ئامانج لە دەركردنی بڕیاری 688ی نیودەوڵەتی بۆ دابینكردنی ناوچەی دژەفڕین لە سەرووی هێڵی 36 ـەوە تەنیا بۆ ئەوە بوو كە ئەو ناوچانەی دەكەونە سەرووی هێڵی 36 ببنە كۆمەڵگەیەكی گەورەی پەنابەران لەسەر خاكی خۆمان كە كوردستانە.
بڕیاری 688ی ئەنجومەنی ئاسایشی نیودەوڵەتی كە لە 5ی نیسانی 1991 دەرچوو، رژێمی بەعسی ناچار نەكرد كە لە كوردستان بكشێتەوە و كوردستان لەژێر چاودێری نەتەوە یەكگرتوەكان خۆی بەڕێوەببات، بەڵكو بەپێچەوانەوە ئەوە قەناعەتی حزبی بەعس بوو كە گەلی كوردستان توانای خۆبەڕێوەبردنی نییە، بۆیە وەك تۆڵەسەندنەوەیەك لە كوردستان بڕیاری دا دامودەزگاكانی لە كوردستان بكشێنێتەوە، ئەمەش لەبەر ئەوە بوو كە سەدام و حزبی بەعس لەوە دڵنیابوون كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نە كوردستان دەخاتە ژێر چاودێریی نەتەوە یەكگرتووەكان، نە گەمارۆ سەپێندراوەكانی سەر عێراقیش لەسەر كوردستان هەڵدەگرێت، نە ئامادەباشی ئەوەشی تێدایە كە مامەڵەیەكی فەرمی لەگەڵ كوردستاندا بكات، لەناو ئەم بارودۆخە سیاسییە نێودەوڵەتییە ئاڵۆزە و لەژێر باری سەختی گەمارۆیە نێودەوڵەتییەكانی سەر عێراق كە هەرێمی كوردستانیشی دەگرتەوە و پاشان ئەو گەمارۆ سەختە ئابوورییەشی كە حكومەتی بەعس بە كشانەوەی دامودەزگاكانی خستیە سەرشانی گەلی كوردستان، بەڵام بەرەی كوردستانی بە پشتبەستن بە ئیرادەی خەڵكی كوردستان تەنیا لە ماوەی كەمتر لە شەش مانگدا بڕیاری هەڵبژاردنی دا و لە 19ی ئایاری 1992 هەڵبژاردنی ئەنجامداو لەماوەی تەنیا دوو هەفتەدا لە 4ی حوزەیرانی 1992 پەرلەمانی كوردستان دامەزرا و یەكەمین كۆبوونەوەی خۆی گرێدا و لە ماوەی یەك مانگدا و لە 4ی تەموزی 1992 یەكەمین كابینەی حكومەتی هەرێمی كوردستان سوێندی یاسایی خواردو دەست بەكار بوو، دوای ئەمیش تەنیا لەماوەی 3 مانگدا پەرلەمانی كوردستان بڕیارە مێژووییەكەی فیدڕاڵیەتی دەركردو پەسەندی كرد.
ئەم هەنگاوە خێرایانەی خەڵكی كوردستان بۆ پڕكردنەوەی بۆشایی سیاسی و ئیداری لە هەرێمی كوردستاندا، سەرنجی رێكخراوە ناحكوومییە جیهانییەكانی بە ئاستێك راكێشا، كە وەك موعجیزەیەك سەیری ئیرادەی خەڵكی كوردستان بكەن، ئەمەش لەبەر ئەوە بوو لەدوای شەڕی دووەمی جیهانییەوە، هیچ نەتەوەیەكی جیهان نەبووە بە هاوشێوەی گەلی كوردستان وەك نەتەوەیەكی دوای شەڕ و بێ ئەزموون لە پرۆسەی حوكمڕانی بتوانێت لەماوەی كەمتر لە ساڵێكدا خۆی رێكبخاتەوە و بەبێ ئەوەی پەرلەمانی هەبێت، یاسای هەڵبژاردن دەربكات و پەرلەمان و حكومەتی خۆی دابمەزرێنێت، هەروەها هیچ نەتەوەیەك لەم جیهانە نەبووە كە بەبێ بودجە و هاوكاری نێودەوڵەتی بتوانێت لە قۆناخی دوای شەڕ حكومەت و پەرلەمانی خۆی دابمەزرێنێتەوە، بەڵام هەرێمی كوردستان لەماوەی 4ی نیسانی 1991 كە بڕیاری 688ی نێودەوڵەتی دەرچوو، هەتا 15ی نیسانی 1995 كە بڕیاری 986ی ئەنجومەنی ئاسایش ناسراو بە بڕیاری (نەوت بەرامبەر خۆراك) و هەتا سەرەتای ساڵی 1996 كە بڕیارەكە جێبەجێ كرا، بێجگە لە ژێرخانێكی رووخا و وڵاتێكی كاولكراوی دوای شەڕ، هیچ سەرچاوەیەكی داهاتی نەبووە كە وەك سەرچاوەی داهاتی دەوڵەتی حیسابی بۆ بكرێت، بەڵام لەبەر ئەوەی خەڵكی كوردستان شكۆی كەرامەتی خۆی لە چوارچێوەی ئەو هەرێمە نیمچە دەوڵەتییەوە دەبینییەوە، ئامادە بوو دەستبەرداری هەموو مافەكانی خۆی بێت و بیكات بە قوربانی مافە نیشتمانییەكانی.
كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و لەسەرووی هەمووشیانەوە ئەمریكا و نەتەوە یەكگرتووەكان، لەبری ئەوەی رێز لەو ئەزموونە تازەیە بگرن كە ئیرادەی نەتەوەیەكی ئازادیخواز دروستی كردووە، لە جێبەجێكردنی بڕیاری 986یش ئەوەیان بە خەڵكی كوردستان رەوا نەبینی كە پشكی كوردستان كە بە (13%) دیاریكرابوو، بیدەنە دەست ئەو پەرلەمان و حكومەتەی كە خەڵكەكە خۆی هەڵیبژاردووە، بەڵكو دوای هەوڵێكی زۆری سەركردایەتیی سیاسی و حكومەتی هەرێمی كوردستان، پشكی كوردستان لە داهاتی بەرنامەی (نەوت بەرامبەر خۆراك) درایە نەتەوە یەكگرتووەكان و بە رێگەی ئاژانسی نەتەوە یەكگرتووەكان ئەو پارەیە بۆ كوردستان خەرج دەكرا، وەك دوای رووخانی رژێمی بەعسیش دەركەوت، ئەوەندەی ئەو پارەیە گەندەڵی تێدا كرابوو، هێندە بۆ پڕۆژەكانی هەرێمی كوردستان سەرف نەكرابوو.

لەماوەی ساڵانی 1992- 2003، هەوڵێكی زۆری هەرێمی هەبوو بۆ دەستوەردان لە كاروباری هەرێمی كوردستان و لەباربردنی ئەزموونی حوكمڕانیی هەرێمی كوردستان، بەڵام كە لە ئابی 1996 پارتی دیموكراتی كوردستان لە دوایین هەفتەی تەمەنی خولی یەكەمی پەرلەماندا، پەرلەمانی لە لەدەستدانی شەرعییەت رزگار كردو ماوەی خولی یەكەمی درێژ كردەوە و شەرعییەتی گێڕایەوە بۆ پەرلەمانی كوردستان، ئیدارەی كلینتۆن گەیشتە ئەو قەناعەتەی دەبێت هەر هێندە هاوكاری كوردستان بكات ئەو ئەزموونە وەك خۆی بمێنێتەوە، بۆ ئەمەش لە ئەیلوولی 1998 رێككەوتنی واشنتۆن بە ناوبژیوانیی وەزیری دەرەوەی ئەوكات (مادلین ئۆلبرایت) لە واشنتۆن لە نێوان پارتی و یەكێتی ئیمزا كرا، بۆ ئەوەی ئەو لێكترازانەی لە ئیدارەی حكومەتی هەرێم دروست بووە، دووبارە یەك بگرێتەوە، بەڵام ئەم یەكگرتنەوەیە كارێكی ئاسان نەبوو، دوای 7 ساڵ بەسەر رێككەوتنی واشنتۆن و دوای رووخانی رژێمی بەعس لە 2005 ئەنجامدرا.
لە كۆتایی ساڵی 2002 و دوای ئەوەی رووخانی رژێمی بەعس بووە ئامانجی ئیدارەكەی جۆرج دەبلیو بوش، بایەخ و گرنگی هەرێمی كوردستان بە ئاستێك بۆ ئەمریكا دەركەوت، ئەگەر هەرێمی كوردستان نەبێت، ئەوا ئەمریكا نەیدەتوانی پرۆسەی رووخانی رژێمی بەعس جێبەجێ بكات، هەر بۆیە ئیدارەی بوش بەشێوەیەكی فەرمی و وەك بەڵێنێك لە بونیادنانەوەی عێراقدا بەڵێنی بە كوردستان دا كە لە عێراقی دوای رژێمی سەدام حوسێندا، ئەم هەرێمە بە دامەزراوە شەرعییەكانیەوە (پەرلەمان و حكومەت) بە هەموو ئەو یاسا و بڕیارانەی كە لەماوەی ساڵانی دوای 1992 تا ئەو رۆژەی دەستووری عێراق دەنووسرێتەوە، دەبنە بەشێك لە دەستووری تازەی عێراق، جورج بوشی كوڕ دوای رووخانی رژێمی سەدام حوسێنیش، دیسان گەیشتبووە ئەو قەناعەتەی كە بەبێ هەرێمی كوردستان ناتوانێت لە عێراقدا سەركەوتوو بێت، بۆیە بە ئەقڵانی و لۆژیكانە سەیری داواكانی سەركردایەتیی سیاسیی كوردستانی دەكرد، كە بەڕێز مسعود بارزانی پێداگری لەسەر دەكرد، هەر بۆ نموونە لەسەر مانەوەی هێزی پێشمەرگە كە بارزانی پێداگری لەسەر دەكرد، جۆرج بوش نەرمی نواند و پێداگری لەسەر هەڵوەشانەوەی هێزی پێشمەرگە نەكرد، لەسەر بونیادنانەوەی عێراق لەسەر بنەمای فیدڕاڵی جوگرافی و مێژوویی كە ئەمیشیان دیسان هەر بارزانی پێداگری لەسەر دەكرد، بوش پێداگری لەسەر فیدڕاڵییەتی پارێزگاكان نەكرد، ئەم شێوازی مامەڵەی ئیدارەی جورج بوش لە هەردوو خولی سەرۆكایەتییەكەیدا لەگەڵ بارزانی و هەرێمی كوردستان، بووە هۆكاری ئەوەی هەرێمی كوردستان و هێزی پێشمەرگەی كوردستان، هاوكارێكی باشی ئیدارەی بوش بن بۆ بونیادنانەوەی عێراق و سەركەوتنی هێزەكانی ئەمریكا لە شەڕی دژی قاعیدە لە عێراقدا، راستە ئیدارەی جۆرج بوش پەنای بۆ زیادكردنی بەپەلەی هێز بۆ عێراق برد و هێزەكانی سەحوەی لە عەرەبی سوننە دروست كرد، بەڵام ئەگەر هاوكاری هەرێمی كوردستان و هێزی پێشمەرگە نەبوایە، فریای ئەوە نەدەكەوت ئەو بڕیارانە بدات كە لە بەڕێوەبردنی عێراقدا سەركەوتوو بێت، لەلایەكی دیكە ئیدارەی جۆرج دەبلیو بوش گەیشتبووە ئەو قەناعەتەی كە بوونی هەرێمی كوردستان، فاكتەرێكی گرنگە بۆ دروستكردنی ئاشتی لەگەڵ هاوپەیمانەكانی دیكەی ئەمریكا لەناوچەكە، بۆیە ئیدارەی بوش هەوڵێكی زۆری دا كە زەمینەی هاوكاری و هاریكاری و بازرگانییەكی گەورە لە نێوان كوردستان و توركیا دروست بكات و متمانە لەنێوان هەرێمی كوردستان و توركیا دروست بكات، بەمەش توانی لە 20ی كانوونی دووەمی 2009 كوردستانێكی سەركەوتوو و عێراقێكی سەركەوتوو تەسلیمی ئیدارەی باراك ئۆباما بكات، بەڵام لەماوەی 8ساڵی ئیدارەی ئۆبامادا، ئیدارەی ئەمریكا نەك عێراق و كوردستانی پێ نەپارێزرا، بەڵكو سیاسەتە هەڵەكانیان وایكرد، سیتسمی جیهانی لەبەر یەك هەڵبوەشێت، كە ئیدارەی ترەمپیش هات هەر لە بناخەوە سیستمی حوكمڕانیی ئەمریكا و سیستمی جیهانی گۆڕی، مەزندەكان بەو ئاراستەیە بوون كە ئیدارەی ترەمپ هەوڵی چارەسەركردنی كێشەكان دەدات، بەتایبەتی هەموو ئەو راپۆرتانەی بۆ سیاسەتی ئەمریكا لە عێراقدا بۆ ئیدارەی دوای باراك ئۆباما پێشنیار كرابوون، هەموو راپۆرتەكان جەختیان لەسەر ئەوە كردبۆەوە كە بۆ بەرژەوەندیی سیاسەتی ئەمریكا لە عێراقدا وا پێویست دەكات، كە سیستمی سیاسیی كوردستان راستەوخۆ تێكەڵاوی ئەو سیستمە سیاسییە شكستخواردووەی عێراق نەكرێتەوە و ئەمریكا خۆی تەرخان بكات بۆ رێكخستنەوەی سیستمی سیاسی لە بەشە عەرەبییەكەی عێراق و دوای ئەو رێكخستنەوەیە لەسەر بنەمایەكی تازە پەیوەندیی نێوان هەرێم و بەغدا رێكبخرێتەوە. ئەمەش مانای ئەوەیە ئەم قەناعەتە لای هەردوو پارتی كۆماری و دیموكراتی دروست ببوو، كاتێك ئەم راپۆرتانە كاریان لەسەر كرابوو، هێشتا هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی 2016 دەستی پێ نەكردبوو، پاشانیش لە ئایاری 2015 شاندی كوردستان بە سەرۆكایەتی بارزانی راشكاوانە پرسی سەربەخۆیی كوردستانی لەگەڵ سەرۆك ئۆباما باسكردبوو، ئەو خۆی راسپاردەی ئەوە بوو كە سەربەخۆیی بكەنە پرۆسە و ژوورێكی عەمەلیاتی بۆ دروست بكەن و وتبووی خۆتانی بۆ ئامادە بكەن، بەڵام بە مەرجێ ئەم پرۆسەیە بكەوێتە دوای شەڕی دژی داعش، بارزانی بەڵێنی بە سەرۆك ئۆباما دابوو كە تا شەڕی دژی داعش كۆتایی نەیەت، ئەو پرۆسەیە دەست پێناكات.

دیارە پێش ئەوەی شەڕی داعش لە عێراقدا كۆتایی بێت، دیموكراتەكان لە هەڵبژاردنی 2016 دۆڕان، بەڵام پێش ئەوەی ئۆباما كوشكی سپی بەجێبهێڵێت پرۆسەی ئازادكردنەوەی موسڵ بۆ رووخانی خەلافەتی داعش دەستی پێكرد، هێزی پێشمەرگەی كوردستان لە 20ی نۆڤەمبەری 2016 هەموو ئەو ناوچانەی ئازادكردەوە كە بەپێی رێككەوتنی نێوان هێزی پێشمەرگە و سوپای عێراق بە میانگیری ئەمریكا بۆی دانرابوو و دەروازەكانی موسڵی بۆ سوپای عێراق كردەوە و هەر ئەو رۆژەش بارزانی لە باشیكەوە كۆتایی شەڕی داعشی لە بەرەی كوردستانەوە راگەیاند. هەر لەسەر ئەم بنەمایەش دوای ئەوەی ماوەی 8 مانگ بوو شەڕی داعش لە بەرەی كوردستانەوە كۆتایی هاتبوو، بەشی هەرە زۆری حزبەكانی كوردستان بە ئامادەبوونی بارزانی كۆبوونەوە و رۆژی 25ی ئەیلوولیان بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم دەستنیشان كرد.

ئامانج لە ریفراندۆم وەك بە درێژایی هەڵمەتەكانی ریفراندۆم بارزانی جەختی لەسەر دەكردەوە، ئەوە نەبوو رۆژی دواتر دەوڵەتی كوردستان رابگەیەندرێت، بەڵكو ئامانج لە ریفراندۆم ئەوە بوو كە لەسەر بنەمای ئیرادە و خواستی خەڵكی كوردستان، دیالۆگێكی سەردەمییانە لەگەڵ حكومەتی عێراق دەستی پێ بكرێت و لەسەر ئەو بنەمایە پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا رێكبخرێتەوە و شێوازی پەیوەندیی ئایندەیان دیاری بكرێت. بەڵام بەداخەوە ستافی ئیدارەی ترەمپ رێزی لە ئیرادەی خەڵكی كوردستان نەگرت و سەرەنجامیش وەك ئێستا دەیبینین، ئەو زیانەی بەر شكۆی سیاسەتی ئەمریكا كەوتووە لە عێراقدا، لەچاو ئەو هەموو قوربانی و پارەیەی بۆ بونیادنانەوەی عێراق لەدوای 2003وە داویەتی، شكستێكە هیچی لە شكستی ئەمریكا لە شەڕی ڤێتنام كەمتر نییە و، بەم هەڵوێستەی بە جۆرێك بارودۆخی ناوچەكەی لێ ئالۆز بووە، كە شكۆی ئەمریكای خستۆتە ژێر پرسیارەوە.
لێرەوە ئەگەر گریمانەی ئەوە بكەین، ستافی ئیدارەی ترەمپ بەسەر سیاسەتی تەسكی حزبایەتیی خۆیاندا زاڵ بوونایە و لە پێناوی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لە عێراق و ناوچەكە مامەڵەیان لەگەڵ ریفراندۆم و ئایندەی هەرێمی كوردستان لە عێراقدا بكردایە و ئەگەر رێگەیان نەدابایە میلیشیاكانی حەشدی شەعبی هێرش بكەنە سەر كوردستان، ئایا نفووز و پێگەی ئەمریكا لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا بەمجۆرە دەبوو كە ئێستا بوونی هەیە، یان جارێكی دیكە وەك سەردەمی ئیدارەی جۆرج دەبلیو بوش، عێراق دەبووەوە ئەو پێگە گرنگە بۆ ئەمریكا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كە دەیتوانی كۆنتڕۆڵی كێشەكان بكات رووسیاش بەو ئاستە نەدەبووە هاوشانی ئەمریكا لە كۆی هاوكێشەكانی ناوچەكە و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟!