووە لەسەر كۆی پرۆسەی بنیادنانەوەی ئەو وڵاتە، بە چەشنێك هەوڵەكان بەو ئاراستەیەدا خرانەگەڕەوە كە رێگری لە دووبارە سەرهەڵدانەوەی ئەو چەشنە دەسەڵاتە بكرێت و چیتر بوار نەدرێت ئەم ئەزموونە پڕ لە كاولكارییە یەخەی وڵاتەكە بگرێتەوە. واتە ئامانج و مەرامەكە ئەوە بوو كە ئەو رابردووە تاڵە بۆ یەكجارەكی جێبهێڵدرێت و هیچ كەلێنێك نەمێنێتەوە كە لایەنە توندڕەو و دەمارگیرەكان جارێكی دیكە وڵاتەكە بەرەو هەڵدێر ببەن. كەواتە ئەوەی جێی سەرسوڕمان نییە، ئەوەیە كە تێگەیشتن لە ئاكام و دەرهاویشتەكانی شەڕ كاریگەریی قووڵیان جێهێشتووە لەسەر كەلتووری سیاسیی هاوچەرخیی ئەڵمانیا. لە ساڵی 1945ەوە، هیچ وڵاتێكی ئەوروپی هێندەی ئەڵمانیا ئاشتیخواز نەبووە، یان بەرهەڵستكاری دەستێوەردانی سەربازی نەبووە لە دەرەوەی سنوورەكانی خۆی و هیچ وڵاتێكیش هێندەی ئەڵمانیا جەختی لەسەر دەستەبەركردنی سەقامگیری نەكردۆتەوە. لە هەمان كاتدا هیچ وڵاتێك بە ئەندازەی ئەڵمانیا پێشوازی لە پەناهەندە و كۆچبەران نەكردووە، لەنێویاندا كۆچبەرانی وڵاتانی یۆنان و ئیتاڵیا و ئیسپانیا و توركیا، كە بە هۆی گەشە و بووژانەوەی ئابووری ساڵانی شەستەكانەوە روویان لەو وڵاتە كرد، لەم ساڵانەی دواییشدا پتر لە نیو ملیۆن پەناهەندە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و شوێنەكانی دیكەوە كە وێڵی شوێنێكی ئارام و باشتر بوون، پەنایان بۆ ئەڵمانیا برد.