لە هەر دەوڵەتێكدا كەرتی تایبەت سەركەوتوو بێت، یان كەرتێكی تایبەتی شكستخواردوو بێت، لە هەردوو حاڵەتەكە رەنگدانەوەی سیاسەتی ئەو حوكمڕانییەیە كە حكومەتەكەی جێبەجێی دەكات، ئەوجا ئەو دەوڵەتە یەكێك بێت لە دەوڵەتە هەر پێشكەوتووەكانی پیشەسازی، یان دەوڵەتێكی تازەپێگەیشتووی سەركەوتوو بێت، لە بواری بونیادنانەوەی نەتەوەی خۆیدا.
لەم دەروازەیەوە ئەگەر هەڵسەنگاندنێك بۆ چالاكی و كارەكانی كەرتی تایبەت بكەین، ئەوجا ئەم هەڵسەنگاندنە هەر ئاكامێكمان بە دەستەوە بدات، ئەوا ئەو ئاكامە دەبێتە هەڵسەنگاندن بۆ ئاستی سەركەوتوویی پرۆسە سیاسییەكە لە شێوازی پیادەكردنی حوكمڕانیی دەوڵەتدا.

لەسەر ئەم بنەمایە كاتێك بەرنامەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەخوێنینەوە و دەبینین ئەولەوییەت دراوە بە بەهێزكردنی كەرتی تایبەت و گێڕانەوەی متمانە لە نێوان حكومەت و هاووڵاتیاندا، ئەوا خودی بەرنامەكە پێمان دەڵێت، جووڵە و چالاكیی كەرتی تایبەت لە ئاستی پێویستدا نییە و متمانەی نێوان حكومەت و هاووڵاتیانیش لاواز بووە. ئاشكرایە گەلی كوردستانیش بە هاوشێوەی گەلانی دوای شەڕ و وڵاتانی تازەپێگەیشتوو، یەكەم گەل و نەتەوە نییە كە لە دەستنیشانكردنی فاكتەرە بەهێزەكانی حوكمڕانی و لابردنی ئاستەنگەكانی بەردەم حوكمڕانی، دەیان دەردەسەری بەدەستەوە بیبینێت، هەتا گەیشتبێتە ئەو ئاستەی ئاراستەی پرۆسەی حوكمڕانی راست بكاتەوە و ئاستەنگەكانی بەردەمی لابەرێت.

لە مێژووی چیرۆكی سەركەوتنی نەتەوەكاندا، دەیان شكست و هەستانەوە هەن، تا راستەڕێی پرۆسەیەكی حوكمڕانیی سەركەوتوویان دۆزیوەتەوە، نەتەوەی سەركەوتوو، نەتەوەیەكە كە خۆی هەڵەكانی خۆی دیاری دەكات و هەر خۆیشی چارەسەریان بۆ دەدۆزێتەوە، بۆیە لەم لایەنەوە گەلی كوردستان بە یەكێك لە نەتەوە سەركەوتووەكان پێناسە دەكرێت كە خۆی كەموكورتییەكانی پرۆسەی حوكمڕانیی خۆی دەستنیشان كردووە و هەر بەپشت بەستن بە توانای خۆیشی هەوڵدەدات ئەو كێشە و ئاستەنگانەی لە بەردەم پرۆسەكەدان لایان بەرێت و چارەسەر بۆ كێشەكان بدۆزیتەوە. هەر بۆیە لەسەر ئەم بنەمایە هەڵوەستە لەسەر بەرنامەی كابینەی نۆیەمیش دەكەین و هەوڵیش دەدەین لەسەر ئەم بنەمایە شرۆڤەیەك بۆ كەرتی تایبەت بكەین.

كێشە و تەحەددیی سەرەكی لە بەردەم پرۆسەی حوكمڕانی لە هەرێمی كوردستاندا، پێش هەموو شتێك تەحەددی و كێشەی سیاسین، ئەمەش نەك هەر لەسەر ئاستی پرۆسەی سیاسیی ناوخۆی هەرێمی كوردستان، بەڵكو لەسەر ئاستی كۆی پرۆسەی سیاسی لە هەرێمدا لەسەر ئاستی ناوخۆ و لەسەر ئاستی عێراق و دەوڵەتانی دەوروبەریش.
پارتی دیموكراتی كوردستان بە حوكمی ئەوەی پارتی فەرمانڕەوایە لە كوردستان و رۆڵی سەرەكی لە پرۆسەی سیاسی و حوكمڕانیی كوردستاندا دەگێڕێت، تا راددەیەكی زۆر باش توانیویەتی ئیحتیوای تەحەددی و كێشە سیاسییەكان لەسەر ئاستی عێراق و دەوڵەتانی دەوروبەر بكات، ئەمە بە مانای ئەوە نییە هیچ كێشەیەك لەنێوان هەرێمی كوردستان و عێراق و دەوڵەتانی دەوربەر نییە، بەڵكو بەو مانایەی میكانیزمێك دروست بووە بۆ چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ كێشەكان و بەڕێوەبردنی كێشەكان لە چوارچێوەی بەرژەوەندیی هاوبەشدا، بەڵام لەسەر ئاستی پرۆسەی سیاسی لە ناوخۆی كوردستان، دیسان لەگەڵ ئەوەی پارتی دیموكراتی كوردستان لایەنی راسپێردراو بووە بۆ پێكهێنانی كابینەی نۆیەم و توانیویەتی هاوپەیمانییەكی بەهێز بۆ پێكهێنانی ئەم حكومەتە دروست بكات، بەڵام هەست دەكرێت زۆر بە ئاسانی ناتوانرێت میكانیزمێك بۆ مامەڵەكردن و بەڕێوەبەردنی كێشە و تەحەددییە سیاسییە ناوخۆییەكان بێتەئاراوە. چەندیش ئەم میكانیزمە دوا بكەوێت، ئەوا كاریگەری لە سەر جێبەجێكردنی بەرنامەی حكومەت دەبێت، كە یەكیك لە خاڵە گرنگەكانی كەرتی تایبەتە.

لەوانەیە خوێنەری ئەم باسە، ئەو پرسیارەی لا دروست بێت: بەهێزكردنی كەرتی تایبەت لە چ روویەكەوە پەیوەندیی راستەوخۆی بە پرۆسەی سیاسییەوە هەیە؟ یان ئایا مەبەست لە پێكەوە گرێدانەوەی ئەم دوو پرسە، ئەو تێكەڵاوییەیە كە لە نێوان سیاسەت و ئابووریی بازاڕدا دروست بووە؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا دەڵێین: راستە لەسەر هەر دوو ئاستەكە بە شێوەی راستەوخۆ، یان ناڕاستەوخۆ كاریگەرییان لەسەر كۆی بەرنامەی حكومەت هەیە، بەڵام تێكەڵاویی نێوان سیاسەت و ئابووریی بازاڕ، فاكتەرێكە بۆ هێشتنەوەی كەرتی تایبەت بە لاوازی، كە ئەمەیان بە یاسایەك سنووری بۆ دادەنرێت، بەڵام هەڵوێستی حزبە سیاسییەكان لەناو پرۆسەی سیاسیدا، ئەگەر خوانەخواستە نەرێنی بێت، ئەوا دەبێتە رێگر لەبەردەم بچووككردنەوەی قەوارەی حكومەت و فراوانكردنی كردنی كەرتی تایبەت و راشكاوانەتر هەم حكومەت بە قەوارەیەكی گەورەی ناچالاك دەمێنێتەوە، هەمیش ئاڵۆزییەك لەناو كەرتی تایبەت دروست دەبێت كە نەتوانرێت سیاسەتی ئابووریی بازاڕ بە ئاسانی رێكبخرێتەوە.

كەواتە پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە: حكومەت چۆن دەتوانێت كەرتی تایبەت بە هاوشێوەی كەرتی گشتی بكاتە سەرچاوەیەك بۆ دۆزینەوەی هەلێكی كار كە لای هاووڵاتی بە هاوشێوەی دامەزراندن لەناو حكومەتدا جێگەی گەرەنتی بێت؟ دیارە بەرنامەی كابینەی نۆیەم و ئەو ماوەیەشی كە وەزارەتەكان مۆڵەت دراون بۆ ئەوەی بەرنامەیەكی تازە بۆ كاری خۆیان ئامادە بكەن، تا راددەیەكی باش ئەو هەوڵانەی پێوە دیارە كە هەوڵێكی جددی هەیە بۆ ئەوەی سەرلەنوێ پێناسەی (هەلی كار) لە چوارچێوەی كەرتی گشتی و كەرتی تایبەت بە شێوازێكی تازە پێناسە بكەنەوە، بەڵام تاچەند ئەم هەوڵانە لە چوارچێوەیەكی یاساییدا دەبنە یاسای ئەنجومەنی وەزیران و یاسای وەزارەتەكان لە كابینەی نۆیەمدا، ئەمەیان تا ئێستا دیار نییە و نازانرێت، ئایا ژینگەی سیاسەتی حوكمڕانی بەو سەقامگیرییەی ئێستا دەمێنێتەوە كە بە شێوەیەكی ئاسایی ئەم هەنگاوانە ببنە پراكتیكی، یان ئایا لە ناو پەرلەماندا هیچ لۆبییەكی بەرژەوەندیی تایبەت و حزبی بوونی نییە كە ئاستەنگ بۆ ئەم هەنگاوانە دروست بكات؟

كێشەی سەرەكی لە پرۆسەی سیاسیی هەرێمی كوردستاندا، لە ململانێی تەسكی حزبی و بەرژەوەندیی كۆمپانیاكانەوە دەست پێدەكات، بۆیە ئەگەر هەنگاوێكی زۆر دروستی حوكمڕانیش بگیرێتە بەر، ئەوا لەوانەیە بەرژەوەندی حزبی و بەرژەوەندی كۆمپانیا قوڕخكارەكان ئاستەنگی گەورەی بۆ دروست بكەن، بەڵام وێڕای لەبەرچاوگرتنی هەموو ئەمانەش هەست دەكرێت ئیرادەیەك بوونی هەیە كە لە پێناوی بەرژەوەندیی گشتی و راستكردنەوەی پرۆسەی حوكمڕانی هەنگاوی جددی و گرنگ هەڵبگرێت.
لەم راستەوە ئەگەر گریمانەی ئەوە بكەین، كێشە سیاسییەكانی ناوخۆ نابنە ئاستەنگ بۆ ئەو پرۆسەیەی بەنیازە كەرتی تایبەت بەهێز بكات، ئایا هەنگاوە گرنگەكان بۆ بەهێزكردنی ئەم كەرتە دەبێت چی بن؟ وەڵامی ئەم پرسیارە بە چەند خاڵێك دەدەینەوە:
1. لەهەموو ئەو وڵاتانەی بە خۆیان دەڵێن دیموكراتی و بەپێی سیاسەتی ئابووریی بازاڕ دامەزراوەكانی كەرتی گشتی و كەرتی تایبەت هەڵدەسووڕێنن، «هەلی كار» یەك مانای هەیە، ئەویش ئەوەیە هاووڵاتی خاوەنی كارێكی شایستە بێت، بەپێی لێهاتوویی و ئاستی بڕوانامەكەی، ئەوجا ئەو كارە لەناو حكومەتدا فەرمانبەر بێت، یان لە یەكێك لە بوارەكانی كەرتی تایبەتدا.
2. كەسی خاوەن كار، لە بواری كەرتی گشتی، یان تایبەت كار بكات، یاساكانی دەوڵەت، وەك فەرمانبەری دەوڵەت مامەڵەی لەگەڵ دەكات و گەرەنتیی خانەنشینی و مافەكانی دیكەی بواری چاودێریی تەندروستی و دڵنیایی بۆ دابین دەكات.
3. لە هەموو وڵاتانی جیهان بە دیموكراتی و نادیموكراتییەوە، جۆرێك لە دابەشبوون لە نێوان شێوەكانی كاری كەرتی تایبەت و كەرتی گشتی هەیە، هەروەها ئەو «هەلی كارەی» لە كەرتی تایبەت دابین دەكرێت و وادەكات كە هاووڵاتی بە باشی پێی بژی و پێویستی بە كەرتی گشتی نەبێت، ئەوا گرنگە حكومەت، ئەو «هەلی كارانە» بە هەلی كاری كەرتی تایبەت پێناسە بكات و رێگە نەدات لەلایەن كارمەندانی كەرتی گشتییەوە ئەو هەلی كارانە ئیستغلال بكرێت، بۆ نموونە: (هەڵگرانی ناسنامەی ژوورە بازرگانییەكان، پیشەوەرانی پیشەسازیی بچووك و بیناسازی، چێشتخانە و هۆتێلەكان، شۆفێرانی تاكسی، خاوەن دووكان و سۆپەرماركێتەكان و...هتد) زۆر گرنگە ئەوانەی لەم بوارانە و بوارە تایبەكانی دیكە مۆڵەتی كاركردنیان پێ دەدرێت، پێشمەرجی ئەوە دابنرێت كە فەرمانبەری كەرتی گشتی نەبن.
4. «كار» لە ناو كەرتی گشتی بێت، یان كەرتی تایبەت، «كاری سپی»یە، ئەمەش بەو مانایەی هەر بۆ نموونە ئەو مووچە و دەرماڵەیەی ئەندازیارێك لە یەكێك لە وەزارەتەكانی حكومەت بۆی دابین كراوە، دەبێت لەناو بوارەكانی كەرتی تایبەت دوای ئەوەی لە یەكێك لە بوارەكان دەبێتە فەرمانبەر، دەبێت بە یاسا زیاتری بۆ دابین بكرێت، ئەمەش لە پێناوی ئەوەی هاندانێك دروست بێت، هاووڵاتیان زیاتر كێبڕكێ لەسەر كەرتی تایبەت بكەن، نەك كەرتی گشتی.
5. لە كارە هاوبەشەكانی نێوان كەرتی گشتی و كەرتی تایبەت بۆ پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری بۆ هاووڵاتیان وەك بوارەكانی (تەندروستی، پەروەردە و خوێندن، خوێندنی باڵا، پرۆژەكانی بونیادنانەوە، پرۆژە خزمەتگوزارییەكانی كارەبا و شارەوانی و.. هتد)، گرنگە حكومەت لە هەردوو بوارەكە هەلی كار، وەك هەلی كاری حكومەت لە ناو پرۆسەی حوكمڕانی سەیر بكات و رێگە نەدات، پزیشكێك، یان ئەندازیارێك، یان مامۆستایەك لە هەردوو كەرتەكە لە یەك كاتدا فەرمانبەر و كارمەند بێت.
6. سیستمی «باجدان» زامنی سەركەوتن و بەهێزبوونی حوكمڕانییە لە وڵاتدا لە هەردوو بواری كەرتی گشتی و كەرتی تایبەت، بۆیە ئەگەر حكومەت ئامانجی ئەوە بێت كەرتی تایبەت فراوان و بەهێز بێت و كەرتی گشتی تەرشیق بكات، ئەوا دەبێت باجەكانی گونجاو بێت و باجە بەرزەكان كەم بكاتەوە و لە بەرامبەریشدا ئاستی خزمەتگوزارییەكان بۆ هاووڵاتیان بەرزتر بكاتەوە، لەم حاڵەتەدا جیا لەوەی ئاشتییەكی كۆمەڵایەتی و سەقامگیر دێتەئاراوە، لە هەمان كاتدا هاووڵاتیانیش هەست بە مانای هاووڵاتیبوونی خۆیان دەكەن.
7. دووبارە رێكخستنەوەی سیستمی بانكی و كەمكردنەوەی سوودی بانكی لەسەر قەرزدان بە پرۆژە بچووكەكان و قەرزدان بە جووتیاران، ئەمە دەبێتە هاندەرێكی باش بۆ دۆزینەوەی هەلی كار و سەرچاوەی دیكەی داهات لە وڵاتدا، بەڵام گرنگە ئەم بوارە سنووردار بكرێت بۆ ئەو خەڵكانەی كە لەكەرتی گشتی فەرمانبەر نین و لە بواری كەرتی تایبەت هەلی كار بۆ خۆیان دابین دەكەن.
8. سەركەوتن و بەهێزبوونی كەرتی تایبەت، فاكتەرێكی گرنگە بۆ دروستبوونی چینێكی ناوەندیی بەهێز، كە لەگەڵ دروستبوونی ئەم چینەدا، پێداویستیی سەروەریی یاسا لە كۆمەڵگە دێتەئاراوە و خەڵك خۆی داوای سەروەریی یاسا دەكات، بە سەروەربوونی یاساش، جیا لەوەی پرۆسەی حوكمڕانی دەكەوێتە سەر سكە راستەكەی خۆی، لە هەمانكاتدا پرۆسەیەكی بەردەوامی پەرەپێدانی ئەوتۆ دەست پێدەكات كە پێشتر هیچ كەسێك پێشبینی بۆ نەكردبێت.
دیارە وردەكاری و لایەنی دیكە زۆرن لەسەر شێوازی دروستكردنی چۆنیەتی هەماهەنگی لەنێوان هەر دوو كەرتی (گشتی و تایبەت)دا، بەڵام خاڵی گرنگ بۆ سەركەوتنی ئەم ئاراستەیە ئەوەیە كە پێداگری لەسەر ئەوە بكرێت، كە ئەم دوو كەرتە پێكەوە پرۆسەی حوكمڕانی تەواو دەكەن و هیچیان لە دەرەوەی پرۆسەی حوكمڕانیدا نین.