شكستی لیبرالیزم و گەڕانەوە بۆ بەها باڵاكانی بیری نەتەوەیی


یۆرام هازۆنی كە یەكێكە لە بیرمەندە جووەكان و سەرۆكی (ئامۆژگای هرزل)ـە لە ئۆرشەلیم لە مانگی سێپتەمبەری رابردوو كتێبێكی بە ناونیشانی (بەها باڵاكانی بیری نەتەوەیی. The Virtue of Nationalism) بڵاوكردەوە و، لە پەنێڵێكدا كە ئامۆژگای (هێرتاج فاوندەیشن) لە واشنتۆن بۆ قسەكردن لەسەر ئەم كتێبە بۆی رێكخستبوو، هازۆنی جەختی لەسەر ئەوە كردەوە هەر شێوازێكی حوكمڕانی بیەوێت خۆی بكاتە مودێلێكی جیهانی و بە زۆر ئەو مودێلە بە سەر نەتەوەكانی دیكەدا بسەپێنێت، ئەوا بەردەوام رووبەڕووی شەڕی درێژخایەن و بێ كۆتایی دەبێتەوە، ئەمەش هەر لەسەردەمی ئیمپراتۆریەتی رۆمانییەوە تا دەگاتە ئیمپراتۆریەتی ئیسلامی و كریستیانیەتی و تادەگاتە سیستمی سۆڤیەتی پێشوو كە دەیویست ئیمپراتۆریەتی كۆمۆنیستی لە سەرانسەری جیهان دابمەزرێنێت، هەروەها هیتلەر كە دەیویست دووبارە ئیمپراتۆریەتی جەرمەنی بونیاد بنێتەوە، ئەوا سەرەنجام هەموو ئەو ئیمپراتۆریەتانە رووخاون و نەیانتوانیوە سەركەوتن بەدەست بهێنن.
لە دوای رووخانی دیواری بەرلین لە ساڵی 1989، هەروەها بەر لە هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەتی پێشان، ئیدارەی ئەمریكی لە سەردەمی جۆرج بوشی باوكدا كە سیستمی نوێی جیهانی راگەیاند، بەوەش ئەمریكا لە لیبرالیزمەوە بەرەو ئیمپریالیزم هەنگاوی هەڵگرت و هەوڵیدا هیچ بەهایەك بۆ دەوڵەتی نەتەوەیی نەهێڵێتەوە و بە زەبری هێز، لیبرالیزم بەسەر هەموو جیهاندا بسەپێنێت، بەڵام لە ماوەی نزیكەی كەمتر لە 25 ساڵدا شكستی ئەم وەرچەرخانەی ئەمریكا بەرەو ئیمپریالیزم دەركەوت و لە هەڵبژاردنەكانی نۆڤەمبەری 2016 خەڵكی ئەمریكا دەنگیان بە دۆناڵد ترەمپ دا، كە شكستی هەژموونی لیبرالیزمی راگەیاند و، بە راشكاوی رایگەیاند كە سەپاندن و بڵاوكردنەوەی لیبرالیزم چیدیكە كاری حكومەتی ئەمریكا نابێت، هەروەها لەسەر ئاستی یەكێتی ئەوروپاش دەنگدەرانی بەریتانیا دەنگیان دا بۆ جیابوونەوەی بەریتانیا لە یەكێتی ئەوروپا، كە دەكرێت دەنگدان بۆ جیابوونەوەی بەریتانیا لە یەكێتی ئەوروپا كە پێش هەڵبژاردنی دۆناڵد ترەمپ بوو لەلایەن ئەمریكییەكانەوە، بە سەرەتای راگەیاندنی شكستی لیبرالیزم لە قەڵەم بدرێت.

هازۆنی. هەموو ئەو پێشكەوتن و داهێنانە زانستییانەی كە مرۆڤایەتی هەتا ئێستا پێی گەیشتووە و سیستمی لیبرالیزم وەك دەستكەوتێك بۆ خۆی هەژماری دەكرد، بە بەرهەمی دەوڵەتی نەتەوەیی دەزانێت، نەك سیستمی لیبرالیزم، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كاتێك نەتەوە دەگاتە ئازادیی نیشتمانی و دەبێتە خاوەنی دەوڵەتی نەتەوەیی، ئەو نەتەوەیە هەوڵدەدات كە نموونەیەكی باشی حوكمڕانی پیشانی جیهان بدات و دەیەوێت لە چوارچێوەی دەوڵەتە نەتەوەكەیدا زانكۆی باشتر و بازاڕی باشتر دروست بكات، ئەم جۆرە كێبڕكێیەش كە لەنێوان نەتەوەكاندا دێتەئاراوە، ئەوا زەمینەی داهێنان دروست دەكات و دایكی هەموو پێشكەوتنەكانیش ئەو داهێنانەیە كە دەوڵەتی نەتەوەیی زەمینەی بۆ دەڕەخسێنێت.
سەبارەت بە ئاشتیی نێوان دەوڵەتانی نەتەوەییش، كە دیسان ئەمیشیان سیستمی لیبرالیزم وەك بەهایەكی گەورە بە دەستكەوتی خۆی دەزانێت، بەڵام بیرمەند هازۆنی ئەمەش رەتدەكاتەوە و پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت و دەڵێت: «لە نێوان دەوڵەتانی نەتەوەییدا شەڕ روونادات، نەك لە نێوان دەوڵەتانی لیبرالیزم..»، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كە نەتەوە دەبێتە خاوەنی دەوڵەتی خۆی، ناخوازێت سنووری خۆی فراوان بكات، یان تەنانەت ئەگەر شەڕێكیش لەنێوان دوو دەوڵەتی نەتەوەیی رووبدات، شەڕێكی درێژخایەن و بێ كۆتایی نابێت و زوو تەواو دەبێت.

دەربارەی مافی بڕیاردانی چارەنووس و دامەزراندنی دەوڵەت بۆ نەتەوەی كورد، دیسان بیرمەند هازۆنی ئەو پرسیارە دەورووژێنێت كە «چۆن دەبێت نەتەوەیەكی 30 ملیۆن كەسی خاوەنی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆی نەبێت؟» بە مانایەكی دیكە، ئەگەر نەتەوەی كورد خاوەنی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆی بوایە، ئەوا ئەم 30 ملیۆن كەسە هەوڵیاندەدا شێوازێكی جیاوازتر لە حوكمڕانیی (توركیا، عێراق، ئێران و سووریا) پێشكەشی جیهان بكەن، بەمەش دەوڵەتی كوردستان دەبووە فاكتەرێكی گرنگ بۆ ئاشتەوایی لە ناوچەكە و كێبڕكێی نێوان نەتەوەكان بۆ پێشكەشكردنی شێوازی حوكمڕانیی باشتر و ئەو هەموو شەڕ و وێرانكارییە رووی نەدەدا.
لەسەر رۆڵی قارەمانانەی هێزی پێشمەرگە و شەڕڤانان لە شەڕی دژی داعش و بێوەفایی ئەمریكا بەرامبەر كورد، هازۆنی دەڵێت: «تەنیا هێزێكی پشت پێ بەستراو كە هاوشانی ئەمریكا لە رۆژئاوا و هەرێمی كوردستانی عێراق قارەمانانە شەڕی دژی داعش كرد، هێزەكانی كوردستان بوون، بەڵام ئەمریكا لە پڕچەككردنی هێزەكانی عێراقدا، تانكی داوە بە میلیشیاكانی حەشدی شەعبی كە سەر بە ئێرانن، بەڵام نەیداوەتە هێزی پێشمەرگە كە بە راستی هاوپەیمانی ئەمریكا بوون».

ئەم كتێبە تازەیە ئەوەمان فێردەكات، بەها باڵاكانی مرۆڤایەتی بۆ هەموو نەتەوەیەك، بەها باڵاكانی نەتەوەیی خۆیەتی، نەك بەها باڵاكانی لیبرالیزم، بۆیە هەر نەتەوەیەك بە پشتبەستن بە بەها باڵاكانی نەتەوەیی خۆی هەوڵبدات خۆی بەڕێوەبەرێت و شێوازێكی تایبەتی بۆ حوكمڕانی بونیاد بنێت، ئەوا دەبێتە ئەو شێوازەی كە كێبڕكێ لەنێوان نەتەوەكان لەسەر كاری باش دروست دەكات و زەمینەی داهێنان لە هەموو بوارەكاندا دروست دەكات، بەڵام هەر نەتەوەیەك هەوڵبدات بە لاساییكردنەوەی ئەو ئایدیۆلۆژییانەی كە دەیانەوێت خۆیان وەك ئایدیۆلۆژیەتێكی جیهانی پێناسە بكەن، شێوازی حوكمڕانیی خۆی دیاری بكات، ئەوا ئەو نەتەوەیە سەركەوتوو نابێت و ئەو ئایدیۆلۆژیەتەش بۆ نموونە (ئایدیۆلۆژیەتی ئیسلامی بێت بە شیعە و سوننەوە، كریستیانی بێت لە كاسۆلیك و ئەرزۆسۆكسەوە، كۆمۆنیستی سۆڤیەتی بێت، نازیەتی هیتلەری بێت، یان ئەو لیبرالیزمەی ئێستا بێت كە وەرچەرخاوە بۆ ئیمپریالیزم) هەر كامیان بێت، ئاكامەكەی ئەوە دەبێت شەڕی درێژخایەنی بێ كۆتایی دروست دەكات و نەتەوەش لە داهێنان و حوكمڕانیی لۆكاڵی خۆی بێبەش دەكات.



جیاوازی لە نێوان
(كۆتایی مێژوو)ـەكەی هیگل و فۆكۆیاما



لەدوای سەركەوتنی شۆڕشی فەرەنسا لە ساڵی 1789، هیگل سەركەوتنی شۆڕشی فەرەنسای بە (كۆتایی مێژوو) ناوبرد، لەبەر ئەوەی دوای سەركەوتنی شۆڕش لە 14ی تەمموزی 1789، لە یەكەم دانیشتی ئەنجومەنی نیشتمانیی فەرەنسادا لە 26ی ئابی 1789 لائیحەی مافەكانی مرۆڤ و مافی هاووڵاتی راگەیەندرا، كەواتە شۆڕش فەرەنسای لە پادشایەتییەوە گۆڕی بۆ كۆماری، یان دەتوانین بڵێین پادشایەتی فەرەنسای گۆڕی بۆ دەوڵەتێكی نەتەوەیی بۆ فەرەنسییەكان. هەروەها ئەو لائیحەیەش تەنیا بۆ مافی تاك و گرووپی نەتەوەیی فەرەنسی نییە، بەڵكو مافێكە بۆ هەموو نەتەوەكانی دیكەش.
لای هێگل دەوڵەتی نەتەوەیی، ئەو چوارچێوەیەیە كە تاكەكانی نەتەوە هەم هەموو مافەكانی مرۆڤی دەبێت، هەمیش مافی هاووڵاتی و نەتەوە لە چوارچێوەی دەوڵەتی نەتەوەییدا دەگاتە ئازادی، گەیشتن بە ئازادیش، واتە (ئەو خەبات و تێكۆشان و قوربانیدانەی مرۆڤ بۆ گەیشتن بە ئازادی بە درێژایی مێژوو داویەتی، كۆتایی دێت و مێژوویەكی دیكە دەست پێ دەكات كە دەبێتە مێژووی پاراستنی ئازادی)، هەر بۆیە ئەوەی شۆڕشی فەرەنسا لە ماوەی 40 رۆژدا كردی، دەستنیشانكردنی هەمان چوارچێوەی ئەو دەوڵەتە نەتەوەییە بوو كە هیگل وەك چوارچێوەیەك بۆ گەیشتن بە ئازادی دیاری كردبوو.
دوای تێپەڕبوونی 200 ساڵی تەواو بەسەر شۆڕشی فەرەنسادا، لە ساڵی 1989 دیواری بەرلین رووخا، ئەمجارەیان فرانسیس فۆكۆیاما ئەو رووداوەی ناو لێنا: «كۆتایی مێژوو»، فۆكۆیاما لەسەر ئەو بنەمایە رووخانی دیواری بەرلینی ناو لێنا: «كۆتایی مێژوو»، لەبەر ئەوەی رووخانی دیواری بەرلینی وەك راگەیاندنی سەركەوتنی سیستمی لیبرالیزم و شكستهێنانی سیستمی كۆمۆنیستی لە قەڵەم دا، ئەوجا لەبەر ئەوەی ئامانجی سیستمی كۆمۆنیست جیهانی بوو، ئامانجی ئەوە بوو ئەم سیستمە لە هەموو دەوڵەتانی جیهاندا كۆپی بكاتەوە، بۆیە دوای شكستهێنانی كۆمۆنیستی، لیبرالیزمی وەك سیستمێكی جیهانی پێناسە كردو رایگەیاند سیستمی لیبرالیزم ئەو سیستمەیە كە دەبێتە چوارچێوەیەك بۆ ئازادیی تاك و هەموو جیهان پێشوازی لێدەكات. بەڵام ئەم پێشبینییەی فۆكۆیاما تەنیا یەك دوو ساڵێك بڕی كرد و لەدوای لەبەر یەك هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەتەوە كە لیبرالیزم هەوڵیدا جێی بگرێتەوە و خۆی بكاتە ئایدیۆلۆژیەتێكی جیهانی، شەڕی گەورە و خوێناوی و بێ كۆتایی دەستی پێكردووە كە دوای تێپەڕبوونی نزیكەی 30 ساڵ بە سەر رووخانی دیواری بەرلیندا، هێشتا نەك هەر شەڕەكان كۆتایی نەهاتووە، بەڵكو شەڕە خوێناوییە كۆتایی نەهاتووەكان سیستمی جیهانی لەبەر یەك هەڵوەشاندووەو جیهانی دابەشكردووە بۆ سیستم و پاشاگەردانی. بەڵام لە بەرامبەردا دوای تێپەڕبوونی 230 ساڵ بەسەر شۆڕشی فەرەنسادا، جارێكی دیكە هەموو جیهان لە پێش هەموویانەوە ئەمریكا و بەریتانیا و بەشێكی زۆری دەوڵەتانی یەكێتی ئەوروپا، لە هەوڵی گەڕانەوەدان بۆ چەمكی (دەوڵەتی نەتەوەیی) ئەوەی هیگل لە دوای شۆڕشی فەرەنسا ناوی لێنا: «كۆتایی مێژوو».

جۆن میرشامێر كە بیرمەندێكی ئەمریكییە و پێش دوو مانگ كتێبێكی بە ناونیشانی (گەورەترین وەهم : خەونی لیبڕاڵی و واقیعی نێودەوڵەتی - Great Delusion: Liberal Dreams and International Realities) بڵاوكردۆتەوە، ئەم كتێبەی تەرخانكردووە بۆ بەراورد پێكردنی سێ چەمك كە بریتین لە (تاكگەرایی – individualism)، (بیری نەتەوەیی – Nationalism )، (واقیعبینی – Realism).
میرشامیر جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە ئەم سێ چەمكە وەك سێ پرانسیپ گرێدراوی یەكن و ناكرێت یەكێكیان فەرامۆش بكرێت، هەر بۆ نموونە: كاتێك لیبرالیزم جەخت لەسەر چەمكی (تاكگەرایی) دەكاتەوە، ئەوا كارێكی گرنگە سیستمی حوكمڕانیی ئەمریكا وەك سیستمێكی لیبڕاڵی بۆ سیاسەتی ناوخۆی لەسەر بنەمای چەمكی (تاكگەرایی) حوكمڕانی بكات و دەبێت هەموو ئەمریكییەكیش شانازی بە چەمكی (تاكگەرایی)یەوە بكات كە بۆتە ئەو چوارچێوەی ئەو مافانە دەپارێزێت كە هیچ كەسێك بۆی نییە یارییان پێ بكات، بەڵام كێشەكە لەوەدا دروست دەبێت كە ئیدارەی ئەمریكی هەوڵبدات لەسەر بنەمای ئەم چەمكی (تاكگەرایی)یە سیاسەتی دەرەوەی دابڕێژێت و هەوڵبدات بە زەبری هێز لە وڵاتانی دیكە جێبەجێی بكات و هیچ حیسابێك بۆ هەستی نەتەوەیی نەتەوەكانی دیكە نەكات، هەر بۆیە لای نەتەوەكانی دیكە، ئەم هەوڵانەی ئەمریكا وەك دەستدرێژی بۆ سەر سەروەریی نەتەوەیی لەقەڵەم دەدرێت و كاردانەوەی توندی بەدوادا دێت. هۆكاری ئەم كاردانەوەیەش ئەوەیە لە چەمكی (ناسیۆنالیزمدا) پشت دەبەسترێت بە مافی هۆز، لەبەر ئەوەی نەتەوە لە هۆز پێكدێت و ئەوە نەتەوەیە كە تێكڕای هۆزەكان لە چوارچێوەی نەتەوەدا كۆدەكاتەوە، ئیرادەی نەتەوە شێوازی حوكمڕانیی هەر نەتەوەیەك دیاری دەكات، هەر بۆیە ئەگەر هەر هێزێك (ئەوجا ئەو هێزە هەر هێزێك بێت) بیەوێت ئیرادەی نەتەوەیەكی دیكە پێشێل بكات و ئیرادەی خۆی بەسەردا بسەپێنێت، ئەوا نەتەوەی بەرامبەر قبووڵی ناكات، بەمەش سیاسەتی واقیعی نێودەوڵەتی فەرامۆش دەكرێت، باڵانسی هێز لە نێوان دەوڵەتەكان لەبەر چاو ناگیرێت و شەڕ و پاشاگەردانی بێ كۆتایی باڵ بەسەر جیهاندا دەكێشێت.

لێرەوە ئەگەر بگەرێینەوە بۆ لائیحەی مافەكانی مرۆڤ و هاووڵاتی كە لەدوای شۆڕشی فەرەنسا راگەیەندرا، ئەوا ئەو راستییەمان بۆ دەردەكەوێت، ئەم لائیحەیە دوو جۆر ماف بۆ تاكی نەتەوە دیاری دەكات، كە بریتین لە دابینكردنی مافەكانی مرۆڤ وەك تاك، هەروەها دابینكردنی مافی كۆ وەك هاووڵاتییەك لەناو دەوڵەتە نەتەوەییەكدا، بەڵام ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ئەو بنەمایەی جۆرج بوشی باوك لە ساڵی 1991 و دوای هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەتی پێشان، سیستمی نوێی جیهانی پێ راگەیاند، دەبینین تەنیا پشتی بە بنەماكانی لائیحەی مافەكانی مرۆڤ بەستووە كە لە ساڵی 1948 سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی (تەنیا بلۆكی رۆژئاوا) پەسەندی كردووە و پاشان نەتەوە یەكگرتووەكان رایگەیاندووە. هۆكاری پەسەندكردنی لائیحەی مافەكانی مرۆڤیش كە هەموو جیهان پەسەندی كردووە، لەبەر ئەوەیە كە ئەو مافانەن كە هیچ كەس بۆی نییە دەستكارییان بكات و مافی هەر تاكێكە، بەڵام كاتێك تاكێك (ئەوجا سەر بەهەر نەتەوەیەك بێت)، كە دوو مافی هەیە، یەكەمیان ئەو مافانەن كە لە لائیحەی مافەكانی مرۆڤ هاتووە، بەڵام مافی دووەمی لێ دەسێنێتەوە كە مافی كۆیە وەك هاووڵاتی لە دەوڵەتێكی نەتەوەییدا، ئەوا لەم حاڵەتەدا لەبری ئەوەی لیبرالیزم ببێتە ئەو دەوڵەتە نەتەوەییەی كە هیگل بەو چوارچێوەی داناوە كە نەتەوە تێیدا دەگاتە ئازادی، ئەوا لیبرالیزم دەبێتە ئەو چوارچێوەیەی كە ئیرادەی نەتەوە پێشێل دەكات.

ئەوانەی هەتا ئێستاش بەرگری لە چەمكی لیبرالیزم دەكەن و پێ لەسەر ئەوە دادەگرن كە دەبێت لیبرالیزم لەسەرانسەری جیهان بسەپێندرێت، جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە ئەگەر وڵاتێكی دیكتاتۆری مافەكانی مرۆڤی لە دژی هاووڵاتیانی خۆی پێشێل كرد، چۆن دەبێت ئەمریكا، یان دەوڵەتانی رۆژئاوا بێدەنگ بن؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا بیرمەندی جوو یۆرام هازۆنی دەڵێت:» ئەوە كارێكی باشە ئەگەر ئەمریكا، یان وڵاتانی رۆژئاوا دەستتێوەردان بكەن بۆ ئەوەی رێز لە مافەكانی مرۆڤ بگرن، یان كۆتایی بە كۆمەڵكوژییەكی وەك رواندا بێنن، بەڵام ئەوە كارێكی خراپە كە بیەوێت رژێمەكە بڕووخێنێت و داگیری بكات، وەك عێراق و ئەفغانستان كە ئەمریكا خۆی باش دەزانێت ئەو توانایەی نییە كە دیموكراتی لەو وڵاتانە بونیاد بنێت..» ئەم وەڵامەی هازۆنی بە راشكاوی مانای ئەوەیە كارێكی باش دەكات ئەمریكا كە هاوكار بێت بۆ رێگرتن لە پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ، بەڵام كارێكی لە رادەبەدەر خراپ دەكات كە (مافی كۆ) لە تاكەكانی نەتەوە وەربگرێتەوە و وای لێبكات هەست نەكات هاووڵاتی دەوڵەتە نەتەوەییەكەی خۆیەتی، لێرەدا لەوانەیە باشترین نموونە بۆ ئێمە، هاوكاری و هاوپەیمانیی نێوان هێزەكانی پێشمەرگە و هێزەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژی داعش بێت، بێگومان ئەمریكا و دەوڵەتانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی كارێكی باشیان كرد كە دوای هێرشی داعش بۆ سەر كوردستان بەدەنگ پێشمەرگەوە هاتن و هاوكارییان كردین بۆ تێكشكاندنی ئەفسانەی داعش لەسەر دەستی پێشمەرگە، ئەوان باش دەیانزانی پێشمەرگە تەنیا لە پێناوی خاك و ناسنامەی نەتەوەیی خۆی بەو ئاستە قوربانی دەدات و بەو ئاستە بەشداری لە تێكشكاندنی داعشدا دەكات، بۆیە كاتێك ئەمریكا و دەوڵەتانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی تەنیا لەسەر چوارچێوەی مافەكانی مرۆڤ سەیری مافەكانی گەلی كوردستان دەكەن و (مافی كۆ)مان وەك نەتەوەیەك پێ رەوا نابینین، بۆیە ئەمە وایكردووە ئێمە وەك نەتەوەی كورد بە تەنیا بە مامەڵەكردن لە چوارچێوەی مافەكانی مرۆڤ، هەست نەكەین كە وەك نەتەوە رێز لە كەرامەتی نەتەوەییمان گیراوە.
ئەمریكا و كۆی دەوڵەتانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژی داعش و هەروەها ڤاتیكانیش، زۆر باش ئەو راستییەیان بۆ سەلمێندراوە، كە ئەو نموونە جوانەی پێكەوەژیان و لێبوردەیی و دژایەتی تیرۆر و تیرۆریستان كە هەرێمی كوردستان پێشكەشی كردووە، لەسەر ئاستی ناوچەكە و جیهانیش كەم وێنەیە، بەڵام نایانەوێت ئەم نموونە جوان و سەركەوتووە لەچوارچێوەی دەوڵەتی كوردستاندا بوونی هەبێت و بەزۆری زۆرداری تێكەڵاوی ئەزموونە شكستخواردووەكەی عێراقی دەكەنەوە، ئەمەیە بەشی زۆری بیرمەندانی ئێستای جیهانی گەیاندۆتە ئەو قەناعەتەی (لیبرالیزم بێجگە لە وەهمێكی گەورە، شتێكی دیكە نییە) و گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی كە لیبرالیزم لە ناو مەزهەبی كاسۆلیكی كریستیانیدا تواوەتەوە و ئامانجیەتی خۆی بەسەر هەموو جیهاندا فەرز بكات، ئەم بۆچوونە كە بەرامبەر لیبرالیزم هێجگار توندە، بەڵام ئەمە كاردانەوەی نەتەوەیەكە كە زیاتر لە سێ ملیۆن دەنگدەری چووە سەر سندوقەكانی دەنگدان و بە (بەڵێ) دەنگی بۆ مافی (كۆی نەتەوەی كوردستان) دا و بە جیهانی راگەیاند، ئەم نەتەوەیەش مافی سەربەخۆیی و دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆی هەیە، بەڵام هەموو ئەو دەوڵەتانەی خۆیان بە پێشەنگی لیبرالیزم دەزانن، لەئاستی ئەو غەدرە گەورەیەی لە نەتەوەكەمان كرا، چاویان داخست و هیچ رێزێكیان بۆ ئیرادەی ئازادیخوازانەی سێ ملیۆن دەنگدەری كوردستانی دانەنا.


بە رێگریكردن لە دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان ئاستەنگی گەورەیان بۆ ئاشتی و سەقامگیری دروستكرد


ئامانج لە دەركردنی بڕیاری 688ی نیودەوڵەتی بۆ دابینكردنی ناوچەی دژەفڕین لە سەرووی هێڵی 36 ـەوە تەنیا بۆ ئەوە بوو كە ئەو ناوچانەی دەكەونە سەرووی هێڵی 36 ببنە كۆمەڵگەیەكی گەورەی پەنابەران لەسەر خاكی خۆمان كە كوردستانە.
بڕیاری 688ی ئەنجومەنی ئاسایشی نیودەوڵەتی كە لە 5ی نیسانی 1991 دەرچوو، رژێمی بەعسی ناچار نەكرد كە لە كوردستان بكشێتەوە و كوردستان لەژێر چاودێری نەتەوە یەكگرتوەكان خۆی بەڕێوەببات، بەڵكو بەپێچەوانەوە ئەوە قەناعەتی حزبی بەعس بوو كە گەلی كوردستان توانای خۆبەڕێوەبردنی نییە، بۆیە وەك تۆڵەسەندنەوەیەك لە كوردستان بڕیاری دا دامودەزگاكانی لە كوردستان بكشێنێتەوە، ئەمەش لەبەر ئەوە بوو كە سەدام و حزبی بەعس لەوە دڵنیابوون كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نە كوردستان دەخاتە ژێر چاودێریی نەتەوە یەكگرتووەكان، نە گەمارۆ سەپێندراوەكانی سەر عێراقیش لەسەر كوردستان هەڵدەگرێت، نە ئامادەباشی ئەوەشی تێدایە كە مامەڵەیەكی فەرمی لەگەڵ كوردستاندا بكات، لەناو ئەم بارودۆخە سیاسییە نێودەوڵەتییە ئاڵۆزە و لەژێر باری سەختی گەمارۆیە نێودەوڵەتییەكانی سەر عێراق كە هەرێمی كوردستانیشی دەگرتەوە و پاشان ئەو گەمارۆ سەختە ئابوورییەشی كە حكومەتی بەعس بە كشانەوەی دامودەزگاكانی خستیە سەرشانی گەلی كوردستان، بەڵام بەرەی كوردستانی بە پشتبەستن بە ئیرادەی خەڵكی كوردستان تەنیا لە ماوەی كەمتر لە شەش مانگدا بڕیاری هەڵبژاردنی دا و لە 19ی ئایاری 1992 هەڵبژاردنی ئەنجامداو لەماوەی تەنیا دوو هەفتەدا لە 4ی حوزەیرانی 1992 پەرلەمانی كوردستان دامەزرا و یەكەمین كۆبوونەوەی خۆی گرێدا و لە ماوەی یەك مانگدا و لە 4ی تەموزی 1992 یەكەمین كابینەی حكومەتی هەرێمی كوردستان سوێندی یاسایی خواردو دەست بەكار بوو، دوای ئەمیش تەنیا لەماوەی 3 مانگدا پەرلەمانی كوردستان بڕیارە مێژووییەكەی فیدڕاڵیەتی دەركردو پەسەندی كرد.
ئەم هەنگاوە خێرایانەی خەڵكی كوردستان بۆ پڕكردنەوەی بۆشایی سیاسی و ئیداری لە هەرێمی كوردستاندا، سەرنجی رێكخراوە ناحكوومییە جیهانییەكانی بە ئاستێك راكێشا، كە وەك موعجیزەیەك سەیری ئیرادەی خەڵكی كوردستان بكەن، ئەمەش لەبەر ئەوە بوو لەدوای شەڕی دووەمی جیهانییەوە، هیچ نەتەوەیەكی جیهان نەبووە بە هاوشێوەی گەلی كوردستان وەك نەتەوەیەكی دوای شەڕ و بێ ئەزموون لە پرۆسەی حوكمڕانی بتوانێت لەماوەی كەمتر لە ساڵێكدا خۆی رێكبخاتەوە و بەبێ ئەوەی پەرلەمانی هەبێت، یاسای هەڵبژاردن دەربكات و پەرلەمان و حكومەتی خۆی دابمەزرێنێت، هەروەها هیچ نەتەوەیەك لەم جیهانە نەبووە كە بەبێ بودجە و هاوكاری نێودەوڵەتی بتوانێت لە قۆناخی دوای شەڕ حكومەت و پەرلەمانی خۆی دابمەزرێنێتەوە، بەڵام هەرێمی كوردستان لەماوەی 4ی نیسانی 1991 كە بڕیاری 688ی نێودەوڵەتی دەرچوو، هەتا 15ی نیسانی 1995 كە بڕیاری 986ی ئەنجومەنی ئاسایش ناسراو بە بڕیاری (نەوت بەرامبەر خۆراك) و هەتا سەرەتای ساڵی 1996 كە بڕیارەكە جێبەجێ كرا، بێجگە لە ژێرخانێكی رووخا و وڵاتێكی كاولكراوی دوای شەڕ، هیچ سەرچاوەیەكی داهاتی نەبووە كە وەك سەرچاوەی داهاتی دەوڵەتی حیسابی بۆ بكرێت، بەڵام لەبەر ئەوەی خەڵكی كوردستان شكۆی كەرامەتی خۆی لە چوارچێوەی ئەو هەرێمە نیمچە دەوڵەتییەوە دەبینییەوە، ئامادە بوو دەستبەرداری هەموو مافەكانی خۆی بێت و بیكات بە قوربانی مافە نیشتمانییەكانی.
كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و لەسەرووی هەمووشیانەوە ئەمریكا و نەتەوە یەكگرتووەكان، لەبری ئەوەی رێز لەو ئەزموونە تازەیە بگرن كە ئیرادەی نەتەوەیەكی ئازادیخواز دروستی كردووە، لە جێبەجێكردنی بڕیاری 986یش ئەوەیان بە خەڵكی كوردستان رەوا نەبینی كە پشكی كوردستان كە بە (13%) دیاریكرابوو، بیدەنە دەست ئەو پەرلەمان و حكومەتەی كە خەڵكەكە خۆی هەڵیبژاردووە، بەڵكو دوای هەوڵێكی زۆری سەركردایەتیی سیاسی و حكومەتی هەرێمی كوردستان، پشكی كوردستان لە داهاتی بەرنامەی (نەوت بەرامبەر خۆراك) درایە نەتەوە یەكگرتووەكان و بە رێگەی ئاژانسی نەتەوە یەكگرتووەكان ئەو پارەیە بۆ كوردستان خەرج دەكرا، وەك دوای رووخانی رژێمی بەعسیش دەركەوت، ئەوەندەی ئەو پارەیە گەندەڵی تێدا كرابوو، هێندە بۆ پڕۆژەكانی هەرێمی كوردستان سەرف نەكرابوو.

لەماوەی ساڵانی 1992- 2003، هەوڵێكی زۆری هەرێمی هەبوو بۆ دەستوەردان لە كاروباری هەرێمی كوردستان و لەباربردنی ئەزموونی حوكمڕانیی هەرێمی كوردستان، بەڵام كە لە ئابی 1996 پارتی دیموكراتی كوردستان لە دوایین هەفتەی تەمەنی خولی یەكەمی پەرلەماندا، پەرلەمانی لە لەدەستدانی شەرعییەت رزگار كردو ماوەی خولی یەكەمی درێژ كردەوە و شەرعییەتی گێڕایەوە بۆ پەرلەمانی كوردستان، ئیدارەی كلینتۆن گەیشتە ئەو قەناعەتەی دەبێت هەر هێندە هاوكاری كوردستان بكات ئەو ئەزموونە وەك خۆی بمێنێتەوە، بۆ ئەمەش لە ئەیلوولی 1998 رێككەوتنی واشنتۆن بە ناوبژیوانیی وەزیری دەرەوەی ئەوكات (مادلین ئۆلبرایت) لە واشنتۆن لە نێوان پارتی و یەكێتی ئیمزا كرا، بۆ ئەوەی ئەو لێكترازانەی لە ئیدارەی حكومەتی هەرێم دروست بووە، دووبارە یەك بگرێتەوە، بەڵام ئەم یەكگرتنەوەیە كارێكی ئاسان نەبوو، دوای 7 ساڵ بەسەر رێككەوتنی واشنتۆن و دوای رووخانی رژێمی بەعس لە 2005 ئەنجامدرا.
لە كۆتایی ساڵی 2002 و دوای ئەوەی رووخانی رژێمی بەعس بووە ئامانجی ئیدارەكەی جۆرج دەبلیو بوش، بایەخ و گرنگی هەرێمی كوردستان بە ئاستێك بۆ ئەمریكا دەركەوت، ئەگەر هەرێمی كوردستان نەبێت، ئەوا ئەمریكا نەیدەتوانی پرۆسەی رووخانی رژێمی بەعس جێبەجێ بكات، هەر بۆیە ئیدارەی بوش بەشێوەیەكی فەرمی و وەك بەڵێنێك لە بونیادنانەوەی عێراقدا بەڵێنی بە كوردستان دا كە لە عێراقی دوای رژێمی سەدام حوسێندا، ئەم هەرێمە بە دامەزراوە شەرعییەكانیەوە (پەرلەمان و حكومەت) بە هەموو ئەو یاسا و بڕیارانەی كە لەماوەی ساڵانی دوای 1992 تا ئەو رۆژەی دەستووری عێراق دەنووسرێتەوە، دەبنە بەشێك لە دەستووری تازەی عێراق، جورج بوشی كوڕ دوای رووخانی رژێمی سەدام حوسێنیش، دیسان گەیشتبووە ئەو قەناعەتەی كە بەبێ هەرێمی كوردستان ناتوانێت لە عێراقدا سەركەوتوو بێت، بۆیە بە ئەقڵانی و لۆژیكانە سەیری داواكانی سەركردایەتیی سیاسیی كوردستانی دەكرد، كە بەڕێز مسعود بارزانی پێداگری لەسەر دەكرد، هەر بۆ نموونە لەسەر مانەوەی هێزی پێشمەرگە كە بارزانی پێداگری لەسەر دەكرد، جۆرج بوش نەرمی نواند و پێداگری لەسەر هەڵوەشانەوەی هێزی پێشمەرگە نەكرد، لەسەر بونیادنانەوەی عێراق لەسەر بنەمای فیدڕاڵی جوگرافی و مێژوویی كە ئەمیشیان دیسان هەر بارزانی پێداگری لەسەر دەكرد، بوش پێداگری لەسەر فیدڕاڵییەتی پارێزگاكان نەكرد، ئەم شێوازی مامەڵەی ئیدارەی جورج بوش لە هەردوو خولی سەرۆكایەتییەكەیدا لەگەڵ بارزانی و هەرێمی كوردستان، بووە هۆكاری ئەوەی هەرێمی كوردستان و هێزی پێشمەرگەی كوردستان، هاوكارێكی باشی ئیدارەی بوش بن بۆ بونیادنانەوەی عێراق و سەركەوتنی هێزەكانی ئەمریكا لە شەڕی دژی قاعیدە لە عێراقدا، راستە ئیدارەی جۆرج بوش پەنای بۆ زیادكردنی بەپەلەی هێز بۆ عێراق برد و هێزەكانی سەحوەی لە عەرەبی سوننە دروست كرد، بەڵام ئەگەر هاوكاری هەرێمی كوردستان و هێزی پێشمەرگە نەبوایە، فریای ئەوە نەدەكەوت ئەو بڕیارانە بدات كە لە بەڕێوەبردنی عێراقدا سەركەوتوو بێت، لەلایەكی دیكە ئیدارەی جۆرج دەبلیو بوش گەیشتبووە ئەو قەناعەتەی كە بوونی هەرێمی كوردستان، فاكتەرێكی گرنگە بۆ دروستكردنی ئاشتی لەگەڵ هاوپەیمانەكانی دیكەی ئەمریكا لەناوچەكە، بۆیە ئیدارەی بوش هەوڵێكی زۆری دا كە زەمینەی هاوكاری و هاریكاری و بازرگانییەكی گەورە لە نێوان كوردستان و توركیا دروست بكات و متمانە لەنێوان هەرێمی كوردستان و توركیا دروست بكات، بەمەش توانی لە 20ی كانوونی دووەمی 2009 كوردستانێكی سەركەوتوو و عێراقێكی سەركەوتوو تەسلیمی ئیدارەی باراك ئۆباما بكات، بەڵام لەماوەی 8ساڵی ئیدارەی ئۆبامادا، ئیدارەی ئەمریكا نەك عێراق و كوردستانی پێ نەپارێزرا، بەڵكو سیاسەتە هەڵەكانیان وایكرد، سیتسمی جیهانی لەبەر یەك هەڵبوەشێت، كە ئیدارەی ترەمپیش هات هەر لە بناخەوە سیستمی حوكمڕانیی ئەمریكا و سیستمی جیهانی گۆڕی، مەزندەكان بەو ئاراستەیە بوون كە ئیدارەی ترەمپ هەوڵی چارەسەركردنی كێشەكان دەدات، بەتایبەتی هەموو ئەو راپۆرتانەی بۆ سیاسەتی ئەمریكا لە عێراقدا بۆ ئیدارەی دوای باراك ئۆباما پێشنیار كرابوون، هەموو راپۆرتەكان جەختیان لەسەر ئەوە كردبۆەوە كە بۆ بەرژەوەندیی سیاسەتی ئەمریكا لە عێراقدا وا پێویست دەكات، كە سیستمی سیاسیی كوردستان راستەوخۆ تێكەڵاوی ئەو سیستمە سیاسییە شكستخواردووەی عێراق نەكرێتەوە و ئەمریكا خۆی تەرخان بكات بۆ رێكخستنەوەی سیستمی سیاسی لە بەشە عەرەبییەكەی عێراق و دوای ئەو رێكخستنەوەیە لەسەر بنەمایەكی تازە پەیوەندیی نێوان هەرێم و بەغدا رێكبخرێتەوە. ئەمەش مانای ئەوەیە ئەم قەناعەتە لای هەردوو پارتی كۆماری و دیموكراتی دروست ببوو، كاتێك ئەم راپۆرتانە كاریان لەسەر كرابوو، هێشتا هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی 2016 دەستی پێ نەكردبوو، پاشانیش لە ئایاری 2015 شاندی كوردستان بە سەرۆكایەتی بارزانی راشكاوانە پرسی سەربەخۆیی كوردستانی لەگەڵ سەرۆك ئۆباما باسكردبوو، ئەو خۆی راسپاردەی ئەوە بوو كە سەربەخۆیی بكەنە پرۆسە و ژوورێكی عەمەلیاتی بۆ دروست بكەن و وتبووی خۆتانی بۆ ئامادە بكەن، بەڵام بە مەرجێ ئەم پرۆسەیە بكەوێتە دوای شەڕی دژی داعش، بارزانی بەڵێنی بە سەرۆك ئۆباما دابوو كە تا شەڕی دژی داعش كۆتایی نەیەت، ئەو پرۆسەیە دەست پێناكات.

دیارە پێش ئەوەی شەڕی داعش لە عێراقدا كۆتایی بێت، دیموكراتەكان لە هەڵبژاردنی 2016 دۆڕان، بەڵام پێش ئەوەی ئۆباما كوشكی سپی بەجێبهێڵێت پرۆسەی ئازادكردنەوەی موسڵ بۆ رووخانی خەلافەتی داعش دەستی پێكرد، هێزی پێشمەرگەی كوردستان لە 20ی نۆڤەمبەری 2016 هەموو ئەو ناوچانەی ئازادكردەوە كە بەپێی رێككەوتنی نێوان هێزی پێشمەرگە و سوپای عێراق بە میانگیری ئەمریكا بۆی دانرابوو و دەروازەكانی موسڵی بۆ سوپای عێراق كردەوە و هەر ئەو رۆژەش بارزانی لە باشیكەوە كۆتایی شەڕی داعشی لە بەرەی كوردستانەوە راگەیاند. هەر لەسەر ئەم بنەمایەش دوای ئەوەی ماوەی 8 مانگ بوو شەڕی داعش لە بەرەی كوردستانەوە كۆتایی هاتبوو، بەشی هەرە زۆری حزبەكانی كوردستان بە ئامادەبوونی بارزانی كۆبوونەوە و رۆژی 25ی ئەیلوولیان بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم دەستنیشان كرد.

ئامانج لە ریفراندۆم وەك بە درێژایی هەڵمەتەكانی ریفراندۆم بارزانی جەختی لەسەر دەكردەوە، ئەوە نەبوو رۆژی دواتر دەوڵەتی كوردستان رابگەیەندرێت، بەڵكو ئامانج لە ریفراندۆم ئەوە بوو كە لەسەر بنەمای ئیرادە و خواستی خەڵكی كوردستان، دیالۆگێكی سەردەمییانە لەگەڵ حكومەتی عێراق دەستی پێ بكرێت و لەسەر ئەو بنەمایە پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا رێكبخرێتەوە و شێوازی پەیوەندیی ئایندەیان دیاری بكرێت. بەڵام بەداخەوە ستافی ئیدارەی ترەمپ رێزی لە ئیرادەی خەڵكی كوردستان نەگرت و سەرەنجامیش وەك ئێستا دەیبینین، ئەو زیانەی بەر شكۆی سیاسەتی ئەمریكا كەوتووە لە عێراقدا، لەچاو ئەو هەموو قوربانی و پارەیەی بۆ بونیادنانەوەی عێراق لەدوای 2003وە داویەتی، شكستێكە هیچی لە شكستی ئەمریكا لە شەڕی ڤێتنام كەمتر نییە و، بەم هەڵوێستەی بە جۆرێك بارودۆخی ناوچەكەی لێ ئالۆز بووە، كە شكۆی ئەمریكای خستۆتە ژێر پرسیارەوە.
لێرەوە ئەگەر گریمانەی ئەوە بكەین، ستافی ئیدارەی ترەمپ بەسەر سیاسەتی تەسكی حزبایەتیی خۆیاندا زاڵ بوونایە و لە پێناوی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لە عێراق و ناوچەكە مامەڵەیان لەگەڵ ریفراندۆم و ئایندەی هەرێمی كوردستان لە عێراقدا بكردایە و ئەگەر رێگەیان نەدابایە میلیشیاكانی حەشدی شەعبی هێرش بكەنە سەر كوردستان، ئایا نفووز و پێگەی ئەمریكا لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا بەمجۆرە دەبوو كە ئێستا بوونی هەیە، یان جارێكی دیكە وەك سەردەمی ئیدارەی جۆرج دەبلیو بوش، عێراق دەبووەوە ئەو پێگە گرنگە بۆ ئەمریكا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كە دەیتوانی كۆنتڕۆڵی كێشەكان بكات رووسیاش بەو ئاستە نەدەبووە هاوشانی ئەمریكا لە كۆی هاوكێشەكانی ناوچەكە و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟!