جۆزیف نای دیپلۆمات و بیرمەندی زانستی سەربازی و ستراتیژی، لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا كە لە ساڵی 2011 بە ناونیشانی (ئایندەی هێز – The Future of Power) نووسیویەتی، پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا لە شۆڕشی چوارەمدا وایكردووە، كە هێز لە رۆژئاواوە بەرەو رۆژهەڵات بگوازرێتەوە و لە كاراكتەری دەوڵەتییشەوە بگوازرێتەوە بۆ كاراكتەری غەیرە دەوڵەتی، جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە هەر بە هۆی ئەم پێشكەوتنەوە شتێك نەماوە پێی بگوترێت نهێنیی دەوڵەت، یان حكومەت، ئەمڕۆ حكومەت كۆبوونەوەی ئاسایی خۆی دەكات، یان سەرۆك وەزیران ئیمەیلێك بۆ هاوشانەكەی خۆی لە وڵاتێكی دیكە دەنێرێت، هەر دەستبەجێ، ویكلیكس وەك گۆرانییەكی (لەیدی گاگا) بە هەموو جیهاندا بڵاوی دەكاتەوە. هەروەها ئەو سوودانەی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا پێشكەشی خۆشگوزەرانیی مرۆڤایەتی دەكات، بەهەمان شێوە ئەم پێشكەوتنە دەكەوێتە دەستی تاوانباران و تیرۆریستان و دەتوانن بە ئاسانی ئایندەی مرۆڤایەتی پێ كاول بكەن. لە هەموو ئەم وەرچەرخانەی هێزیش كە ئەم كتێبە سەبارەت بە وەرچەرخانی هێز باسی دەكات، تەنیا دەیەوێت یەك پەیام بە هەموو مرۆڤایەتی بدات، كە چیدیكە تەنیا دەوڵەتێك، یان چەند دەوڵەتێك سۆپەرپاوەر نابن و، لەوانەیە هێزێك دروست بێت كە دەوڵەتانی سۆپەرپاوەر و كۆی دەوڵەتانی جیهان لە ئاستیدا دەستەوەستان بن.
ئەگەر سەیری ئەم پێشبینییانەی كتێبی (ئایندەی هێز) بكەین، تەنیا لە ماوەی ساڵانی 2011-2014 و، ئەو پرسیارە لە خۆمان بكەین، ئایا ئەو هۆكارانە چین كە ئەگەر لەسەر پاشماوەی رێكخراوی تیرۆریستیی ئەلقاعیدە و رێكخراوی تیرۆریستیی داعش دروست ببێت، 100 هیندەی ئەلقاعیدە و داعش مەترسی لەسەر ئایندەی مرۆڤایەتی بەگشتی و ئایندەی سیستمی دیموكراتی و رۆژئاوا دروست دەكات؟ بێگومان پێش ئەوەی وەڵامی ئەم پرسیارە بدەینەوە، ئاشكرایە كە رێكخراوی تیرۆریستیی داعش كە لە سەرەتای 2014 خۆی راگەیاند، لە بنەڕەتدا هەر بەشێك بوو لە رێكخراوی تیرۆریستیی ئەلقاعیدە لقی عێراق، وەك تۆماس فریدمان-یش دەڵێت، هەر كە داعش ئاڵا رەشەكەی (الله اكبر) بەرز كردەوە، ئیدی خەڵكێكی زۆری ئەو گوندنشینانەی سووریا كە بە هۆی وشكەساڵییەوە روویانكردبووە شارەكان و چەند ساڵێك بوو حكومەتی بەشار ئەسەد نەیتوانیبوو كێشەكانیان چارەسەر بكات، ئەوانەش دوای داعش كەوتن. بەڵام پرسیارەكەی ئێمە ئەوە بوو: چی وایكرد ئەم وەرچەرخانە مەترسیدارە لە رێكخراوی تیرۆریستیی قاعیدە دروست بێت و داعش دابمەزرێت؟ تۆماس هۆكارەكەی دەگێڕێتەوە بۆ سێ خاڵی سەرەكی كە بریتین لە:
1. بەرزبوونەوەی پلەی گەرما و گۆڕانگارییەكانی كەشوهەوای جیهان (Mother Nature)، دیارە ئەم گۆڕانكارییە، جیهانی خستۆتە دووڕیانێكی گەورەی مەترسیدار و دەوڵەتانی پیشەسازییش دەستەوەستانن لە دانانی سنوورێك بۆ ئەم گۆڕانكارییە كە نموونەی ئەو گۆڕانكارییەی كەشوهەوای جیهان، ئەو وشكەساڵییە بوو كە ماوەی چەند ساڵێك تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەدەستیەوە دەیناڵاند.
2. بازاڕی جیهانی (Market)، بێگومان ئەو گۆڕانكارییە گەورەیەی لە بازاڕ و ئابووریی جیهان بە هۆی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا و جیهانگیرییەوە دروست بووە و شێوازی بیركردنەوەی هەر تاكێكی گۆڕیوە و پەیوەندیكردنی ئاسان كردووە، بۆیە زەمینەی گۆڕانكاری دروست كردووە.
3. ئەو پێشكەوتنە زۆر خێرایەی تەكنەلۆژیایە كە گەیشتۆتە ئەو ئاستەی بە (یاسای مۆر- Moore›s law) هەر 24 مانگ جارێك دوو هێندەی خۆی خێراتر دەبێت، ئەوجا گۆردن مۆر لە ساڵی 1965 ئەم یاسایەی داناوە و دەڵێت: هەر 24 مانگ جارێك توانای ترانزیستۆرێك دوو هێندەی خۆی زیاد دەكات، ئەوجا ئەگەر ساڵی 1965 بە ساڵی 2019 بەراورد بكەین، دەبینین تواناكان نزیكەی 30 جار و هەر 24 مانگ جارێك دوو هێندەی خۆی زیادی كردووە.
بۆ تێگەیشتن لەو مەترسییەی كە ئەم خێراییەی (یاسای مۆر) دروستی دەكات، فریدمان بەسەرهاتی داهێنەری شەترەنج و شای فارس-مان بۆ دەگێڕێتەوە و دەڵێت: ئەو كەسەی شەترەنجی دروست كرد، یەكەم شەترەنجی وەك دیاری پێشكەشی شای فارس كرد، دوای ئەوەی شا لە گەورەیی و گرنگی شەترەنج تێگەیشت، بە داهێنەرەكەی گوت: لە پاداشتی ئەم داهێنانە گەورەیە چ دیارییەكت بدەمێ؟ دیارە شا مەزندەی كردبوو، داوای هەندێك زێر بكات، بەڵام داهێنەرەكە پێی دەڵێت: من پیاوێكی هەژارم لە ماڵەوە برنجمان نییە، لەسەر هەموو شەترەنجەكە 64 چوارگۆشەیە، لە چوارگۆشەی یەكەم دوو دەنك برنج دابنێ و لە چوارگۆشەی دووەم بیكە چوار و لە چوارگۆشەی سێیەم بیكە بە هەشت، هەتا چوار گۆشەی كۆتایی لە هەر چوارگۆشەیەك بڕەكە بكە بە دوو ئەوەندە، دیارە شا لە سەرەتا پێكەنینی بەمە هاتووە، بۆیە دەستبەجی رازی دەبێت، پاش ماوەیەك دەستوپێوەندەكانی دێنەوە لای شا پێی دەڵێن، ئەگەر ئەمەی بدەێنی ئیمپراتۆریەتی فارسی ئیفلاس دەكات، لەبەر ئەوەی لە چوارگۆشەی 64، ژمارەكە دەكاتە ژمارەی یەك (1) كە 19 سفری لەبەردەمدا بێت.
مەترسیی گەورەی خێرایی بەپێی یاسای مۆر لە نیوەی دووەمی چوارگۆشەكانی شەترەنجەكە دەست پێدەكات، كە ئێستا مرۆڤایەتی بەرەو نیوەی دووەمی چوارگۆشەكانی شەترەنجەكە هەنگاو هەڵدەگرێت.
كاریگەریی ئەم سێ خاڵە كە هەرسێكیان دەرهاویشتەی ئەو خێراییە مەترسیدارەی یاسای مۆرە لە شۆڕشی چوارەمی تەكنەلۆژیادا، زۆر گرنگن و تێكەڵاوی هەموو جومگەكانی ژیانی هەر تاكێكی ئەم جیهانە بووە و (زیرەكی دروستكراو _ Artificial intelligence) بە رێگەی تەكنەلۆژیا گۆڕانكاری لە ناو جەستە و دەماغی مرۆڤدا دروست كردووە و لەگەڵ ئەوەی ئەو پێشكەوتنە زۆر خێرایە چەندین سوودی گرنگی بۆ مرۆڤایەتی دروست كردووە بەڵام لە هەمانكاتدا هەڕەشەیەكی گەورەشی لەسەر رۆح و ئایندەی مرۆڤایەتی هێناوەتەئاراوە.
لێرەوە ئەگەر بگەڕێینەوە سەر پرسیاری سەرەتامان، بەوەی ئایا چۆن لە ماوەی 2011- 2014 رێكخراوی تیرۆریستیی داعش دروست بوو؟ چۆن ئەو هەموو گەنجە لە وڵاتانی رۆژئاوا كە تێیاندا بووە، نەوەی سێیەمی هاووڵاتیی ئەو وڵاتانە بوون، گەیشتنە ئەو قەناعەتەی كە شوێن داعش بكەون و لەو وڵاتانەوە بێنە عێراق و سووریا و خۆیان بتەقێننەوە؟ ئەوا وەڵامی ئەم پرسیارانە پەیوەست دەبن بەو گۆڕانكارییانەی لە دوای 2011 لە ئایدیۆلۆژیەتی سەلەفی جیهادی لەسەر ئاستی جیهان هاتەئاراوەو بناخەی ئەم گۆڕانكارییانەش لە پێشكەوتنی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە دەست پێدەكات، كە سەلەفییە جیهادییەكان لە راپەڕینەكانی بەهاری عەرەبیدا كاریگەرییە گەورەكەیان بینیبوو، ئەم گۆڕانكارییانەش بریتی بوون لە:
1. بە سوودوەرگرتنی فراوان لە هەموو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، شێوازی كاركردنی خۆیان لە ستوونییەوە گۆڕی بۆ ئاسۆیی، ئەمەش بەو مانایەی پێشتر سەلەفییە جیهادییەكان چاوەڕێی مەرجەع بوون، هەتا فەتوایان بۆ بدات، بەڵام لە دوای ئەم گۆڕانكارییە گرووپی بچووك پێكەوە بە رێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان پەیوەندییان بە یەكەوە دەكرد و فەتوایان بۆ خۆیان دەدا.
2. پێشكەوتنی زۆر خێرای تەكنەلۆژیا، هەم كاری دروستكردنی فیلمی ڤیدیۆی زۆر ئاسان كرد، هەمیش بڵاوكردنەوەی زۆر ئاسان كرد لە رێگەی (یوتوب – Youtube)ـەوە، تیرۆریستانی داعش لەو رێگەیەوە سوودێكی هێجگار زۆریان هەم بۆ ترساندنی خەڵك و هەم بۆ راكێشانی خەڵك بۆ لای خۆیان وەرگرتووە.
3. بە سوودوەرگرتن لە پێشكەوتنی زۆر خێرای تەكنەلۆژیا چەندین یاریی ئەلیكترۆنییان دروست كردو ئەم یارییانەیان بە رێگەی ئەنتەرنێت لە هەموو جیهاندا بڵاو كردەوە و یارییەكانیش لەنێوان دوو كارەكتەری ئەلیكترۆنی گەمەی پێ دەكرا، كە بانگەشەی بۆ سەركەوتنی (ئیمان بە سەر كفر)دا دەكرد، بەمەش توانییان سەرنجی گەنجێكی زۆر لە رۆژئاوا بۆ خۆیان رابكێشن.
4. پێشكەوتنی خێرای تەكنەلۆژیا، میدیای لە دەسەڵاتی چوارەمەوە گۆڕی بۆ (میدیای چەواشەكار - Fake News)، ئەمەش بووە هۆكاری سەرهەڵدانی ئەو دیاردەیەی كە رای گشتی لە رۆژئاوا چەواشەكاری ئاراستەی بكات و متمانە لەناو سیاسەتدا بوونی نەمێنێت، ئەمەش هێندەی دیكە زەمینەی بۆ گەشەكردنی داعش دروست كرد.
5. سوودوەرگرتن لە بازاڕی جیهانی و گواستنەوەی پارە بە ئاسانی و دەستكەوتنی پێداویستییەكانیان هەر بە ئاسانی.
6. سوودوەگرتن لە گۆڕینی كەشوهەوای جیهان و ئەو دەرهاویشتانەی وەك وشكەساڵی و لافاو و كارەساتی دیكەی سرووشتی دروستی دەكات.
دوای ئەم هەموو فاكتەرانە كە ئەو هۆكارانە دروستی كردوون، تیرۆریستانی داعش هەموویان بۆ ئەو مەبەستە پێكەوە گرێدرا و بەرگێكی ئایدیۆلۆژییان بە بەردا كرد و، پاشانیش ئەو كارەساتەیان لە ماوەی ساڵانی 2014 – تا ئێستا دروست كردووە كە بەشی هەرە زۆری گرووپە تیرۆریستییە چەكدارەكان لە پاكستانەوە تا نەیجیریا بەیعەتیان بە داعش داوە، لە سەرانسەری جیهانیشدا ئەوانەی كە خۆیان بە سەلەفی جیهادی دەناسێنن، بەشی هەرە زۆریان خۆیان وەك شوێنكەوتووی داعش پێناسە دەكەن.
كەواتە ئەگەر پێشكەوتنی زۆر خێرای تەكنەلۆژیا و گەیشتنی ئاستی (زیرەكی دروستكراوی ئەلیكترونی) گەیشتبێتە ئەو ئاستەی ( ئۆتۆمبێلی بێ شوفێر) دروست بكات و زیرەكیی ئەم ئۆتۆمبێلە لە زیرەكیی مرۆڤ زیاتر بێت، هەروەها ئەگەر ئەم تەكنەلۆژیایە تیكەڵاوی بایەلۆژی بووبێت و توانرابێت سەدان نەخۆشیی ترسناك چارەسەر بكرێت، بەڵام لەبەرامبەردا ئەم تەكنەلۆژیایە دەگاتە دەستی تاوانبار و تیرۆریستانیش و ئەوانیش دەتوانن بە دیوە خراپەكەیدا بەكاری بهێنن و كارەسات بۆ مرۆڤایەتی دروست بكەن.
ئەوجا لێرەوە ئەگەر ئەو پرسیارە لە خۆمان بكەین، ئایا ئەقڵی سەلەفی جیهادی داعشی دروست كردووە بەو ترسناكییە، یان ئەقڵی ئەو ئەندازیارەی كە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و پارەی ئەلیكترۆنی و كڕینی ئۆنلاین و گەمە ئەلیكترۆنییەكانی دروست كردووە، دیسان بە دیوە باشەكەیدا، ئایا ئەقڵی پزیشك و بەرنامەی دەوڵەت، چارەسەری نەخۆشی ئاسان كردووە و تەمەنی مرۆڤی درێژتر كردووە، یان ئەقڵی ئەو ئەندازیارەی كە پێشكەوتنی زانیاری كردۆتە (تەكنەلۆژیای نانۆ) بە رێگەی تەكنەلۆژیا دەستكاری ئەندازەی جینەكان دەكات، ئایا دەوڵەتانی رۆژئاوا كە 70 ساڵە بەرگری لە سیستمی لیبڕاڵی جیهان دەكەن، خۆیان كۆبوونەوە و بڕیاریان دا واز لەو سیستمە بهێنن كە پێیان دەگوت: «سیستمی نوێی جیهان»، یان پێشكەوتنی زۆر خێرای تەكنەلۆژیا وایكرد كە ئەو سیستمە توانای جڵەوگیركردنی كێشەكانی لەسەر ئاستی جیهان نەمێنێت و لەسەر ئاستی ناوخۆش نایەكسانی دروست ببێت. ئەم پرسیارە بێ وەڵامانە كە هەموو جیهانی سەرقاڵ كردووە، هەموو ساڵێك باسی گەرمیی كۆڕبەندی ئابووریی داڤوس و كۆنفڕانسی میونشنە بۆ ئاسایشی نێودەوڵەتی، وێڕای ئەوەی زانایانی هەموو بوارەكانی زانست و سەركردەكانی هەموو جیهان بەشداری تێدا دەكەن، بەڵام لە ئاستی ئەم پێشكەوتنە خێرایە دەستەوەستانن.