رووخانی رژێمی دیكتاتۆری و سڕینەوەی یادەوەرییەكان
ئاشكرایە كە رووخانی دەسەڵاتە تاكڕەو و دیكتاتۆرەكان كۆتایی رێگاكە نییە و بگرە بەپێچەوانەوە سەرەتای خستنەگەڕی هەوڵەكانە بۆ دووبارە بنیادنانەوەی وڵاتەكە و سەرلەنوێ داڕشتنەوەی بونیادی كۆمەڵگەكە و رێگریكردن لە ئەگەری دووبارە سەرهەڵدانەوەی ئەم چەشنە دەسەڵاتە. كەواتە ئەمە پرسێكە بە توندی گرێدراوە بە مەسەلەی چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ میراتی رابردوو و سڕینەوەی شوێنەوارە شوومەكانی. لەم رووەوە دەكرێت ئەزموونی ئەڵمانیای دوای رووخانی دەسەڵاتی هیتلەر شایستەی هەڵوەستەلەسەركردن و بگرە تێڕامانی قووڵ و شرۆڤەكاریی ورد بێت. كە لێرەدا وتارێكی رێچارد ئیڤانس بە ناوی
«From Nazism to Never Again، How Germany Came to Terms With its Past» دەكەینە دەروازە و ناوەڕۆكی ئەم راپۆرتە، كە لە سەرەتادا ئاماژە بەوە دەكات، چۆن رژێمە تێكشكاوەكان نەك هەر تەنیا بە رەوتێكی خێرا لە دەسەڵات دووردەخرێنەوە، بەڵكو لە هەمان كاتدا و بە شێوەیەكی راستەوخۆ لە یادەوەرییەكانیشدا دەسڕدرێنەوە. بۆ نموونە، تێكشكانی دەسەڵاتی هیتلەر بووە هۆی ئەوەی رەمز و نیشانەكانی پەیوەست بە رژێمەكەی لەسەر شەقام و باڵەخانە رابماڵدرێن و ئەو گۆڕەپان و شەقامانەی پێشتریش كرابوون بە ناوی هیتلەرەوە، دووبارە كرانەوە بە ناوەكانی پێشوویانەوە. هەروەها لەم سەردەمەدا گەورەترین شەپۆلی خۆكوشتن لە مێژوودا روویدا كە زۆربەی زۆری نازییە دەمارگیرەكان رزگاریان نەبوو و هەندێكیان لە شەڕەكاندا كوژران و ئەوانی دیكەشیان كە مابوونەوە، پەنایان بردە بەر خۆكوشتن، لەوانە هیتلەر و جۆزێف گۆبڵز و هاینریش هیملەر. لە راستیدا شارەكانی ئەڵمانیا دوچاری كاولكارییەكی تەواو هاتبوون.
هەڵمەتی سڕینەوەی میراتی نازییەت و دووبارە بنیادنانەوەی ئەڵمانیا
هێزە هاوپەیمانەكان كە وڵاتی ئەڵمانیایان كەوتە ژێردەست هەوڵێكی هۆشیارانە و هەمەلایەنەیان خستەگەڕ و بە رەوتێكی خێرا بچووكترین كاری بەرەنگاربوونەوەیان سەركوت كرد. لەم رووەوە پڕۆگرامێكی تێروتەسەل و وردیان داڕشت بە ناوی ریشەكێشكردنی نازییەت و دەستكرا بە دادگاییكردنی تاوانەكانی جەنگ و دووبارە پەروەردەكردنەوەی خەڵكەكە لە پێناو كاركردن لەسەر ئەو بیروباوەڕە عەسكەرتاری و بەهایانەی لە بنەڕەتدا بوونەهۆی ئەوەی هیتلەر و رژێمەكەی بتوانن پشتیوانی بەدەست بهێنن و لە كۆتاییدا جڵەوی دەسەڵات بگرنەدەست، خەڵكی ئەڵمانیاش لەم رووەوە ویستیان هەوڵ و كۆششەكانیان چڕبكەنەوە لەسەر ئەركێكی گەورە و بەرپرسیارێتیی قورس كە ئەویش بریتی بوو لە دووبارە بنیادنانەوەی وڵاتەكە و سڕینەوەی رابردووی سەروەختی نازییەت و تاوانەكانی كە زۆربەی نازییەكان بە راددەیەكی كەم یان زۆر لە تاوانەكانەوە تێوەگلابوون. لە چوارچێوەی ئەم گەشتی بنیادنانەوەیەشدا سیاسەتمەدار و رۆشنبیران هەوڵی گەڕانەوەیان دا بۆ بەها دێرێنەكان لە پێناوی سەرلەنوێ دروستكردنەوە و بنیادنانەوەی ئەڵمانیای نوێدا.
هەوڵەكانی ئەڵمانیای دوای شەڕ بۆ سەرلەنوێ داڕشتنەوەی ناسنامەیەكی نوێ بۆ وڵاتەكە نەیدەتوانی رۆژگار و سەروەختی نازییەت نادیدە بگرێت و فەرامۆشی بكات. بەڵكو هەردەبوو مامەڵە لەگەڵ ئەو میرات و كردەوانە بكەن كە هیتلەر بە ناوی ئەڵمانیاوە ئەنجامی دابوون. لە سەرەتادا ئەم هەوڵانە دوچاری بەربەست بوونەوە، بەهۆی دابەشبوونی ئەڵمانیا لە سەروەختی شەڕی سارددا. هەرچۆنێك بێت، لەم دەیانەی دواییدا ئەڵمانیا هەنگاوی بەرچاوی بڕیوە بەتایبەتی لە قبووڵكردنی بەرپرسیارێتیی ئەخلاقی بەرامبەر بە تاوانە قێزەونەكانی رابردوو.
رۆژگاری دوای هیتلەر
راستەوخۆ دوای كۆتاییهاتنی جەنگی دووەمی جیهانی، هێزە هاوپەیمانەكانی سەركەوتووی شەڕ بە رەوتێكی خێرا دەستیاندایە راماڵین و لەناوبردنی ئەو شوێن و باڵەخانانەی پەیوەست بوون بە خودی هیتلەر و سەركردایەتیی نازییەكانەوە، بۆ ئەوەی نەبێتە رووگەی ئەو كەسانەی هێشتا پابەندبوون بە نازییەتەوە. هەرچۆنێك بێت، هێزە هاوپەیمانەكان هەموو كارێكیان لەدەست نەهات لە پەیوەندی بە هاندان، یان ناچاركردنی ئەڵمانییەكانەوە بۆ مامەڵەكردن و قبووڵكردنی ئەوەی وڵاتەكەیان ئەنجامی دابوو. چونكە زۆربەی دانیشتووانی بەشی رۆژهەڵاتی وڵاتەكە وا هەستیان دەكرد دوچاری ناڕەحەتی و تەنگ و چەڵەمە بوونەتەوە و لە كاتێكدا كە باس دەهاتە سەر باسی تاوانەكانی دیكتاتۆریەتی نازییەت، پێداگرییان لەسەر ئەوە دەكرد كە ئەوان هیچ زانیارییەكیان نییە لەبارەی ئەو تاوانانە و تەنانەت گلەیی و گازەندەی ئەوەیان دەكرد كە ئەوان بە شێوەیەكی نادادپەروەرانە بوونەتە قوربانی و دوچاری سووكایەتی بوونەتەوە، بەهۆی پڕۆگرامی ریشەكێشكردنی نازییەت و «دادپەروەریی براوەكان» لە میانەی دادگاییكردنی تاوانەكانی جەنگەوە. بەهەرحاڵ، رەوشەكە لە ساڵانی شەستەكاندا گۆڕانكاری بەسەردا هات. ئەڵمانیای رۆژهەڵات زۆر ستایش كرا لەسەر ئەوەی توانیویەتی لە رووی ئابوورییەوە موعجیزە بخوڵقێنێت و كۆمەڵگەكەی بگۆڕێت بۆ كۆمەڵگەیەكی گەشەكردووی پێشكەوتوو. ئەڵمانییەكان دەست و پەنجەیان لەگەڵ دامەزراوە دیموكراتییەكاندا نەرم كرد، لەبەر ئەوەی ئەم دامەزراوانە سەركەوتنێكی گەورەی ئابوورییان دەستەبەر دەكرد. ئەم ئەدا ئابوورییە سەرسوڕهێنەرەش هاوشان بوو بە هەوڵەكانی دادگاییكردنی تاوانەكانی جەنگ.