هێمن ئاكرەیی، لە میانەی توێژینەوەیەكدا بە ناونیشانی «دژیەكی فیدڕاڵیزم و فیدڕاڵییەتی عێراق»، كە چاپتەری یەكەمی كتێبێكە بە ناونیشانی (Federalism، Secession، and International Recognition Regime) تیشكدەخاتەسەر پەرەسەندنەكانی پەیوەندییە فیدڕاڵییەكان لە عێراقدا لە دوای پەسەندكردنی دەستووری فیدڕاڵیی ساڵی 2005ەوە. ئەوە دەخاتەڕوو كە بە زۆری فیدڕاڵیزم وەك چارەسەرێك پێشنیار دەكرێت بۆ ئەو وڵاتانەی بە دەست دابەشبوونی كۆمەڵایەتی و ناكۆكی ئیتنی و زمانەوانییەوە دەناڵێنن. هەروەها ئەوە روون دەكاتەوە كە سەرەڕای ئەوەی دەكرێت فیدڕاڵییەتی ئیتنی و رێكارە فیدڕاڵییەكان ببنە هۆی خاوكردنەوەی ناكۆكییەكان، بەڵام ئەم دەرئەنجامە بۆی هەیە تەنیا كورتخایەن بێت و ئەگەری ئەوە هەیە لە مەودای دووردا هاندەری جیابوونەوە بێت. ئەمەش مەبەستەكەیەتی كاتێك ئاماژە بەوە دەكات كە فیدڕاڵیزم ناسازی، یان دژیەكی لەخۆ دەگرێت. چونكە فیدڕاڵیزم بە شێوەیەكی حەتمی سەردەكێشێت بۆ ئەوەی یەكە فیدڕاڵییەكان بونیادی دەوڵەتی تایبەت بە خۆیان دابمەزرێنن. واتە سەرچاوەی سیاسییان بۆ دەستەبەر دەكات، كە دەكرێت بخرێنە خزمەت بزووتنەوە جوداخوازەكانەوە. ئاكرەیی لەم چاپتەرەدا هەوڵی دەستنیشانكردنی هۆكاری جێبەجێنەكردنی تەواوەتی دەستووری نوێی عێراقی داوە، كە سیستمی فیدڕاڵی خستۆتەڕوو، بایەخ بە فاكتەرەكانی ئەنجامدانی ریفراندۆمی سەربەخۆیی لەلایەن هەرێمی كوردستانەوە، دەدات. لە هەمان كاتدا بایەخێكی تایبەت دەدات بەو فاكتەرانەی دیكە كە كاریگەرییان لەسەر جیابوونەوە هەبووە، وەك فاكتەرەكانی پەیوەست بە ئەمنییەت و سەرچاوە سرووشتییەكانی هەرێمەكانەوە.
كەواتە ئەم توێژینەوە هەوڵێكە بۆ پڕكردنەوەی كەلێنی نێو ئەدەبیاتی پەیوەست بە دژیەكی فیدڕاڵیزمەوە بەگشتی و بە شێوەیەكی تایبەتی خەسڵەت و تایبەتمەندییەكانی فیدڕاڵییەتی ئێستای عێراق تاوتوێ دەكات. هەر لەم رووەوە توێژینەوە لەبارەی كەیسی كوردستانی عێراقەوە دەكات، چونكە پێیوایە هاوكار دەبێت بۆ گەیشتن بە تێگەیشتنێكی باشتر لەبارەی هۆكارەكانی شكستهێنانی سیستمە فیدڕاڵییەكانەوە، ئەمەش لە دەرئەنجامدا پاڵنەر و هاندەری هەنگاوهەڵگرتن بەرەو سەربەخۆیی لای یەكە فیدڕاڵییەكان دروست دەكات. لەم روانگەیەوە ئاماژە بەوە دەكات كە فیدڕاڵیزم لە كەیسی عێراق و هەرێمی كوردستان بەتایبەتی، كە تەوەری ئەم توێژینەوەن، پتر بە ئاراستەی هاندانی سەربەخۆیی بوو، نەك رێگریكردنی، لەبەر ئەوەی دەستوور كە زامنی یەكێتیی عێراقە (بەشی 1، بنەما بنەڕەتییەكان، ماددەی 1)، بە تەواوەتی جێبەجێ نەكرا و رێزی لێ نەگیرا. لەم گۆشەنیگایەوە، هەروەها بە گوێرەی دەستوورەكە، رێزنەگرتن و جێبەجێنەكردنی مافێكی پەنهانی (ضمني) دەدات بە كوردی عێراق بۆ ئەوەی هەوڵی بەدەستهێنانی سەربەخۆیی بدات. دواتر باس لە ئەزموونی فیدڕاڵیی عێراق و كێشە دەستوورییەكان دەكات و ئەوە دەخاتەڕوو كە لە دیدگای زۆرێك لە سیاسەتداڕێژەرانی كوردستانەوە، كێشە و ناكۆكیی نێوان بەغدا و هەولێر تەنیا پەیوەست نییە بە پرسی كۆنتڕۆڵكردنی سەرچاوە سرووشتییەكانەوە لەلایەن هەرێمی كوردستانەوە، بەڵكو ریشەی ئەم كێشەیە بۆ عەقڵییەتی حوكمڕانەكانی بەغدا دەگەڕێتەوە كە لە روانگەی خۆیانەوە لە دەستوور دەڕوانن و بە شێوەیەكی ئینتیقائی جێبەجێی دەكەن. هەروەها سەركردەكانی هەرێمی كوردستان بانگەشەی ئەوە دەكەن كە بەڵگەی جددی هەیە لەبارەی رێزنەگرتن لە دەستوورەوە، زەقترینیان بریتی بوو لە بڕینی نایاساییانەی پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی عێراق. ئەوەی پەیوەست بێت بە فاكتەرە ئابووری و ئەمنییەكانەوە كە هاندەر و هۆكار بوون بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان هەنگاو بەرەو سەربەخۆیی بنێت، ئەوەیە كە سەرەڕای ئەوەی كوردستان لە رووی سەرچاوە سروشتییەكانەوە دەوڵەمەندە، بەتایبەتی لە بواری نەوت و غازدا، كە ئەمەش فاكتەرێكی بەهێزە بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان هەوڵی جیابوونەوە بدات، بەتایبەتی دوای ئەوەی سیستمی سیاسی و جێبەجێكردنی دەستووری عێراق دوچاری دژواری بوونەوە و دوای ئەوەی پەیوەندییەكانی نێوان بەغدا و هەولێر خراپ بوون. چونكە چەندین چاودێری سیاسی باوەڕیان وایە ئەگەر كوردستان خاوەنی ئەم سەروەت و سامانەی نەوت و غاز نەبوایە، ئەوا نەدەبوو چەقی بایەخپێدانی نێودەوڵەتی و نەیدەتوانی هەنگاو بەرەو سەربەخۆیی بنێت. هۆكارێكی گرنگی دیكە كە پاڵنەری سەربەخۆیی خوڵقاند، بریتی بوو لە فاكتەری ئەمنی. چونكە دەستدرێژییەكانی داعش لە دژی هەرێمی كوردستان، ئەو راستییەی سەلماند كە حكومەتی فیدڕاڵی عێراقی نەیتوانی بەرگری لە كوردستان (وەك هەرێمێكی فیدڕاڵی) بكات. ئەوە بوو سەرەڕای كێشە داراییەكانی، هەرێمی كوردستان، نەدەیتوانی چەك بكڕێت بۆ بەرگری لە خۆكردن. كەواتە ئەگەر كوردستان سەربەخۆ بوایە، ئەوا دەیتوانی راستەوخۆ چەك و پێداویستی بكڕێت. لەم روانگەیەوە، زۆر كەس پێیوایە مەسەلەیەكی دیكەی پەیوەندیدار بە پێویستبوونی قەوارەیەكی سەربەخۆوە، بریتییە لە رێگریكردن لە روودانی جینۆساید لە دژی كورد و كەمینەكانی دیكە. كە دەستدرێژییەكانی داعش لە دژی هەرێمی كوردستان و ناوچە كوردنشینەكان بوونە هۆی روودانی جینۆساید لە دژی ئێزیدییەكان. دواتر دێتەسەر پرسی ئەنجامدانی ریفراندۆمی سەربەخۆیی لە هەرێمی كوردستاندا، كە بە باوەڕی بەرپرسانی ئەم هەرێمە، ئەزموونی 14 ساڵیان لەگەڵ بەغدا ئەوەی سەلماند كە پێكەوەژیان نزیكە لە مەحاڵەوە، لەبەر ئەوە هەرێمی كوردستان بڕیاری ئەنجامدانی ریفراندۆمی دا بۆ دیاریكردنی پشتیوانیی كورد لە گرتنەبەری رێكارێكی سیاسیی جیاواز. ئەوە بوو لە دەرئەنجامدا و وەك كاردانەوەیەك پەرلەمانی عێراق، ریفراندۆمەكەی بە نادەستووری لە قەڵەم دا و 12 فەرمانی وەك سزایەك دەركرد، بۆ ئەوەی لەلایەن حكومەتی مەركەزیی عێراقەوە لە دژی هەرێمی كوردستان بگیرێنەبەر. دواتر باس لە دەرئەنجامی زیاتری ریفراندۆمەكە و كۆبوونەوەكەی دوكان و دروستبوونی درز و كەلێنی نێو كورد دەكات، تا دەگاتە رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر لە كەركووك و روودانی پێكدادانی سەربازی. هەروەها تیشكدەخاتەسەر پێشنیاری حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ سڕكردنی ئەنجامەكانی ریفراندۆم و پاشان بڕیاری سەرۆك بارزانی بۆ دەستبەرداربوون لە پۆستی سەرۆكایەتی هەرێم، ئەویش لە نامەیەكدا بۆ پەرلەمانی كوردستان كە داوای كردبوو دەسەڵاتەكانی سەرۆك دابەش بكرێن بە سەر بەشەكانی دیكەی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا.
لە كۆتاییدا توێژینەوەكە بەو دەرئەنجامە دەگات كە لە ماوەی 12 ساڵدا، 2005-2017، زۆرێك لە ماددە گرنگەكانی دەستووری عێراق، بەتایبەتی ئەوانەی پەیوەستن بە هەرێمی كوردستانەوە، نە جێبەجێ كراون و نە رێزیشیان لێگیراوە. شكستی بەغدا لە جێبەجێكردنی دەستووری عێراق سەریكێشا بۆ ئەوەی كوردستانی عێراق رێفراندۆم ئەنجام بدات و بەرەو بەدەستهێنانی خەونی لە مێژینەی كە سەربەخۆییە هەنگاو بنێت.
ئەگەرچی دەرئەنجامەكانی ریفراندۆمەكە سڕكراون، كە هەرێمی كوردستان هیچ هەنگاوێكی زیاتری هەڵنەگرت و كاردانەوەی توندی بەغداش ئەوەی دووپات كردەوە كە سیستمی فیدڕاڵی بۆ حوكمڕانی هەروەك ئەوەی لە دەستووردا چەسێندراوە، بە شێوەیەكی گونجاو هەڵنەدەسووڕا. هەروەها هەرێمی كوردستانیش، كە بە ئەمری واقیع كۆنفیدڕاڵیەتی پیادە دەكرد، بەشێكی بەرپرسیارێتی جێبەجێنەكردنی دەستوورەكەی دەكەوێتە ئەستۆ.
كەواتە خودی فیدڕاڵیزم دژیەكی لەخۆ دەگرێت، چونكە هەم دەكرێت هاندەری سەربەخۆیی بێت و هەم بۆی هەیە رێگری لە سەربەخۆیی بكات. بەڵگە كردارییەكان ئەوە دەخەنەڕوو كە هەڵسووڕانی سیستمی فیدڕاڵیی عێراقی و پەیوەندییە فیدڕاڵییەكان لە ماوەی دەیەی رابردوودا پتر بە ئاراستەی هاندانی سەربەخۆییدا بووە، وەك لەوەی لە سەربەخۆیی رێگر بێت. هەروەها سەرباری كێشە دەستوورییەكان، ئەوا كێشە ئابووری و ئەمنییەكانیش فاكتەری گرنگ بوون بۆ رێگەخۆشكردن بۆ ئەوەی كوردستان هەنگاو بەرەو سەربەخۆیی هەڵبگرێت. فاكتەرە ئابوورییەكەش دوو رەهەندی هەیە: لەلایەك، بڕیاری بەغدا بۆ گلدانەوەی بەشە بودجەی رێككەوتن لەسەركراوی هەرێمی كوردستان لاسەنگی و زیانی ئابووری لێكەوتەوە، كە بووە هۆی ئەوەی هەرێمی كوردستان بەرەو سەربەخۆیی ئابووری هەنگاو بنێت. لەلایەكی دیكەوە، سەرچاوەی سرووشتیی زۆر و زەوەند- یەدەگی نەوت و غاز- لە كوردستانی عێراقدا هاوكار بوو بۆ هەرێمی كوردستان لە راكێشانی گەورە كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكانی بواری نەوتدا. بەو پێیە، ئەم هەنگاوە جگە لەوەی دەستڕۆیشتوویی سیاسی دەستەبەر كرد، ئەوا فرۆشتنی نەوت بە شێوەیەكی سەربەخۆ لە بەغدا، سەرەڕای ئەوەی هەندێ دژواری، هەرێمی كوردستانی توانادار كرد تاوەكو پێداویستییەكانی بودجەكەی دابین بكات.
دووەمیان فاكتەرە ئەمنییەكەیە كە ئەویش بووە هۆی ئەوەی هەرێمی كوردستان هەوڵی بەدەستهێنانی سەربەخۆیی بدات. لە میانەی دەستدرێژییەكانی داعشدا، حكومەتی عێراق نەیتوانی بەرگری لە خۆی بكات و كشانەوەی سوپای عێراق لە ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان و كێڵگەكانی نەوت بواری رەخساند بۆ ئەوەی هێزەكانی پێشمەرگەی هەرێمی كوردستان كۆنتڕۆڵی ئەم ناوچانە بگرێتەدەست و بەرگرییان لێ بكات.
بە كورتی، راستییەكان ئەوە دەخەنەڕوو كە دوای قۆناغێكی دژوار و پەیوەندییە بارگرژەكانی نێوان هەولێر و بەغدا لە ماوەی چەند ساڵی كەمی رابردوودا، دەبێت هەرێمی كوردستان و بەغدا سەرلەنوێ دەستپێبكەنەوە بۆ ئەوەی دەستوور ببێتەوە بە مەرجەعی یەكلاكردنەوەی كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوانیان. هەرچۆنێك بێت، ئەگەر سیاسەتی هێز بە چەشنی دەیەی رابردوو لە عێراقدا بەردەوام بێت، ئەوا دەرفەتێكی كەم دەمێنێتەوە بۆ ئەوەی دەستوور (كە دەستەبەری یەكێتیی عێراقە)، بە تەواوەتی جێبەجێ بكرێت. لەم روانگەیەوە، سەرەڕای ئەم پاشەكشەیەی هەرێمی كوردستان، بەتایبەتی دوای ئەوەی ریفراندۆمی سەربەخۆیی دەرئەنجامی نەخوازراوی لێكەوتەوە، بەڵام هێشتا گەمەكە كۆتایی نەهاتووە. ئەگەر هەرێمی كوردستان پێداگری بكات لەسەر جێبەجێكردنی تەواوی دەستوورەكە، ئەوا حكومەتی «فیدڕاڵی» لە بەغدا دەكەوێتە پێگەیەكی دژوارەوە. ئەگەر بە شێوەیەكی كارا جێبەجێ بكرێت، ئەوا چەند ماددەیەكی سەرەكی لە دەستوورەكەدا هەن كە دەكرێت لە كۆتاییدا لە بەرژەوەندیی هەرێمی كوردستان و خەونە نەتەوەییەكانیدا بن، وەك چارەسەركردنی كێشە ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان و نەوت و غاز. ئەگەرنا، سیستمی فیدڕاڵی لە عێراق و یەكێتییەكەی لە بەردەم هەڕەشەیەكی بەردەوامدا دەبن.