كێ هەبێت لە ئێمە ئەو كۆمەڵكوژییانەی شەڕی ناوخۆی رواندای لە یاد نەبێت، كە تا دەستپێكی ساڵی 1994 هەموو كەناڵە تەلەفزیۆنەكان پێوەی سەرسام بوون، لەو وڵاتەدا هەردوو هۆزی (هۆتۆ) كە بەپێی ئاستی دیمۆگرافی زۆرینەیە، هەروەها هۆزی(تۆتسی) كە بە بەراورد بە هۆزی یەكەم كەمینەیە بەگژیەكدا چوون و شەڕی یەكتریان دەكرد، هۆتۆ جینۆسایدی دەرحەق تۆتسی ئەنجام دا، بەپێی ئامارەكان لە ماوەی تەنیا سێ مانگدا زیاتر لە 800 هەزار رواندی بەهۆی شەڕی نێوان ئەو دوو هۆزە گیانیان لەدەستداوە، ئەمە سەرباری دەستدرێژیكردن كە بە دەیان هەزار كەس دەخەمڵێنرێت، بەڵام لە كۆتایی ساڵی 1994دا گۆڕانگاریی ریشەیی لەسەر ئاستی گەشەی ئابووری و گوزەران هاتنە ئاراوەو (كیگالی)ی پایتەخت بوو بە پاكترین بگرە دوانترین شاری ئەفریقیا، ئەمە وێڕای ئەوەی كە چەندین گەشتیارو وەبەرهێنانی بیانی روویان لەو وڵاتە كرد.
شەڕی ناوخۆ. برسێتی و رەگەزپەرستی
رواندا لە ئەفریقیا دەكەوێتە نێوان كۆنگۆو تانزانیاو برۆندی و ئۆگەندا، لە رووی رووبەرەوە دەوڵەتێكی بچووكە، بەڵام لە رووی چڕیی دانیشتوانەوە گەورەیە، نزیكەی 10 ملیۆن هاووڵاتی رواندی لەسەر رووبەرێك دەژین كە لە 25 هەزار كیلۆمەتری دووجا تێپەڕناكات، گەلێكە لە بنەڕەتدا لە هەردوو هۆزی تۆتسی و هۆتۆ پێكدێت، هەردووكیشیان هاوبەشن لە زۆر رووەوەو بە هەمان زمان دەئاخفن، هەمان نەریت و سرووتی ئایینی پەیڕەودەكەن، خاوەن یەك مێژوون، پلەبەندیی لە رووی رەگەزەوە بەپێی چەمكی كۆمەڵایەتییەوە لەنێوان ئەو دوو هۆزەدا نییە، بەڵام كۆلۆنیالی ئەڵمانی و دواتریشس بەلجیكی پەنایان بردە بەر پۆلێنكردنی رواندییەكان بەپێی هۆز، تەنانەت تۆتسیان بە پەسندترین زانی بەوەی كە رەگەكەی لە هۆتۆ پاكترە، بەپێی پیادەكردنی ئەو جیاوازییە، كۆلۆنێل لە ساڵی 1931(هۆزی ئینتیما)ی لەسەر ئاستی ناسنامە زیادكرد، بەم شێوەیە هۆتۆ لەچاو تۆتسی لە زۆر دەستكەوت پەراوێزخرا، ئەمەش ناكۆكی و دووبەرەكی لەنێوان ئەو دوو هۆزە بەدوای خۆیدا هێنا.
بەڵام تۆتسی ئەو پێگەیەی نەما دوای هەوڵدانی جیابوونەوەی ئەو هۆزە لە رواندا ساڵی 1959 بەم شێوەیە (گریگۆر كاییباندا) كە سەر بە هۆتۆ بوو لە ساڵی 1961 بوو بە سەرۆك كۆمار، بۆیە رووبەڕووبوونەوەو پێكدادانی نڵەان ئەو دوو هۆزە هەزاران كوژراوی بەدوای خۆیدا هێناو هەرەسی بە ئابوورییەكەی هێنا و لە رووی گەشەپێدانی ئابوورییەوە كەوتە پشتەوەی ریزی دەوڵەتانی ئەفریقیاییەوە.
شەڕی نێوانیان بووە هۆی ئاواربوونی هەزاران تۆتسی بۆ دەوڵەتانی دەوروبەر، لە ساڵی 1973 كودەتایەك لەو وڵاتە روویدا، جۆفینال هابیریمانا بە پاڵپشتیی فەرەنسا بوو بە سەرۆكی رواندا، ئەمەش وای كرد كە تۆتسی لە ئۆگەندا گردببنەوەو(بەرەی نیشتمانیی رواندا) پێكبهێنن كە رێكخراوێكی چەكدار بوو لە ساڵی 1990 هەوڵی دا بە زەبری هێز بێتە نێو روانداوە، بەم شێوەیە شەڕی ناوخۆی هۆتۆ بە پاڵپشتیی فەرەنسا لەگەڵ تۆتسی دەستی پێكردو بە ئاراستەیەكی مەترسیداردا تێپەڕی دوای كوشتنی سەرۆكەكە لە نیسانی 1994، ئەمەش جۆرە شەرعییەتێكی دا بۆ پاكتاوی رەگەزی دەرحەق تۆتسی كە 800 هەزار كەس لە ماوەی تەنیا سێ مانگدا بوونە قوربانی. دوای ئەوە بە چاودێریی نەتەوە یەكگرتووەكان دادگایی كردنی ئەو كەسانە دەستی پێكرد كە دەستیان لەو كۆمەڵكوژییەدا هەبووە و ئاشتبوونەوەی نیشتمانی بۆ بنیاتنانەوەی وڵاتەكە دەستی پێكرد