سەبارەت بەو دەوڵەتانەی وەك هاوپەیمانی نەریتیی ئەمریكا هەتا ئێستا پێناسە كراون، ئەمریكا چەندی لە توانادا بێت، هەوڵدەدات جیۆپۆلیتیكی ئەو دەوڵەتانە وەك خۆی بمێنێتەوە و جارێكی دیكە بیانكاتەوە بە هاوپەیمانی نەریتیی خۆی، سەبارەت بەو دەوڵەتانەشی كە لە حاڵەتی جۆلانەدان، واتە نە دەتوانن بە تەواوەتی ببنە هاوپەیمانی راستەقینەی ئەمریكا، یان رووسیا، نفووزی هەردوولاش لەو دەوڵەتانەدا هەیە، ئەوا لەم حاڵەتەدا لەوانەیە هەمان سیناریۆی نێوان یەكێتیی سۆڤیەتی پێشان و ئەمریكا لە نیمچە دوورگەی كۆریا دووبارە ببێتەوە، كە لەژێر گوشاری سۆڤیەتدا، ئەمریكا ناچار بوو بە دابەشبوونی كۆریا بۆ باكوور و باشوور رازی بێت، یان هەمان سیناریۆی دابەشكردنی بەرلین لە دوای شەڕی دووەمی جیهانی لەنێوان ستالین و ترۆمان دووبارە بكرێتەوە.

مەبەست لە دووبارەكردنەوەی ئەو دوو سیناریۆیە، ئەوەیە كە ئەو ناوچانەی لە سیستمی فرەجەمسەریدا، بە ناوچەی نفووزی هاوبەشی نێوان هێزە گەورەكان لە قەڵەم دەدرێن، ناكرێت بە تێكەڵی بمێنێتەوە و دەبێت ناوچەی نفووزی هێزە گەورەكان لە یەكتری جیابكرێتەوە. بۆ نموونە ئەگەر سەیری جیۆپۆلیتیكی دەوڵەتێكی وەك عێراق بكەین، كە لەسێ ناوچەی جیۆپۆلیتیكیی جیاواز پێكدێت و هەر ناوچەیەكیش بە ناوچەی نفووزی یەكێك لە زلهێزەكان لە قەڵەم دەدرێت.
سەبارەت بە ویلایەتە یەكگرتووەكان ئەمریكا لەگەڵ ئەوەی زۆر پێداگری لە سەر مانەوەی یەكپارچەیی عێراق دەكات و هەر لەم روانگەیەشەوە دژی ریفراندۆمی خەڵكی كوردستان راوەستا، بەڵام زۆر باش لەو راستییە تیگەیشتووە، كە عەرەبی شیعەی عێراق نەك لە نێوان ئێران و ئەمریكا، ئێران هەڵدەبژێرێت، بەڵكو عەرەبی شیعەی عێراق، بەحرێن، یەمەن، لوبنان، لە نێوان ئێران و یەكێتی نەتەوەی عەرەبدا، هەر ئێران هەڵدەبژێرن، ئەمەش لەبەر ئەوەیە عەرەبی شیعە لە هەر كوێیەكی دەوڵەتانی عەرەبی بێت، كۆماری ئیسلامی بە ناسنامەی مەزهەبی خۆی دەزانێت، نەك كۆمكاری عەرەبی، یان ئەوەی پێی دەڵێن یەكبوونی نەتەوەیی عەرەب.

ئەم بیركردنەوەیە دروست وەك بیركردنەوەی كیم ئیل سۆنگ لە كۆریای باكوور و هۆشی مینە لە ڤێتنام وایە، كە ئامادەبوون وڵاتەكەیان دابەش و وێران بكرێت، بەڵام ئامادە نەبوون دەست لە پاشكۆیەتی یەكێتیی سۆڤیەتی پێشوو هەڵبگرن، كیم ئیل سۆنگ و هۆشی مینە، هێندەی ئایدیۆلۆژیەتی یەكێتیی سۆڤیەتی پێشانیان بە ناسنامەی خۆیان دەزانی، ناسنامەی نیشتمانیی كۆریا و ڤێتنامیان بە ناسنامەی خۆیان نەدەزانی، بۆیە ئەگەر كیم ئیل سۆنگ بە دابەشكردنی كۆریا بۆ باشوور و باكوور كۆتایی بە شەڕەكە هێنابێت، ئەوا هۆشی مینە بۆ ئەوەی بە تەواوەتی ڤێنتام بكاتە پاشكۆی سۆڤیەت، وڵاتەكەی كاول كرد و هەتا ئێستاش ڤێتنام وەك یەكێك لە دەوڵەتە هەژارەكان لە قەڵەم دەدرێت.
پرسی جیۆپۆلیتیكی ئێستای عێراقیش بەمجۆرەیە. راستە ئێران و ئەمریكا كە لە هەموو شتێكدا دوژمنی یەكترن، تەنیا لە پاراستنی یەكپارچەیی عێراقدا نەبێت، بەڵام ئەم پێداگرییەی ئەمریكا و ئێران، بۆ یەكپارچەیی عێراق نییە كە گەلانی عێراق بە برایەتی و خۆشگوزەرانی پێكەوە بژین، بەڵكو بۆ ئەوەیە عێراق وەك یەك پارچە دەبێتە ناوچەی نفووزی ئێرانی یان ئەمریكی، لەم نێوەندەدا هەڵوێستی رووسیا واقیعییانەترەو دەزانێت مانەوەی عێراق بە یەكپارچەیی بەو تێڕوانینەی ئێران و ئەمریكا، مەبەست عێراق نییە، بەڵكو مەبەست ئەوەیە دەبێتە ناوچەی نفووزی چ لایەك بە تەواوەتی، بۆیە رووسیا لە سەر زاری وەزیری دەرەوەی هەڵوێستێكی ئەرێنی و زۆر باشی بە پێچەوانەی ئێران و ئەمریكا بەرامبەر ریفراندۆمی كوردستان هەبوو، لەمەشدا رووسیا زۆر باش لەوە دڵنیابوو ئەگەر كوردستان ببێتە دەوڵەت، راستەوخۆ دەبێتە ناوچەیەكی گرنگی جیۆپۆلیتیكی بۆ نفووزی رۆژئاواو ئەمریكا، بەڵام لەوەش دڵنیا بوو كە لە رووی ئابووری و بازرگانییەوە دەبێتە ناوچەیەكی جۆلانە لە نێوان رووسیا لەلایەك و رۆژئاواو ئەمریكا لەلایەكی دیكە.

لێرەوە ئەگەر سەیری هەڵوێستی دەوڵەتی توركیا بكەین لە بەرامبەر ریفراندۆمەكەی كوردستان، دەبینین توركیا لەگەڵ ئەوەی لە رووی پەیامەكانیەوە، پەیامی زۆر توند و زبری ئاراستەی هەرێمی كوردستان دەكرد و هەڕەشەی زۆر ترسناكی دەكرد، بەڵام لە رووی كردارییەوە هیچ هەنگاوێكی ئەوتۆی هەڵنەگرت، بێجگە لە سەپاندنی گەمارۆی ئاسمانی بۆ ماوەی چەند مانگێك لە سەر هەرێمی كوردستان. ئەوانەی شارەزای سیاسەتی دەوڵەتی توركیان لە سەردەمی ئاك پارتی و رەجەب تەیب ئەردۆگان، جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە، هەڕەشەكانی ئەردۆگان لە هەرێمی كوردستان، هێندەی پەیام بوون بۆ ئیستهلاكی ناوخۆیی و زیاتر چەسپاندنی پێگەی ئاك پارتی لای نەتەوەپەرستەكانی توركیا و ترساندنی كوردەكانی باكوور، هێندە هەڕەشەكان ئاراستەی هەرێمی كوردستان نەبوون، دیارە ئەمەش لەبەر ئەوەیە بۆ توركیا دەوڵەتێكی وەك دەوڵەتی كوردستان دراوسێی بێت باشترە، نەك دەوڵەتێكی مەزهەبگەرای شیعە كە بەردەوام مەترسییەك بێت بۆ هاندانی عەلەوییەكان، نە دەوڵەتێكی سوننەی عەرەبیش هاوسێی بێت كە بەردەوام هەڕەشە دەبێت بۆ ناردنی تیرۆریستان، زیاد لەمەش لەسەر ئاستی نێودەوڵەتییش، لەگەڵ ئەوەی توركیا لەدوای خستنە خوارەوەی فڕۆكەكەی رووسیا، ناچار بووە پەیوەندییەكی بازرگانی و ئابووری و تا راددەیەك سەربازی لەگەڵ رووسیا دروست بكات، بەڵام ئەمە مانای ئەوە نییە لە رووی جیۆپۆلیتیكییەوە توركیا لە ناوچەی نفووزی ئەمریكا و رۆژئاواوە بووبێت بە ناوچەی نفووزی رووسیا، بۆیە لەم حاڵەتەدا توركیا مەترسیی ئەوەی نەبوو كە ئەگەر كوردستان ببێتە دەوڵەت، دەبێتە هەڕەشە بۆ سەر خاكی توركیا، بەڵكو توركیا بەگشتی و ئاك و پارتی و رەجەب تەیب ئەردۆگان بەتایبەتی، رووداوی ریفراندۆمی كوردستانیان بۆ ئیتستهلاكی ناوخۆیی و بەرژەوەندیی حزبەكەیان لە هەڵبژاردنەكاندا قۆستەوە.

لە ئێستادا كە واقیعەكە پێویستی بەوەیە سیاسەتی ئەمریكا بەرامبەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە راشكاوی دەربكەوێت، ئەم راشكاوییەش كە لە ساڵی داهاتوو 2020 دەبێتە هەوێنی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی ترەمپ بۆ خولی دووەمی ئیدارەكەی، پێویستی بەوەیە كێشەی ئەمریكا لەگەڵ ئێراندا بە لایەكدا بكەوێت، ئەم بەلادا كەوتنەش بۆ دۆناڵد ترەمپ خۆكوشتنی سیاسییە ئەگەر بیر لەوە بكاتەوە كە بە شەڕ یەكلایی بكاتەوە، خۆ ئەگەر ترەمپ و ئیدارەكەی نەتوانن كێشەكەیان لەگەڵ ئێران یەكلایی بكەنەوە، ئەوا لە هەڵبژاردنەكانی نۆڤبەری 2020، ترەمپ هەمان سیناریۆ و چارەنووسی جیمی كارتەر دێتەوە رێی، چۆن جێمی كارتەر لە سەرەتاوە بە ئیمزاكردنی رێككەوتنی كامپ دیڤید گەورەترین سەركەوتنی بەدەست هێنا، بەڵام بە سەركەوتنی شۆڕشی ئیسلامی لە ئێران و بە بارمتەگرتنی باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە تاران شكستی گەورەی هێنا و ماوەی 12 ساڵ دیموكراتەكانی لە حوكمڕانی دوور خستەوە، ئەگەر ترەمپ لە ماوەی ئەمساڵەدا كێشەكان لەگەڵ ئێران بەبێ شەڕ چارەسەر نەكات، هەمان سیناریۆ لەسەری دووبارە دەبێتەوە.

لێرەوە ئەگەر بە وردی سەرنج لە خوێندنەوەی ئەم هاوكێشەیە بدەین، دەبینین واقیعی سیاسی و ستراتیژیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سیاسەتی ئیدارەی ترەمپ بۆ دەنگدەرانی ئەمریكا، فەرزی كردووە كە ئەمریكا نابێت لە رووبەڕووبوونەوەی لەگەڵ ئێراندا بژاردەی شەڕی هەبێت، باشە كە ترەمپ نەتوانێت پەنا بۆ بژارەی شەڕ ببات، ئایا چۆن لەماوەی ساڵێكدا ئەم كێشە گەورەیە لەگەڵ ئێراندا یەكلایی دەكاتەوە؟ سەبارەت بە وەڵامی ئەم پرسیارە چاودێران پێیانوایە، ئیدارەی ترەمپ ناچار دەبێت لە دەرگای مۆسكۆ بدات لە مۆسكۆەوە وەڵام وەربگرێتەوە، نەك لە تارانەوە، هەروەك چۆن ئیسڕائیل بۆ لێدانی بنكە سەربازییەكانی سووریا پێویستی بە تیشكی سەوزی دیمەشق نییە، بەڵكو تیشكی سەوز لە مۆسكۆوە وەردەگرێت، ئەوا لە ئیستاوە ئیدارەی ترەمپ دەبێت چاوەرێی ئەوە بێت لەسەر كۆی گشتیی كێشەكانی ناوچەكە لەگەڵ موسكۆ رێگەیەكی دیكە بگرێتەبەر، لەسەر ئەم ناوەندگیرییەی مۆسكۆ بۆ تاران و واشنتۆن، دینیس رۆس گەورە دیپلۆماتكاری ئەمریكا پێیوایە، لە سەرەتای ئەمساڵەوە تاران ناچار دەبێت كە لە دەرگای مۆسكۆ بدات بۆ ئەوەی وەڵامی لابردنی سزاكانی لە واشنتۆنەوە بۆ بێنێتەوە، بەڵام پەنابردنی ترەمپ بۆ دروشمی (مرگ بر امریكا) كە 40 ساڵە كۆماری ئیسلامیی ئێران دژی ئەمریكا بەرزی كردۆتەوە و وەڵامدانەوەی ئێران بەوەی كە ئەم دروشمە تەنیا دژی ترەمپ و پۆمپیۆیە، ئەمە پیشانی دەدات، كە كات لە بەردەم كۆماری ئیسلامی زیاترە، نەك ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ، ئەزموونی سزا ئابورییە نێودەوڵەتییەكانیش لە هەردوو دەوڵەتی عێراق و ئێرانیش سەلماندوویانە، سزاكان بەو ئاستە كاریگەر نین لە یەك دوو ساڵدا چۆك بە دەوڵەتێكی گەورەی وەك ئێران دابدات، بۆیە لە ئێستاوە مەزندەكان بەو ئاراستەیە وەرچەرخاون كە ئەمریكا ناچار دەبێت زووتر لە دەرگای مۆسكۆ بدات، نەك ئێران، هەڵوێستەكانی چەند مانگی رابردووی ترەمپیش بەرامبەر بە رووسیا، بەتایبەتی لە گێڕانەوەی رووسیا بۆ ناو گرووپی هەشت دەوڵەتە پیشەسازییە گەورەكە و هەروەها لە پشتگوێخستنی هەڵوێستەكانی ناتۆ و دەوڵەتانی یەكێتی ئەوروپا بەرامبەر لكاندنی كریما بە رووسیاوە، ئەمانە هەمووی ئاماژەن بۆ ئەوەی كە رووسیا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لە ناوبژیوانیی نێوان تاران و واشنتۆندا هەمان رۆڵی چین لە پەیوەندییەكانی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا و ئەمریكادا دەگێڕێت.

بۆ هەردوو دەوڵەتی ( چین و رووسیا) گەورەییە ئەگەر لە چارەسەركردنی كێشە جیهانییەكاندا هاوشانی ئەمریكا دەربكەون، یان ئەمریكا ناچار بێت، پەنایان بۆ بەرێت، بەڵام بۆ ئیدارەی ترەمپ سیاسەتی خۆكوشتنە ئەگەر چین و رووسیا فەرامۆش بكات و هەوڵبدات كێشەكان بە شەڕ چارەسەر بكات.

سەبارەت بە سەركەوتنی چین لە كێشەكانی نێوان كۆریای باكوور و ئەمریكا، ئەو پرسیارە دێتە پێشەوە، ئایا رووسیاش بە هەمان شێوەی چین لە ناوبژیوانیی ئێران و ئەمریكا سەركەوتوو دەبێت؟ لە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە، پرسیارێكی دیكە دەورووژێت، ئەویش ئەوەیە، ئایا چۆن كۆریای باكوور دەستبەرداری خەونی یەكگرتنەوەی لەگەڵ كۆریای باشوور بە شەڕ بوو؟ لە هەمانكاتدا دەستبەرداری پرۆگرامە ئەتۆمییەكەی بوو بەرامبەر بە مانەوەی سیستمەكەی. ئایا كۆماری ئیسلامیی ئێرانیش دەستبەرداری نفووزی خۆی لە پاكستانەوە تا گەرووی باب مەندەب دەبێت، لەهەمانكاتیشدا دەستبەرداری پرۆگرامە ئەتۆمییەكەی دەبێت بۆ مانەوەی كۆمارەكەی؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە بەو شێوە بەراوردكارییە جیاوازیی گەورە دروست دەكات، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كۆماری ئیسلامیی ئێران دەستبەرداری پرۆگرامە ئەتۆمییەكەی بووە لە رێككەوتنی وڵاتانی 5+1 لە بەرامبەر كۆمارەكەی