«خوا بەو كەسانە پێدەكەنێت كە گلەیی و گازندە لە ئاكامەكان دەكەن و لە هەمانكاتیش شانازی بە هۆكارەكانیەوە دەكەن.»

قەشە جاك بینین بۆسویە (1627ز-1704ز)


ئیكۆنۆمیستی گەورەی فەرەنسی فرانسوا بۆرگینیون لە وتارێكیدا بە ناونیشانی «نایەكسانی و گلۆبالیزم» ئاماژە بەوە دەكات، كاتێك دێینە سەر باسی سامان و داهاتی تاكەكەس، خەڵكی خۆی بە كەسانی دەوروبەری خۆی بەراورد دەكات، نەك ئەو خەڵكانەی دیكە كە لە بەشەكانی دیكەی جیهان دەژین. هەر بۆ نموونە هاووڵاتیەكی فەرەنسی لەوانەیە ئەوەی بەلاوە گرنگ نەبێت، رێژەی چەند لە هاووڵاتیانی چین گەیشتوونەتە ئاستی ژیانێكی ستاندەر، بەڵام كاتێك باسی نایەكسانی دەكەین، ئاراستەیەك بەو مانایە دروست دەبێت كە هەموو جیهان یەك كۆمەڵگەیە. لەم حاڵەتەدا هیچ كەسێك باس لە ژیانی ستاندەر ناكات، بەڵكو حیساب بۆ ئەو جیاوازییە گەورەیە دەكات كە لەنێوان دەوڵەمەندێكی فەرەنسی و هاووڵاتییەكی هەژاری چینیدا هەیە، یان بەپێچەوانەوە، ئەو جیاوازییە گەورەیەی لەنێوان دەوڵەمەندێكی چینی و هەژارێكی فەرەنسیدا هەیە.
ئەم دوو بازنەیەی بۆرگینیۆن لەسەر ئاستی جیهان بۆ بەراوردكردنی داهات و سامان و بەراوردكردنی «نایەكسانی» دەستنیشانی كردووە، لەسەر هەردوو ئاستی لۆكاڵی دەوڵەتێكی تازەپێگەیشتوو و دەوڵەتێكی پیشەسازیی گەورە و پێشكەوتووش بە هەمان شێوەیە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كێشەی سەرەكی ئەوە نییە كە هاووڵاتیی ئەو وڵاتانە چەندیان سامان هەیە، یان داهاتی تاكەكەسیان چەندە، بەڵكو كێشە لەو جیاوازییە گەورەیەدایە كە لە هەمووبوارەكاندا دەیبینن.
كەواتە لەم میتۆدە چەمكی یەكسانی «Equality» هێندەی بە مانای مامەڵەی یەكسان (Reciprocity) لەگەڵ هاووڵاتیان بەكار هاتووە، هێندە بە مانای یەكسانیی داهات و سامان لەنێوان هاووڵاتی بەكار نەهاتووە، هەروەها بەو مانایەش بەكار هاتووە كە ئەو جیاوازییە گەورەیەش كەم بكرێتەوە كە لە نێوان دەستەبژێری دەسەڵات و دەوڵەمەند و هاووڵاتیانی ئاسایی بوونی هەیە.
ئەگەر لێرەوە بگەڕێینەوە بۆ وتە بەهادارەكەی قەشە جاك بۆسویە كە دەڵێت: «خودا بەو كەسانە پێدەكەنێت كە گلەیی و گازندە لە ئاكامەكان دەكەن و شانازییش بە هۆكارەكانیەوە دەكەن.» دەگەینە ئەو راستییەی كە لە هەر شوێنێك نادادپەروەری بوونی هەبێت، ئەوا هەموو لایەك گلەیی و گازندە لەو حاڵەتە دەكەن، بەڵام كە دێینە سەر ئەو هۆكارانەی كە بوونەتە هۆی ئەو «نادادپەروەرییە» ئەوا هەست بە جۆرە بێدەنگییەك و خەمساردییەك دەكرێت، كە وەك ئەوەیە دەەسەڵاتداران، یان بڕیاربەدەستانی وڵات شانازی بەو هۆكارانەوە بكەن.

سەبارەت بەم لایەنە رووناكبیر و مێژوونووسی فەرەنسی (پییر رۆسان ڤالۆن) لە توێژینەوەیەكیدا بە ناونیشانی (چۆن كۆمەڵگەی یەكسان دروست دەكرێت؟) جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، كاتێك لە فەرەنسا راپرسییەك دەكرێت سەبارەت بە پرسی نادادپەروەری لە كۆمەڵگە، بە رێژەی 90% فەرەنسییەكان داوا دەكەن، دەبێت ئەو جیاوازییە گەورەیەی لە داهاتی تاكەكەس بوونی هەیە، كەم بكرێتەوە، 85%ی ئەو كەسانەشی بەشدارییان كردووەـ جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە، جیاوازیی نێوان داهاتی تاكەكەس كێشەیەك نییە، ئەگەر رێوشوێنێك هەبێت كە قەرەبووی داهاتە نزمەكان بكاتەوە، بەڵام لە بەرامبەر ئەم دوو رێژە بەرزە، رێژەی 57%یش پێیان وا بووە، لە چوارچێوەی ئابوورییەكی دینامیكیدا ناتوانرێت خۆ لەم جیاوازییە بەدوور بگرن.
رۆسان ڤالۆن لەسەر ئەم پرسە خۆی پرسیار دەكات و دەپرسێت: ئایا كۆمەڵگەی یەكسان و دادپەروەری لای زۆربەی هاووڵاتیانی وڵاتێك مانای چییە؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەشدا دەڵێت: بەشی زۆری هاووڵاتیان ئەو كۆمەڵگەیە بە كۆمەڵگەیەكی یەكسان و دادپەوەر دەزانن كە خزمەتگوزاریی گشتی و سەرەكی وەك (خوێندن، چاودێریی تەندروستی، ئاسایشی خۆراك و یەكەی نیشتەجێبوون) بۆ هەموو كەسێك دابین كرابێت، بەڵام كێشە سەرەكییەكە لەوەدایە هەموو لایەك لەگەڵ ئەم پێناسەیەی كۆمەڵگەی یەكسان و دادپەوەر قسە دەكات، هەوڵێكی كەمیش بۆ چارەسەركردنیان هەیە. ئەمە مانای ئەوەیە وەك رازیبوونێكی پێشوەختە بەم نایەكسانی و نادادپەوەرییە هەبێت، بۆیە لای هەندێك مەزندەیەكی لەو جۆرە دروست بووە كە ئەم كێشەیە هیچ چارەسەرێكی نییە. بەڵام كاتێك پرسی نایەكسانی و نادادپەوەری دەگاتە ئەو ئاستەی تووڕەبوونێكی گەورە لای هاووڵاتی دروست بكات، ئەوا میژوو سەلماندوویەتی ئەم دەرهاویشتە خراپانەی لە كۆمەڵگەدا رەنگ دەداتەوە:
1. ئەگەر سیاسەتی چاكسازی نەبێت، ئەوا نایەكسانی و نادادپەوەری دەبێتە فاكتەری سەرەكی بۆ تێكدانی ئاشتیی كۆمەڵایەتی و دروستبوونی كێشە لە كۆمەڵگەدا.

2. ئەو فاكتەرانەی حاڵەتی نایەكسانی و نادادپەروەرییان دروست كردووە، هێندەی دیكە كەڵەكە دەبن و پاشان چارەسەركردنیان دەبێتە مەحاڵ و ناچار دەبێت سیستمە سیاسییەكە بگۆڕێت.
3. پاشەكشەكردنی متمانەی هاووڵاتی بە حكومەت و دەسەڵات و هەستنەكردن بە بەرپرسیاریەتی لەلایەن هاووڵاتییەوە بەرامبەر ئایندەی وڵاتەكەی.
ئەم زەمینە خراپە كە پرسی نایەكسانی و دادپەوەری دروستی دەكات، هەموو كات زەمینەی لەبار بۆ نەیارانی حكومەت و حوكمڕانی دروست دەكات، هاووڵاتیانیش لەبەر ئەوەی نائومێدی باڵی بەسەردا كێشاون، ئەوا ئەلتەرناتیڤ بۆ سیستمە سیاسییەكەی ئێستا هەر چییەك بێت، بە ناچاری دوای دەكەون. هەر بۆ نموونە لە ئێستای دەوڵەتانی رۆژئاوادا و لەبەر ئەوەی سیستمە سیاسییەكە لە ئاستی چارەسەركردنی كێشەی یەكسانی و دادپەروەری دەستەوەستان بووە، ئەوا ئێستا وەك دەبینین بە شێوەیەكی زۆر فراوان حزب و سەركردەی پۆپۆلیستی لە هەڵكشاندان و دەگەنە دەسەڵات و لەبەرامبەریشدا ئەو حزب و سەركردانەی كە داكۆكی لە سیستمە چەقبەستووەكان دەكەن، لە مەترسی و داكشانی تەواودان.
لەوانەیە ئەم پرسە بۆ وڵاتانی تازەپێگەیشتوو بەگشتی و وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی مەترسیی زیاتر بەدوای خۆیدا بهێنێت و، حزبی ئیسلامی و چەپی توندڕۆ بە ئاسانی بارودۆخەكە بقۆزنەوە و هەوڵبدەن خۆیان وەك ئەلتەرناتیڤی سیستمی سیاسیی ئێستا پیشان بدەن.
توێژەران و بیرمەندان، دەركەوتنی سەرەتا خراپەكانی دەرهاویشتەی حاڵەتی «نایەكسانی و نادادپەروەری» وەك زەنگێكی ئاگاداركردنەوە بۆ ئەو حكومەتانە لە قەڵەم دەدەن كە دەیانەوێت سیاسەتی چاكسازی بۆ چارەسەری ئەم حاڵەتە پیادە بكەن، ئەمەش وەك ناڕازیبوونی ئەو حكومەتانە كە لەو ئاكامانە بێزار و ناڕازین كە ئاراستەی حوكمڕانی لە وڵاتدا دروستی كردووە، بەڵام هەنگاوی گرنگ لەو خاڵەوە دەست پێدەكات كە حكومەت زۆر بە زیرەكانە ئەو فاكتەرانە دیاری بكات كە بوونەتە هۆكاری دروستبوونی نادادپەوەری و نایەكسانی لە كۆمەڵگەدا، لەم حاڵەتەشدا حكومەتی نیشتمانی ئەركی گرنگی دەبێتە ئەوەی چۆن لەسەر ئاستی كۆمەڵگە یەكسانی و دادپەوەری پێناسە بكاتەوە و ئەم پێناسەیە بكاتە رایەڵەیەك بۆ دووبارە پێكەوە گرێدانەوەی تەواوی كۆمەڵگە بە یەكترەوە. بە مانایەكی دیكە پێناسەكردنەوەی «یەكسانی و دادپەروەریی» لە سەر بنەمای هەیكەلەی كۆمەڵگە مانا بە خۆی دەداتەوە و لە سەر سێ بنەمای سەرەكی هەڵدەسووڕێت، كە بریتین لە:


1. ددانپێدانان بە كەسایەتیی هاووڵاتی و تاكدا.
2. رێكخستنەوەی پەیوەندیی نێوان دەسەڵات و هاووڵاتی، لەسەر بنەمای مامەڵەی حكومەت بە شێوەیەكی یەكسان لەگەڵ سەرجەم هاووڵاتیاندا.
3. دروستكردنی ئاسانكاری لە نێوان ئەو بەرژەوەندییە هاوبەشانەی كە كۆمەڵگە پێكەوە گرێ دەداتەوە.
ئەم پەتای «نایەكسانی و نادادپەروەرییە» كە بە شێوەیەكی گشتی كۆی سیستمە دیموكراتییەكانی جیهانی گرتۆتەوە، حوكمڕانیی خستۆتە دووڕیانێكەوە، ئەویش ئەوەیە یان دەبێت حكومەت هەموو دەسەڵاتەكانی خۆی چڕبكاتەوە و گۆڕانكاری بەسەر ئەو بارودۆخەدا بهێنێت كە هاووڵاتیانی تووڕە و بێزار كردووە، یان ئەوەتا دەبێت چاوەڕێی ئەوە بێت بەدیلێكی پۆپۆلیستی جێگەی بگرێتەوە.
ستراتیژیەتی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی
لە بەرنامەی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا
ئیكۆنۆمیست و پسپۆڕانی بواری حوكمڕانی، كاتێك باس لە چارەسەركردنی كێشەكانی نەبوونی «یەكسانی و دادپەوەریی» دەكەن، راشكاوانە جەخت لە خاڵێك دەكەنەوە، ئەویش ئەوەیە كە سیاسەتی چاكسازی لە هەر حكومەتێكدا لە «ترس»ـەوە (Reformism of fear) دەست پێدەكات، بەڵام پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە، چ كاتێك حكومەتەكان هەست بەو ترسە دەكەن و بە ناچاری هەوڵدەدەن سیاسەتی (چاكسازی لە ترسا) بگرنەبەر. ئەم هەستكردنی بە ترسی ئەم مەترسییەش بە سەرەتای هەنگاوهەڵگرتن بۆ حوكمڕانیی باش و بناخەی دەوڵەتی خۆشگوزەران لە مێژوودا لە قەڵەم دەدەن.
ئەم حاڵەتەی ئێستا كە تێكڕای حكومەتەكانی رۆژئاوای دیموكراتی پێیدا تێدەپەرێت و گەیشتۆتە ئەو ئاستەی بیرمەندان و پسپۆڕان بڵێن، نەبوونی یەكسانی و دادپەروەری گەیشتۆتە ئەو ئاستەی كە چیدیكە دامەزراوەكانی سیستمی دیموكراتی ناتوانێت كەرامەتی مرۆڤ بپارێزن، لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كە لە دوای رووخانی دیواری بەرلین و هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەتی پێشانەوە، حكومەتەكانی رۆژئاوا ئەو ترسەیان نەما كە لە سەردەمانی شەڕی سارددا، ئایدیۆلۆژیای كۆمۆنیستی هەڕەشەی لە حكومەتەكانیان دەكرد، هەر بۆیە دوای رووخانی یەكێتی سۆڤیەت بە شێوەیەك حوكمڕانییان ئاراستە كرد كە بیر لە دادپەروەری و یەكسانی نەكەنەوە.
لەدوای كۆتاییهاتنی جەنگی دووەمی جیهانی، دەوڵەتانی رۆژئاوا بەگشتی و ئەمریكا بەتایبەتی هەستیان بە مەترسیی هەڵكشانی ئایدیۆلۆژیای كۆمۆنیستی و باڵادەستی یەكێتی سۆڤیەت لە جیهاندا كرد، بۆیە هەر لە سەرەتاوە پەنایان بۆ پلانی مارشاڵ برد بۆ ئەوەی سەرلەنوێ دەوڵەتی خۆشگوزەران بونیاد بنێنەوە و بەربەرستێك دروست بكەن بۆ فراوانخوازیی یەكێتی سۆڤیەت و بڵاوبوونەوەی ئایدیۆلۆژیای كۆمۆنیستی لە رۆژئاوادا.
ئەم ترسە بووە بنەمای بیركردنەوەیەكی ئەوتۆ لە رۆژئاوا كە لە چوارچێوەی گەشەسەندن و پرۆسەی پەرەپێدانی بەردەوامدا، پێناسەی ئاسایشی نیشتمانیی خۆیان بكەنەوە و، راشكاوانە و بە دەنگی بەرزیش بڵێن، ئاسایشی نەتەوەیی دەوڵەتانی لیبڕاڵ دیموكراتی یەكسانە بە پەرەپێدان و پێشكەوتنی كۆمەڵگە و بەرزكردنەوەی داهاتی تاك و خۆشگوزەرانی لە كۆمەڵگەدا، ئەم ئاراستەیە بە جۆرێك سەركەوتنی بەدەست هێنا، كە لە ساڵی 1969 ریچارد نیكسۆن سەرۆكی ئەو كاتی ئەمریكا ستراتیژیەتی (سەركەوتن بەبێ شەڕ – 1999) - Victory Without War 1999-ی خستەڕوو، ئەم ستراتیژیەتەش مانای ئەوە بوو كە بەم ئاراستەی ئێستا كە دەوڵەتانی رۆژئاوا لەسەری دەڕۆن، لە 30 ساڵی داهاتوودا، رژێمی یەكێتی سۆڤیەت لەبەر یەك هەڵدەوەشێنێت، بەڵام مێژوو سەلماندی 30 ساڵی نەخایاند و لە ساڵی 1989 دیواری بەرلین رووخا و بووە سەرەتایەك بۆ هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەت لە ساڵی 1991، لەو كاتەوە هەتا ئێستا لەبەر ئەوەی ئەو ترسە بوونی نەما، ئەوا ئێستا كۆی سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی لە بەردەم هەڕەشەی نەمان و لەبەریەك هەڵوەشاندایە.

ئەوجا ئەگەر لێرەوە بگەڕێینەوە بۆ سیاسەت و ستراتیژییەتی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا و ئەو پرسیارە بكەین، ئایا ئەو ترسە چییە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان هەستی پێ كردووە و بە ناچاری بانگەشە بۆ سیاسەتی چاكسازیی كارگێڕیی بنەڕەتی دەكات؟ بێگومان وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پەیوەندی بە بیركردنەوەی پارتی دیموكراتی كوردستانەوە هەیە لە داڕشتنی نەخشەیەك بۆ رووبەڕووبوونەوەی نایەكسانی و نادادپەروەری لە شێوازی حوكمڕانیی كوردستاندا. دیارە پارتی دیموكراتی كوردستان كە لایەنی سەرەكیی پرۆسەی حوكمڕانی بووە لە كوردستان و هەردوو پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان و سەرۆك وەزیرانی لابووە، پێش هەر لایەنێكی دیكە ئەو خاڵەی دەستنیشان كرد، كە لەناو ژینگەی فەوزای سیاسی حوكمڕانی ناكرێت و پێویستە ژینگەیەكی سیاسی و سەقامگیری ئەوتۆ بێتەئاراوە كە تێگەیشتنێك لەنێوان هاووڵاتی و كۆی پرۆسەی حوكمڕانی بەگشتی و حكومەت بەتایبەتی بێتەئاراوە، هەر بۆیە ئەو نەخشەڕێگەیەی بە ناوی (پرۆژە یاسای چاكسازیی بنەڕەتی) لە دوو ساڵی دوایی كابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەستی پێكرد و هەوڵەكان بەو ئاراستەیە بوون كە ئەم پرۆژەیە لەلایەن پەرلەمانەوە بكرێتە یاسا و لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان جێبەجێ بكرێت، بەڵام هۆكاری سەرەكی بۆ نەبوونی ئەو پرۆژەیە بە یاسا، نەبوونی سەقامگیریی سیاسی بوو لەناو پەرلەمانی كوردستان و پرۆژەكە كرا بە قوربانیی موزایەداتی سیاسیی نێوان حزبەكان.


پارتی دیموكراتی كوردستان بە شێوەیەك مەترسییەكانی (فەوزا و پاشاگەردانیی سیاسی لە وڵاتدا) دیراسەت كردبوو، كە دەیزانی ئەم پرسە جیا لەوەی هاووڵاتیانی كوردستان نائومێد و بێ هیوا دەكات، لە هەمانكاتدا ئاستەنگیكی گەورەشە لە بەردەم هەر پرۆسەیەكی چاكسازی و هەوڵدان بۆ بونیادنانی دەوڵەتی خۆشگوزەران لە هەرێمی كوردستاندا. خاڵی جیاواز و سەرنجڕاكێش لە سیاسەت و ستراتیژیەتی دادپەروەیی كۆمەڵایەتی لە بەرنامەی كابینەی نۆیەمدا، تەنیا بێزاری و ناڕازیبوون نییە لەو ئاكامەی كە بە هۆكاری ناسەقامگیریی سیاسی لە پرۆسەی حوكمڕانی هاتۆتەئاراوە، بەڵكو بەگەڕخستنی هەوڵی جددییە بۆ دەستنیشانكردنی ئەو فاكتەرانەی ئەو ئاكامە خراپەیان دروست كردووە، بۆیە كاتێك بەرنامەی كابینەی نۆیەم راشكاوانە پێداگری لەسەر ئەوە دەكات كە متمانە لە نێوان هاووڵاتیان و دامەزراوەكاندا لەرزۆك بووە و دەبێت ئەم متمانەیە دووبارە پتەو بكرێتەوە، ئەمە خۆی لە خۆیدا مانای ئەوەیە كە ئەم كابینەیە ئامانجی ئەوەیە سەرلەنوێ دادپەروەری و یەكسانی لەسەر بنەمای مانای هاووڵاتیبوون لە كوردستاندا پێناسە بكاتەوە و ئەم پێناسەكردنەوەیەش بكاتەوە بە رایەڵەیەك بۆ ئاشتیی كۆمەڵایەتی و دروستبوونەوەی متمانە لە نێوان حكومەت و هاووڵاتیاندا.


ئەو نادادپەروەریی و نایەكسانییەی فەوزا و ناسەقامگیری سیاسی لە ساڵانی رابردوو هەتا ئێستا لە پرۆسەی حوكمڕانیی كوردستاندا دروستی كردووە، بە شێوەیەك لە شێوەكان مانا و شكۆی (كار)ی لە هەردوو كەرتی گشتی و تایبەتدا بێ مانا كردووە و، ئاستەنگی گەورەی لە پرۆسەی هەڵسووڕانی دامەزراوەكاندا دروست كردووە، بۆیە كاتێك لەم روانگەی فاكتەری سەرەكیی دروستبوونی ئەم دیاردەیەوە سەیری چارەسەركردنی پرسەكە دەكەین، دەبینین پارتی دیموكراتی كوردستان جەختی تەواوی كردۆتە سەر فاكتەرە سەرەكییەكە و دەیەوێت لە فاكتەری سەرەكییەوە هەنگاو بۆ چارەسەركردنی كێشەكە هەڵبگرێت. بەڵام لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا هەنگاوەكانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ دووبارە گێڕانەوەی «یەكسانی و دادپەروەریی كۆمەڵایەتی» كارێكی ئاسان نابێت و، ئەگەری ئەوە هەیە كە هەر لەناو پرۆسە سیاسییەكەدا ئاستەنگی لابەلای بۆ دروست بكرێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە خودی ئەو هەنگاوانە حكومەت بەم ئاراستەیە هەڵیدەگرێت، هەوڵدانە بۆ چارەسەركردنی ئەو دەرهاویشتە خراپانەی ناسەقامگیریی سیاسی دروستی كردوون، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە: ئایا بێجگە لە درێژەپێدان بە هەوڵەكان بۆ گێڕانەوەی یەكسانی و دادپەروەریی كۆمەڵایەتی، حكومەتی هەرێمی كوردستان بژارەی دیكەی لەبەر دەستە؟ دیارە وەڵامی ئەم پرسیارە واقیعی سیاسی و كۆمەڵایەتیی ئێستای كوردستان دەیداتەوە، ئەگەر حكومەت پێداگری لەسەر جێبەجێكردنی ئەم بەرنامە و ستراتیژە نەكات، ئەوا ناتوانێت ئایندەی هاووڵاتی و كۆمەڵگە پێناسە بكاتەوە.