هەڵوەشانەوەی سیستمە جیهانییەكان و چانسی نەتەوە بێ دەوڵەتەكان


كاتێك لە كۆنفڕانسی ئاسایشی میونشندا جاڕی كۆتاییهاتنی سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی دەدرێت


ئایا دوای مردنی سیستمە كۆنەكە
سیستمە تازەكە بە ئاسانی لەدایك دەبێت؟


لە رۆژی 15ی شوباتی 2019 و لەگەڵ كردنەوەی (55)ـەمین كۆنفڕانسی میونشن بۆ ئاسایش جاڕی كۆتاییهاتنی سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی ئەوەی پێی دەگوترا: «سیستمی نوێی جیهان» درا، بەم راگەیاندنە مرۆڤایەتی لە ماوەی 100 ساڵی رابردوودا بووە شاهید بەسەر مردنی سێ سیستمی جیهانییەوە كە بریتین لە:
1. كۆتاییهاتنی سیستمی نێودەوڵەتی ڤێننا لە 1915 و دامەزراندنی كۆمەڵەی گەلان لە ساڵی 1919.
2. كۆتاییهاتنی كۆمەڵەی گەلان لەگەڵ دەستپێكی شەڕی دووەمی جیهانی و دامەزراندنی رێكخراوی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان لە ساڵی 1945 و راگەیاندنی سیستمی دووجەمسەریی شەڕی سارد.
3. كۆتاییهاتنی سیستمی دووجەمسەریی شەڕی سارد لە ساڵی 1991 و گۆڕینی سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی بۆ سیستمی نوێی جیهان.
دەركەوتنی سەرەتاكانی كۆتاییهاتنی سیستمی نوێی جیهان لە ساڵی 2017 و راگەیاندنی ئەم كۆتاییە لە ساڵی 2019 و هەتا ئێستا نازانرێت چ سیستمێكی دیكەی جیهانی جێگەی سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی (سیستمی نوێی جیهان) دەگرێتەوە.
لێرەوە ئەگەر چاوێكی خێرا بە مێژووی كۆنفڕانسی میونشن بۆ ئاسایش بگێڕینەوە، ئەوا ئەو راستییەمان بۆ دەردەكەوێت كە بایەخی كۆنفڕانسی میونشن بۆ ئاسایش، تا چەند بۆ پارێزگاریكردن لە سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی هەتا ساڵی 1991 گرنگ بووە و، هەروەها تاچەند ئەم كۆنفڕانسە بۆ پارێزگاریكردن لە (سیستمی نوێی جیهان) هەتا ئێستا گرنگ بووە، لەمەش زیاتر بیرۆكەی دامەزراندنی كۆنفڕانسی میونشن بۆ ئاسایش لە ساڵی 1963، دەگەڕێتەوە بۆ تەنگژەی كەنداوی بەرازان لە كوبا كە ئەو كات ئەم سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی كەوتە بەردەم مەترسییەكی ئەوتۆ كە ئەمریكا و رۆژئاوا ناچار بوون بۆ پاراستنی سیستمەكە هەڕەشەی بەكارهێنانی چەكی ئەتۆمی بكەن. هەر بۆیە كاتێك لە (55)ـەمین كۆنفڕانسی میونشن بۆ ئاسایش جاڕی كۆتاییهاتنی ئەم سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوەڵەتییە دەدرێت، دەبێتە جێگەی سەرسامییەكی گەورە بۆ هەموو مرۆڤایەتی لە سەرانسەری جیهاندا.
رێكخەرانی ئەم كۆنفڕانسە گرنگە هەر لە كۆنفڕانسی (51)ـەمەوە لە ساڵی 2015 و بەتایبەتی دوای داگیركردنی (كریما) لەلایەن رووسیاوە و سەرهەڵدانی رێكخراوی تیرۆریستیی داعش و راگەیاندنی خەلافەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش)، گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی كە سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی (سیستمی نوێی جیهان) دووچاری تەنگژەیەكی هێندە گەورە بووە، كە بە ئاسانی لێی رزگار نابێت، هەر ئەمەش هانی رێكخەرانی كۆنفڕانسی میوشنی دا، كە لە كۆنفرانسی (51)ـەمەوە ساڵانە لەگەڵ كردنەوەی كۆنفڕانسەكە راپۆرتێكی تایبەتی بڵاو بكەنەوە و، زۆر بە وردی لەسەر ئاستەنگ و تەنگژەكانی سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی هەڵوەستە بكەن، لەماوەی پێنج ساڵی رابردووشدا ئەم راپۆرتانەیان بەم ناونیشانانە بڵاوكردۆتەوە:
1. راپۆرتی كۆنفڕانسی (51)ـەكەم لە ساڵی 2015 بە ناونیشانی (لەبەریەك هەڵوەشانی سیستمی جیهانی: بێ توانایی پاسەوانەكانی - Collapsing Order، Reluctant Guardians)، ئەم راپۆتە یەكەمین زەنگی ئاگاداركردنەوەی كۆنفڕانسی میونشن بوو بۆ ئاسایش سەبارەت بەو تەنگژە و ئاستەنگانەی رووبەڕووی سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی ببوونەوە.
2. راپۆرتی كۆنفڕانسی (52)ـەم لە ساڵی 2016 بە ناونیشانی (تەنگژە بێ سنوورەكان، تێكدەرە هەڵەشەكان، بێدەسەڵاتیی پاسەوانەكانی سیستمەكە- BoundlessCrises، Reckless Spoilers، Helpless Guardians)، ئەگەر سەرنج لە ناونیشانی ئەم راپۆرتە بدەین، بە راشكاوی كۆنفڕانسی میوشن بە جیهان دەڵێت، ئەم سیستمە توانای بەڕێوەبردنی جیهان و چارەسەركردنی كێشەكانی نەماوە.
3. راپۆتی كۆنفرانسی (53)یەم لە ساڵی 2017 بە ناونیشانی (پۆست راستی، پۆست رۆژئاوا، پۆست سیستمی جیهانی - Post-Truth، Post-West، Post-Order)، ئەم ناونیشانە كە تایبەتە بۆ رۆژئاوا و دەوڵەتانی لیبڕاڵ دیموكراتی، بە راشكاوانە كۆنفڕانسی میوشن هەموو ئەو دەوڵەتانەی رۆژئاوا ئاگادار دەكاتەوە، بەوەی كە لەگەڵ بوونی دۆناڵد بە سەرۆكی ئەمریكا، ئەوا (سیستمی جیهانی و بەها باڵاكانی رۆژئاوا و دیموكراتی) كۆتاییان هات.
4. راپۆرتی كۆنفرانسی (54)ـەم لە ساڵی 2018 بە ناونیشانی (گەیشتنە لێواری هەڵدێر. هەوڵدان بۆ گێڕانەوەی - To the Brink – and Back) لەم راپۆرتەشدا كۆنفڕانسی میوشن دیسان راشكاوانە جیهان لەوە ئاگادار دەكاتەوە كە سیستمی جیهان گەیشتۆتە لێواری هەڵدێر و دەبێت هەوڵبدرێت لەسەر لێواری ئەم هەڵدیرە دوور بخرێتەوە، بەڵام پێدەچێت، نەتوانرابێت لە لێواری هەڵدێر دوور بخرێتەوە، بۆیە لە كۆنفڕانسی (55)ـەمدا جاڕی كۆتاییهاتنی سیستمەكەیان دا.
5. راپۆرتی كۆنفڕانسی (55)ـەم لە ساڵی 2019 بە ناونیشانی (لوغزە گەورەكە ئەوەیە: كێ پارچەكانی سیستمی جیهانی كۆدەكاتەوە - The Great Puzzle: Who Will Pick Up the Pieces).
گرنگیی راپۆرتی كۆنفڕانسی میونشنی ئەمساڵ لەوەدایە كە زۆر راشكاوانە كۆتایی بە سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی (سیستمی نوێی جیهان) هێناوە و زۆر راشكاوانەش هەڵوەستە لەسەر چەند خاڵێكی گرنگ دەكاتەوە، وەك:
ئایا جێگرەوەی سیستمی جیهانی، چ سیستمێكی دیكە دەبێت؟
سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی وەك سیستمە كۆنەكە مردووە، ئایا سیستمە تازەكە لە دایك دەبێت؟ ئایا لەدایكبوونی ئەم سیستمە تازەیە بە شێوەیەكی ئاشتییانە دەبێت، یان دوای كارەسات و ئاشووبێكی گەورە دەبێت؟
ئایا ئەو پارچانەی لە سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی ماونەتەوە، وەك: (هاوپەیمانیی باكووری ئەتڵەسی ناتۆ، یەكێتی ئەوروپا، هاوپەیمانیی ئەمبەر و ئەوبەری ئۆقیانووسی ئەتڵەسی و.. هتد)، ئەمانە چۆن سوودیان لێوەر دەگیرێت و دەبنە بەشێك لە سیستمە تازەكە، وەك ناسنامەیەك بۆ دەوڵەتانی رۆژئاوا و ئەمریكا.
ئایا شێوازی كێبڕكێی نێوان (رووسیا و چین لەگەڵ رۆژئاوا) لە سیستمە تازەكەدا چۆن دەبێت؟ سەبارەت بەم حاڵەتە لە راپۆرتەكەدا ئاماژە بە گوتەیەكی ئیگۆر ئیفانۆف-ی وەزیری دەرەوەی پێشووی رووسیا كراوە كە گوتوویەتی: گێژەلووكەیەكی تەواو (Perfect Strom) بەڕێوەیە، مەبەستی ئیفانۆف لەم گێژەلووكەیە ئەوەیە كە هێندە كێشە چارەسەرنەكراوەكانی جیهان بەسەر یەكدا كەڵەكە بوون، كە ئەمە دەبێتە ئەو گێژەلووكەیەی كۆتایی بە سیستمی جیهانی دەهێنێت، بەڵام راپۆرتەكە ئەو پرسیارە دەكات، ئایا لە كاتیكدا رووسیا و چین ئامادەباشییان بۆ ئەمە هەبێت، ئایا رۆژئاوا ئەو ئامادەباشییەی كردووە؟
دیارە ئەم پرسیارانەی كە راپۆرتی كۆنفڕانسی میونشن بۆ ئاسایش ورووژاندوونی و هەروەها ئەو پرسیارانەشی كە ئامادەبووانی كۆنفڕانسەكە لە پەنێڵە جیاوازەكاندا دەیورووژێنن، ئەوەمان پێ دەڵێن، ئاڵۆزیی پرسی كۆتاییهاتنی سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوەڵەتی هەر ئەوەندە نییە، سیستمەێكی جیهانی دەمرێت و لە شوێنی ئەو سیستمە، سیستمێكی دیكەی جیهانی لەدایك دەبێت، بەڵكو پرسی سەرەكی و مەترسیی گەورە لەبەردەم ئەم كێشە ئاڵۆزەدا وەك بیرمەندی ئیتاڵی ئەنتۆنیۆ گرامشی لە پەڕاوەكانی بەندیخانە نووسیویەتی، ئەوەیە: (سیستمە كۆنەكە مردووە و سیستەمە تازەكەش لە دایك نابێت..)، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەو قۆناخە راگوزەرییە (Interregnum)ی نێوان مردنی سیستمە كۆنەكە و لە دایكبوونی سیستمە تازەكە زۆر هەستیارە و جیهان بە قۆناخێكی پاشاگەردانیی بێ سیستمیدا تێدەپەڕێت، كە زۆر جێگای مەترسییە لەم قۆناخە راگوزەرییەدا شەڕێكی گەورە، یان كارەساتێكی گەورە رووبەڕووی مرۆڤایەتی ببێتەوە، بەتایبەتی لە ئێستادا كە مەترسییەكانی رووسیا بۆ سەر رۆژئاوا، مەترسیی فراوانخوازیی جیۆپۆلیتیكییە و لەم بوارەشدا رووسیا جیا لەوەی پەرەی بە سیستمی رۆكێتە ئەتۆمییەكانی داوە، مەترسیی ئەوەشی هەیە كە بە تەواوەتی لە رێككەوتنی سنورداركردنی رۆكێتی مامناوەندی مەودای ئەتۆمی (INF) بێتە دەرەوە و چیدیكە بەو رێككەوتنەوە پابەند نەبێت، بۆیە لەم حاڵەتە راگوزەرییەدا كە هیچ سیستمێكی نێودەوڵەتی لە جیهاندا بوونی نابێت، ژانی لەدایكبوونی سیستمە تازەكە بە ئاستێك قورس دەكات، كە لەوانەیە مەترسیی راستەقینە لە سەر ژیانی مرۆڤایەتی دروست بكات.