حزبی سیاسی، ئایدیۆلۆژیەتەكەی نەتەوەیی و نیشتمانی بێت، یان نێونەتەوەیی، یان ئایینی، كاتێك بەشداری لە پرۆسەی دەوڵەتداری دەكات، راستەوخۆ كۆی ئایدیۆلۆژییە جیاوازەكان وەردەچەرخێن بۆ ئایدیۆلۆژیەتی نەتەوەیی و نیشتمانی و، حزبەكان دەبنە ئامرازێك بۆ دەوڵەتدارییەكی سەركەوتوو، لە پێناوی خۆشگوزەرانی و پاراستنی بەها باڵاكانی شكۆی نەتەوەیی و نیشتمانی.
یەكێك لە فاكتەرە هەرە گرنگەكانی سەركەوتنی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ لە باكووری ئەمریكا و ئەوروپای رۆژئاوا، دەگەڕێتەوە بۆ وەرچەرخانی ئایدیۆلۆژیەتی جیاوازی حزبە سیاسییەكان لە ئایدیۆلۆژیەتی نێونەتەوەیی و ئایینییەوە بۆ ئایدیۆلۆژیەتی نیشتمانی و نەتەوەیی و، لەچوارچێوەی ئەم وەرچەرخانەدا، حزبە سیاسییەكان لە چوارچێوەی ناوێكی لێكدراوی تازەدا پۆلێن كراونەتەوە. هەر بۆ نموونە: ئەگەر حزبی كۆمونیستی فەرەنسی هەتا كۆمۆنەی پاریس بڕوای بەوە بووبێت كە دەبێت شۆڕشی فەرەنسا بگۆڕێت بۆ شۆڕشێكی پڕۆلیتاری و سنووری دەوڵەتی نەتەوەیی بسڕێتەوە، ئەوا لە كۆنگرەی دووەمی نێونەتەوەیی لە كۆتایی سەدەی نۆزدە، نەك هەر حزبی شیوعیی فەرەنسی، بەڵكو هەموو حزبە سۆشیالیست و كۆمۆنیستەكانی ئەوروپای رۆژئاوا، بڕیاریان دا لەسەر شكۆی دەوڵەت و حوكمڕانیی نیشتمانی جیاوازییان نەمێنێت و لە ناو پەرلەمانەكانی خۆیانەوە هەنگاوی پێویست بۆ یەكسانی و دادپەروەری و حوكمڕانییەكی باش هەڵبگرن، ئەم حزبانە كە پێش كۆنگرەی نێونەتەوەیی دووەم، ئامانجیان شۆڕش و لەبەریەكهەڵوەشانی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆیان بوون، لەدوای كۆنگرەی نێونەتەوەیی دووەم، بێجگە لەوەی بوونە پارێزەری دەوڵەتی نەتەوەیی خۆیان، لە هەمانكاتدا بوونە هاوپەیمانیش بۆ پاراستنی دەوڵەتە نەتەوەییە هاوچەرخەكانی كۆی رۆژئاوا، بەمەش شێوازی خەباتی سیاسیی ئەو حزبانە ناوێكی دیكەی وەرگرت، ئەویش ئەوەیە كە ئەم حزبانە لە ناو پرۆسەیەكی دیموكراتیدا خەبات بۆ بەدیهێنانی سۆشیالیستی دەكەن، بەمەش ئایدیۆلۆژیەتە نێونەتەوەییە سۆشیالیستییەكە، یان كۆمۆنیستییەكە وەرچەرخا بۆ ئایدیۆلۆژیەتێكی نیشتمانی و نەتەوەیی. ئەم حاڵەتە سەبارەت بە حزبە ئایینییە كریستیانەكانیش هەمان وەرچەرخانی بەسەردا هات. هەر بۆ نموونە: ئایدیۆلۆژیەتی كریستیانیەتی كاسۆلیكی كە سەدان ساڵ ئامانجی ئەوە بوو ببێتە ئایدیۆلۆژیەتێكی جیهانی و هەموو سنوورەكانی دەوڵەتی نەتەوەیی بسڕێتەوە، بەڵام دوای كۆتاییهاتن بەشەڕە ئایینییەكانی رۆژئاوا و دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ، ئەم ئایدیۆلۆژیەتە ئایینییە نێونەتەوەییەش وردە وردە وەرچەرخانی بەسەردا هات و بووە ئایدیۆلۆژیەتێكی نیشتمانی و نەتەوەیی و بەرگە نێونەتەوەییەكەی داماڵی و بوون بە حزبەكانی (دیموكراتی – كریستیانی)، ئەمەش بەو مانایەی چیدیكە كریستیانیەتی كاسۆلیكی ئامانجی ئەوە نییە سنووری دەوڵەتی نەمێنێت، بەڵكو كریسیتانیەتی دیموكراتی بۆتە ئایدیۆلۆژیەتێكی نیشتمانی و نەتەوەیی و دەیەوێت لە چوارچێوەی حوكمڕانیی دەوڵەتەكەیدا پارێزگاری لە دەوڵەتە نەتەوەییەكەی بكات.

ئەگەر لێرەوە هەڵوەستەیەك لەسەر سیستمی دیموكراتی بكەین و ئەو پرسیارە بكەین، ئایا سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخی دروستكردووە، یان دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی دروستكردووە؟ بێگومان مێژووی دەوڵەتی نەتەوەیی وەڵامی ئەم پرسیارە دەداتەوە پێمان دەڵێت: پێش دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی، نەك هەر سیستمی دیموكراتیەتی لیبڕاڵی بوونی نەبووە، بەڵكو دیموكراتی بە مانای (حوكمڕانیی گەل) هەر بوونی نەبووە و كەنیسە و دادگاكانی پشكنین حوكمڕان بوون، دەوڵەتیش یەك كەس خاوەنداری بووە، ئەویش پادشا بووەو پادشاش ئەو مافەی هەبووە، بڵێ: «من خاوەنی ئەم دەوڵەتەم». بەڵام لەگەڵ كۆتاییهاتنی شەڕی ئایینی و دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی هەموو شتێك گۆڕا و ئیرادەی نەتەوە ئازادەكان شۆڕشی پیشەسازی بەرپاكردو ئیرادەی مرۆڤی ئازادی پیشاندا، ئەم ئیرادەیەشیان ناولێنا: «سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی»، هەربۆیە ئەم سیستمە داهێنراوی كەسێك، یان نەتەوەیەكی دیاریكراو نییە، بەڵكو بەرهەمی ئەقڵە ئازادەكانە و لەلایەن نەتەوە ئازادەكانەوە پراكتیزە كراوە، لەمەش زیاتر نەتەوە ئازادەكان پێكەوە توانییان هاوپەیمانییەك دروست بكەن و سیستمی نێودەوڵەتی دابهێنن، ئەم سیستمە نێودەوڵەتییە لەبەر ئەوەی هاوپەیمانیی نێوان ئیرادەی نەتەوە ئازادەكان بوو، توانی چەندین ئیمپراتۆریەت بڕووخێنێت، كە ئەو ئیمپراتۆریەتانە ئامانجیان ئەوە بوو دەوڵەتی نەتەوەیی بوونی نەبێت، ئەوانەش بریتی بوون لە (هەردوو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و مەجەری، هەردوو سیستمی نازییەت و فاشیزم)، لەدوای ئەویش هەر ئیرادەی ئەو هاوپەیمانییە توانی ئیمپراتۆریەتی سۆڤیەتی كۆمۆنیستیش بڕووخێنێت.

دووركەوتنەوە لە ئایدیۆلۆژیەتی نەتەوەیی و نیشتمانی كارەساتی گەورەی بۆ هەموو ئەو ئیمپراتۆریەتانە دروستكردووە كە بانگەشەیان بۆ نەمانی دەوڵەتی نەتەوەیی كردووە، هەر بۆیە ئەو كێشەیەی ئێستاش بۆ كۆی سیستمە دیموكراتییەكان و سیستمی جیهانی دروست بووە، بەرەنجامی دووركەوتنەوەیە لە ئایدیۆلۆژیەتی نیشتمانی و نەتەوەیی، ئەم دووركەوتنەوەیە لەسەر ئاستی لۆكاڵ كۆنسێرتی نێوان ئایدیۆلۆژیەتە جیاوازەكانی تێكداوە و ئایدیۆلۆژیەتە جیاوازەكان ناتوانن پێكەوە حوكمڕانی بكەن و سەقامگیریی سیاسی بپارێزن، بۆیە لەسەر ئاستی دەوڵەتەكان سیستمی دیموكراتی لە حاڵەتی لەبەریەك هەڵوەشاندایەو لەسەر ئاستی پەیوەندیی نێوان دەوڵەتەكانیش، كۆنسێرتی پەیوەندیی نێودەوڵەتان تێكچووە، بۆیە سیستمە جیهانییەكەش لەبەریەك هەڵوەشاوە و وەك بیرمەندان دەڵێن: «سیستمە كۆنەكە مردووە و نازانرێت كەی سیستمە تازەكە لە دایك دەبێت.»

لەسەر ئەم بنەمایە ئەگەر هەڵسەنگاندنێك بۆ پرۆسەی حوكمڕانی لە كوردستاندا بكەین، بەتایبەتی كە لە ئێستادا هەموو هەوڵەكان بۆ ئەوەن، كۆی پرۆسەی دەوڵەتداری رێكبخرێتەوەو حكومەتێكی بەهێز پێك بهێندرێت بۆ ئەوەی لە ئاستی خواست و داواكانی خەڵكی كوردستاندا بێت، ئەوا بە راشكاوی بۆمان دەردەكەوێت كە لە پرۆسەی دەوڵەتداریی كوردستاندا، نەتوانراوە جیاوازیی نێوان ئایدیۆلۆژیەتی حزبە سیاسییەكان رێكبخرێت و هەموو ئایدیۆلۆژیەتە جیاوازەكان وەرچەرخێن بۆ ئایدیۆلۆژیەتی نیشتمانی و نەتەوەیی، دیارە ئەمەش بەو مانایە نییە كە جیاوازی لە نێوان ئایدیۆلۆژیەتە جیاوازەكان نەمێنێت، بەڵكو ئایدیۆلۆژیەتەكان چەند جیاواز بن، دەبێت لە یەك بازنەدا كۆنسیرتێكی سیاسی دروست بكەن، بۆ ئەوەی بتوانن پێكەوە حوكمڕانێكی باشی نەتەوەیی و نیشتمانی پێشكەش بكەن و لە هەمانكاتیشدا شكۆی قەوارەی كیانە سیاسییەكان بپارێزن.

لەم بازنەیەدا ئەگەر زۆر بە وردی خوێندنەوەیەكی رەخنەگرانە بۆ لایەنی نەرێنیی حوكمڕانی لە كوردستاندا بكەین، دەبێت بوێرانە ئەو خاڵە دەستنیشان بكەین، كە هەموو خاڵە لاوازەكانی حوكمڕانی لە كوردستاندا دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ئەو وەرچەرخانە لە ئایدیۆلۆژیەتی حزبە سیاسیەكانی ناو پرۆسە سیاسییەكە دروست نەبووە، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوە بووە كە كۆنسێرت، یان هەماهەنگیی سیاسی لە نێوان حزبە سیاسیەكاندا دروست نەبێت. لەوانەیە لە هەندێك قۆناخی 27 ساڵی رابردووی حوكمڕانیدا چەندین جار هەوڵدرابێت كە ئەو هەماهەنگییە سیاسیە بۆ دەوڵەتداری لە كوردستاندا دروست بكرێت، لەوانە: (رێككەوتنی ستراتیژیی نێوان پارتی و یەكێتی، پێكهێنانی كابینەی بنكەفراوان - كابینەی 8- لە پێناوی چوار ساڵی ئارامی بۆ كوردستان)، بەڵام نە رێككەوتنی ستراتیژی و نە كابینەی بنكەفراوانیش، نەك هەر نەیانتوانی ئەو هەماهەنگییە سیاسییە لەنێوان حزبەكان دروست بكەن، بۆ ئەوەی حوكمڕانی لە ئاستی خواست و پێداویستییەكانی خەڵكی كوردستان بێت، بەڵكو ئەو ناسەقامگیرییە سیاسییە، كوردستانی گەیاندە ئاستی هەڵدێر و پەنجا لەسەدی خاكی كوردستانی لە دەست داین.

ئەزموونی حوكمڕانی و دەوڵەتداری لەسەر ئاستی جیهان و لۆكاڵیش، ئەوەمان پێدەڵێن، بەبێ دروستكردنی هەماهەنگیی سیاسیی و وەرچەرخانی ئایدیۆلۆژیەتە جیاوازەكان بۆ ئایدیۆلۆژیەتی نیشتمانی نەتەوەیی، هیچ سیستمێكی حوكمڕانی بوونی نابێت، ئەوجا با ئەو سیستمە، سیستمی سیاسی ئەو بەریتانیایە بێت كە بەوە ناسراوە (خۆری لێ ئاوا نابێت)، یان با سیستمی سیاسیی ئەمریكا بێت كە جیا لەوەی خاوەنی 21%ی ئابووریی هەموو جیهانە، لە هەمانكاتدا بانگەشەی بۆ حكومەتی گلۆباڵی دەكرد و ئامانجی ئەوە بوو كە واشنتۆن حوكمڕانیی هەموو جیهان بكات.

بۆیە لەم كاتەدا كە كوردستان سەرقاڵی دووبارە داڕشتنەوەی پرۆسەی حوكمڕانییە لە حوكمڕانییەكی ناسەقامگیرەوە بۆ حوكمڕانییەكی سەقامگیرو بەهێز، گرنگە بڕیاردروستكەرانی كوردستان لەسەر هەموویانەوە پارتی دیموكراتی كوردستان كە براوەی هەڵبژاردنەكانە و لایەنی یەكەمە بۆ راستكردنەوەی حوكمڕانی و پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی كوردستان، ئەوەی لا ئاشكرا بێت، كە كۆنسێرتی سیاسی بە موجامەلەی ناو كۆبوونەوەی حزبە سیاسییەكان دروست نابێت، بەڵكو بە پابەندبوون بە بڕیاری گەلی كوردستانەوە دروست دەبێت كە لە سندوقەكانی دەنگدانەوە داویەتی. لەوانەیە هەندێك پێداگری لەسەر بڕیاری دەنگەكانی خەڵك وەك مەترسی لەسەر سەقامگیریی كوردستان سەیر بكەن، بەڵام ئەم مەترسییە هەرگیز كۆتایی نایەت، ئەگەر ئەو حزبە سیاسییانەی كە دەیانەوێت بەشداریی حكومەت بكەن، نەیانەوێت وەرچەرخان لە ئایدیۆلۆژیەتی حزبی خۆیان دروست بكەن، وەك ئەمانوئێڵ كانتیش دەڵێت: «ئاشتی هەمیشەیی لە نێوان نەتەوەكان هەرگیز نایەتەدی، ئەگەر نەتەوەكان نییەتی ئاشتییان نەبێت و هودنە پێناسەی ئاشتی بكات.»