سندوقە رەشەكەی ویلایەتی فەقیهـ
لەناو بەرنامەی حكومەتەكەی د.عادل عەبدولمەهدیدا


كاتێك دەڵێین هیچ لایەنێكی سیاسیی شیعە بڕوای بە سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی نییە وەك سیستەمێك بۆ حوكمڕانی، ئەمە مانای ئەوە نییە ئەوان كوفری سیاسەتیان كردووە و، ئەوەشی بڕوای بە دیموكراتی نەبێت وەك سیستمێك بۆ حوكمڕانی، ئیدی ناتوانێت حوكمڕانی بكات، یان لە حوكمڕانیدا سەركەوتوو بێت.
لای شیعەی عێراق بە هاوشێوەی شیعەی سەرجەم دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پاكستان و ئەفغانستان، ناسنامەی ئایینیی شیعەگەرایی جێگەی ناسنامەی نەتەوەیی گرتۆتەوە، ئەوجا چۆن هەر نەتەوەیەك ئامانجی ئەوەیە لە چوارچێوەی دەوڵەتی نەتەوەییدا شكۆی ناسنامەی خۆی بەرجەستە بكات، ئەوا پێڕەوانی مەزهەبی شیعەش لە هەر كوێیەكی ئەم جیهانە بن بە شیعەی عێراقیشەوە دەیانەوێت لە چوارچێوەی دەوڵەتی (ویلایەتی فەقیهدا) شكۆی مەزهەبگەرایی خۆیان پێناسە بكەنەوە.

ئەم حاڵەتە تەنیا تایبەت نییە بە شێوازی بیركردنەوەی پێڕەوانی مەزهەبی شیعە، بەڵكو هەموو پێڕەوانی ئەو ئایین و مەزهەبانەی كە ئایین وەك ناسنامەی سەیر دەكەن، شكۆی ئایینی و نەتەوەیی خۆیان لەناو سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتیدا نابیننەوە، هەر بۆیە پەنا بۆ سیستمێكی دیكەی حوكمڕانی دەبەن، كە ئەو سیستمە بە بڕوای خۆیان دەبێتەوە بە چوارچێوەیەك بۆ پێناسەكردنەوەی شكۆی نەتەوەیی و ئایینییان، دەكرێت لەم رووەوە ئاماژە بە چەند نموونەیەك بكەین:
1. لە دوای سەركەوتنی شۆڕشی فەرەنسا لە ساڵی 1789، فەرەنسییەكان دوو زانایان رەوانەی ئەمریكای دیموكراتی و رووسیای قەیسەری كرد، بۆ ئەوەی بزانن كام سیستەمەیان بۆ فەرەنسای دوای شۆڕش دەشێت، سەرەنجام ئەنجامی گەشتەكەی ئەلێكسی تۆكۆفیل (دیموكراتیەت لە ئەمریكا) پەسەند كرا، نەك شێوازی حوكمڕانیی قەیسەری لە رووسیا، لەگەڵ ئەوەی هۆكاری ئەم دەستنیشانكردنەی فەرەنسا بۆ ئەوە دەگێڕنەوە كە سیستمی حوكمڕانیی دیموكراتیی ئەمریكا لە سیستمی حوكمڕانیی قەیسەریی رووسیا باشتر بووە، بەڵام هۆكاری سەرەكی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە ئەمریكا و فەرەنسا هەردوولایان پێڕەوانی كریستیانی كاسۆلیكین، سیستمی دیموكراتیی ئەمریكا وەك سیستمێكی گونجاو بۆ شكۆی كریستیانی كاسۆلیكی پەسەند كراوە.

2. جووەكان لە ئەوروپا هەستیان دەكرد، سیستمی لیبڕاڵی ناتوانێت شكۆی نەتەوەییان وەك جوو بپارێزێت، بۆیە وێڵ بوون بەدوای دەوڵەتێكی نەتەوەییدا بۆ ئەوەی لە چوارچیوەی ئەو دەوڵەتەدا شكۆ بۆ ناسنامەی (جووبوونی خۆیان) بگێڕنەوە، ئەوە بوو لە ساڵی 1896 سیۆدر هرتزل وەك رێبەری زیندووكردنەوەی جوو كتێبی (دەوڵەتی جوو –Jewish State)ی دانا، ئەم كتێبە كە 56 ساڵ پێش راگەیاندنی دەوڵەتی ئیسرائیل لە ساڵی 1948 نووسراوە، بووە بناخەیەك بۆ جووەكان بۆ بونیادنانی شێوازی حوكمڕانی (دەوڵەتی جوو)، هەموو جووەكانی جیهانیش بە فەرمی دەوڵەتی ئیسرائیل بە دەوڵەتی خۆیان دەزانن و پێی دەڵێن (دەوڵەتی جوو)، هەر بۆیە (دەوڵەتی جوو) شێوازێكی دیكەی دەوڵەتداری و حوكمڕانییە كە تەواوی جووەكانی جیهان لە سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی بە باشتری دەزانن.

3. پێڕەوانی ئایینی ئیسلام - مەزهەبی سوننە، لەدوای رووخانی خەلافەتی عوسمانییەوە لە ساڵی 1922، هەموو هەوڵیان بۆ دووبارە گێڕانەوەی خەلافەتە وەك شێوازێكی تایبەتیی حوكمڕانی بە پێڕەوانی سوننە، هەر بۆیەشە لە تەواوی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی هەتا ئێستاش شێوازی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی وەك سیتمێك بۆ حوكمڕانی بە شێوەیەكی ئارەزوومەندانە لەلایەن خەڵكی ئەو وڵاتانە قبووڵ نەكراوە، تەنانەت لە كۆماری توركیای نوێدا لەدوای ساڵی 1923وە هەتا ساڵی 2002 هەموو هەوڵی حكومەتە یەك لەدوا یەكەكانی توركیا بۆ ئەوە بوو ئاسەواری خەلافەت بسڕێتەوە، بەڵام لەگەڵ هاتنی ئاكپارتی لە دوای ساڵی 2002 و لە ماوەی 16ساڵی رابردوودا، هەموو هەوڵەكانی ئەردۆگان و ئاكپارتی بۆ ئەوەیە دووبارە بە شێوەیەكی نەرم توركیا بگێڕنەوە بۆ خەلافەتی ئیسلامی، شێوەی نەرمیش بەو مانایەی پێچەوانەی ئەزموونی ئیخوانی میسر دوای 2011 و رێكخراوی داعش لە دوای ساڵی 2014، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئاكپارتی بۆ دەیەوێت لە دیموكراتی دوور بكەوێتەوە و لە خەلافەتێكی نەرمی ئیسلامی نزیك ببێتەوە؟ بێگومان ئەردۆگان باش دەزانێت ئەگەر بتوانێت خەلافەتی ئیسلامی بگێڕێتەوە، ئەوا ناسنامەی ئیسلامی – سوننە لە تەواوی جیهانی ئیسلامی – سوننە، جێگەی ناسنامەی نەتەوەیی دەگرێتەوەو شكۆ بۆ نەتەوەی تورك دەگەڕێتەوە، وەك براگەورەی هەموو نەتەوەكانی پێڕەوی ئایینی ئیسلام – مەزهەبی سوننە.
4. ئەگەر هەر لەم چوارچێوەیەدا و سەیری رووسیای سەردەمی پوتین بكەین، دەبینین لەدوای ساڵی 2002 ەوە چیدیكە هەژموونی لیبڕاڵی رۆژئاوا و ئەمریكا قبووڵ ناكات، لەماوەی ساڵانی 1991-2002، ئەمریكا و رۆژئاوا ئامانجیان بوو كە سیستمی سیاسی رووسیا كۆپیكراوی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی رۆژئاوا بێت، ئامانجیان لەم كۆپیكردنە ئەوە نەبوو خەڵكی رووسیا ئازاد و خۆشگوزەران بێت، بەڵكو ئامانجیان ئەوە بوو شكۆی رووسیا وەك نەتەوە و وەك لانەكەی پێڕەوانی ئایینی كریستانی ئەرسەدۆكس بشكێنن و لەناو كەوانەی گەمارۆی ناتۆدا ملكەچی بكەن، بۆیە پوتین لە چوارچێوەی سیستمی (ئەسۆریتاریانزمێكی نەرم _ Soft (Authoritarianism توانی بە جۆرێك رووسیا بەهێز بكاتەوە و گەمارۆی كەوانەی ناتۆ بشكێنێت و بۆ شكاندنی ئەم كەوانەیەش لە 2008 بە هێزی سەربازی چووە ناو جۆرجیا و لە 2014 كریمای لكاند بە خۆیەوە، بەمەش شكۆی بۆ رووس و پێڕەوانی ئایینی كریستیانی ئەرزەسۆكس گێڕایەوە.

5. چینیەكان سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتیان وەك سیستمێك بۆ حوكمڕانی پێ باش نییە، هەر بۆیە هەردوولایان چینی كۆمنیستی و تایوانی لەگەڵ ئەوەی سوودێكی هێجگار زۆریان لە سیاسەتی (ئابووریی بازاڕی سەرمایەداری) وەرگرتووە، بەڵام هەتا ئێستاش كۆماری چین پێڕەوی كۆمۆنیستی مائۆیی دەكات، ئەمەش لەبەر ئەوەیە چینییەكان كۆمۆنیستی مائۆیی وەك كۆمۆنیستێكی مۆدێلی چینی، نەك ماركسی سەیر دەكەن، ئەمریكا و رۆژئاوا ویستیان لەدوای ساڵی 1991 چینیش بە دەردی سۆڤیەتی پێشوو ببەن و سیستمە سیاسییەكەی بڕووخێنن، بەڵام چین خۆی راگرت و لە ئێستادا هێندە بەهێز بۆتەوە كە سیستمی حوكمڕانی چینی وەك بەدیل بۆ سیستمی حوكمڕانی لیبڕاڵ دیموكراتی رۆژئاوا سەیر دەكرێت.

لێرەوە ئەگەر سەیری تەواوی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا بكەین، هەر لە ژاپۆنەوە تا دەگاتە هیندستان، دەبینین ئەو دەوڵەتانە نەیانتوانیوە خۆیان بونیاد بنێنەوە و ببنە خاوەنی دەوڵەتی بەهێز كە لاسایی ئەزموونی لیبڕاڵیی رۆژئاوایان كردۆتەوە، یان هەوڵیانداوە لە وڵاتەكانی خۆیاندا ئەو سیتمە وەك خۆی كۆپی بكەنەوە، هەر بۆ نموونە هیندستان كە بە نیمچە كیشوەرێك ناوزەد دەكرێت، كێشەی گەورەی ئەوەیە كە سیستمیە دیموكراتییەكەی رێگای پێنادات، بڕیاری راست و خێرا بۆ بەڕێوەبەردنی دەوڵەتەكەی وەربگرێت.
ئاماژەكردنمان بۆ ئەم نموونانە بەو مانایە نییە سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی، یان دامەزراوەكانی ئەم سیستمە بۆ دەوڵەتانی رۆژئاوای كریستیانی كاسۆلیكی نەبوونەتە هۆكاری خۆشگوزارنی و بەرزیی داهاتی تاك بۆ هاووڵاتیانی خۆیان، هۆكاری ئەم سەركەوتنە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، ئەزموونی لیبڕاڵ دیموكراتی لە جیهانی رۆژئاوای كریستانی كاسۆلیكی، پرۆسەیەكە دوای دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی دەستی پێكردووە و توانیویانە لەچوارچێوەی دەوڵەتی نەتەوەییدا هۆز و گرووپە جیاوازەكانی نەتەوە لە چوارچێوەی ئینتمای نەتەوەییدا بكەن بە هاووڵاتی و ئینتیمای بۆ خاكەكەی هەبێت، دوای ئەمە ئەوجا هەوڵدراوە هاووڵاتیان وەك تاك (Individual) لەسەر بنەمای ماف مامەڵەی لەگەڵ بكرێت، هەر بۆ نموونە ئەمریكا كە خۆی بە رێبەری دەوڵەتی لیبڕاڵ دیموكراتی دەزانێ، دوای ئەوەی سەربەخۆیی راگەیاندووە لە ساڵی 1776، لائیحەی مافەكانی (تاك)ی راگەیاندووە، وەك تاكێكی ئەمریكاو ئازاد، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە بۆچی ئەمریكا لەو سەردەمەی كە كۆلۆنیالییەكی بەریتانی بوو، لائیحەی مافی تاكی رانەگەیاند؟ وەڵامەكەی ئەوەیە: ئەوكات نەتەوەی ئەمریكا لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی ئازاددا هەستی بە هاووڵاتیبوون نەدەكرد، چۆن دەكرا وەك تاك مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، ئەمە بۆ هەموو نەتەوەكانی جیهان راستە، هەر بۆیە كاتێك لە دوای ساڵی 1991ەوە رۆژئاوا و ئەمریكا دەیانەوێت بە زەبری هێز سیستمی هەموو نەتەوەكانی جیهان بگۆڕن بۆ ئەو سیستمەی خۆیان مەبەستیانە لەژێر ناوی (بڵاوكردنەوەی دیموكراتی) ئەوا هاووڵاتیانی ئەو نەتەوانە ئەو سیستمە رەتدەكەنەوە، هەر ئەمەش هۆكاری ئەو داشكانە گەورەیە بووە كە لە ئێستادا بەسەر هەژموونی لیبڕاڵی لە جیهاندا شكاوەتەوە.
لێرەوە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ عێراقی دوای 2003 و سەیر لە كاردانەوەی پێكهاتە سەرەكییەكان (كورد و شیعە و سوننە) بكەین، بەرامبەر ئەو سیستمە سیاسییەی ئەمریكا مەبەستی بوو لە عێراق بونیادی بنێتەوە، دەبینین هەردوو پێكهاتەی عەرەبی شیعە و سوننە، نەك هەر دژی ئەو مودیلە حوكمڕانیە بوون كە ئەمریكا مەبەستی بوو، بەڵكو هەردوولایان شەڕیان لەگەڵ هێزەكانی ئەمریكا كردووە و وەك داگیركەر مامەڵەیان لەگەڵ كردووە، بەڵام لایەنی كوردستانی پێشوازی لەو مودێلە كردووە كە ئەمریكا مەبەستی بووە بەپێی دەستوور لە عێراقدا بونیادی بنێتەوە.
پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە: بۆچی لایەنی كوردستانی پێشوازی لێكردووە و عەرەبی شیعە و سوننە رەتیان كردۆتەوە؟ وەڵامەكە ئەوە نییە كە كورد خۆی بە دۆستی ئەمریكا زانیوەو شیعە و سوننە بە داگیركەریان داناوە، نەخێر، هۆكارە سەرەكییەكە ئەوەیە سیستمی سیاسیی كوردستان بەرهەمێكی لۆكاڵی خەڵكی كوردستانە و خەڵكی كوردستان خۆیان بونیادیان ناوە و ئەمریكا ئەم سیستمە خۆماڵیەی وەك سیتمێكی سیاسی سەركەوتوو سەیر كردووە و لەناو دەستووری عێراقدا جێگری كردووە، خۆ ئەگەر ئەمریكا هەموو سیستمە سیاسییەكەی كوردستانیشی رەتبكردایەتەوە و خۆی سیستمێكی سیاسیی تازەی بۆ كوردستان دابنایە، ئەوا خەڵكی كوردستانیش ئەو سیستەمەیان رەتدەكردەوە، هەروەك چۆن سیستمی فیدڕاڵیی پارێزگاكانیان رەتكردەوە.
بۆ ئێستای لایەنە سیاسییەكانی شیعەی عێراق كە هەموویان خوازیاری بونیادنانی سیتمێكی (ویلایەتی فەقیهـ) بە هاوشێوەی كۆماری ئیسلامیی ئێران، باش دەزانن بارودۆخی سیاسیی ئێستای عێراق و ناوچەكە و نێودەوڵەتیش ئەمەیان لێ قبووڵ ناكات، بۆیە بە هاوشێوەی ئەو دەوڵەتانەی وەك (چین و رووسیا و پۆڵەندا و هەنگاریا و دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا و تا رادەیەكی زۆریش توركیا) كە بە شێوازی نەرم خۆیان لە لیبڕاڵ دیموكراتی دوور خستۆەوە، لایەنە سیاسییەكانی شیعەی عێراق پێڕەوی ئەو سیاسەتە دەكەن كە لە رووی سیاسییەوە سیستمی (ویلایەتی فیقهـ) لە سندوقە رەشەكەی حكومەتدا دەشارنەوەو لە رووی سیاسەتی ئابووریشەوە پەیڕەوی لە سیاسەتی (ئابووریی بازاڕی سەرمایەداری) دەكەن، كاتێك بەهۆی پێڕەوكردنی سیاسەتی ئابووریی بازاڕی سەرمایەدارییەوە، ژێرخانی ئابووریی وڵات رێكدەخەنەوە، ئەوا سیستمە سیاسسیەكە لە سندوقە رەشەكە دەردەهێنن و بە ئاشكرا پێناسەی حوكمڕانیی خۆیان دەكەنەوە.

چۆن شیعەكانی عێراق
خەونی حوكمڕانییەكی سەركەوتوو دەكەن بە واقیع؟

خاڵی بەهێز لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا ئەوەیە ئەم پرۆسەیە پێكهاتووە لە دوو لایەنی سەرەكی، لایەنی یەكەمیان هەردوو هاوپەیمانی (ئیسلاح و بینا)یە و تێكڕای نوێنەرەكانی سوننە و شیعە لەخۆی دەگرێت و لە ئێستادا بەشێوەیەكی سەرەكی موقتەدا سەدر و هادی عامری سەرپەرشتی دەكەن و دەكرێت بشڵێین رۆڵی هادی عامری باڵاترە، لەبەر ئەوەی تەواوی هێزەكانی حەشدی شەعبی، هاوپەیمانی هادی عامرین و موقتەدا سەدر تەنیا هێزی شەقامی لەگەڵدایە، لەبەرامبەر ئەم بەرەیەی (عەرەبی شیعە و سوننە)، بەرەی كوردە، بەڵام لەم بەرەیەدا شەخسی مسعود بارزانی و پارتی دیموكراتی كوردستان رۆڵێكی كاریگەریان هەیە، هەتا ئەو ئاستەی دەتوانین بڵێن لە چاوی (عەرەبی شیعە و سوننەدا)، شەخسی بارزانی و پارتی دیموكراتی كوردستان تا رادەیەكی زۆر رۆڵی یەكلاكردنەوە بۆ كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغدا دەگێڕن.
بوونی پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا بە دوولایەنی سەرەكیی (كورد و عەرەب بە شیعەو سوننەوە)، رۆڵێكی زۆرباش دەگێڕێت بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا و هەروەها رۆڵێكی زۆر باش دەگێڕێت بۆ حوكمڕانیەكی سەركەوتوو لە بەشە عەرەبییەكەی عێراقدا. بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە: چۆن لە ماوەی چەند مانگێكی كەمی دوای پرۆسەی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراق لە ئایاری رابردوودا تا ئێستا پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا لە پرۆسەیەكی فەوزای سیاسییەوە گۆڕا بۆ پرۆسەیەكی نیمچە سەرەكی كە دوولایەنی سەرەكی لەخۆی بگرێت؟
وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێویستی بە گەڕانەوەیەكی ورد هەیە بۆ شێوازی بەڕێوەبردنی پرۆسەی سیاسی لە نێوماڵی شیعە و پاشانیش هەوڵەكانی بۆ دروستكردنی فراكسیۆنی گەورە و لە دوای ئەویش نەهێشتنی چەمكی فراكسیۆنی گەورە، بۆ ئەمەش دەتوانین بەچەند خاڵێك ئاماژەی پێ بكەین:
1. لیستی فەتح بە سەرۆكایەتیی هادی عامری كە دەكرێت پێشی بڵێین (لیستی حەشدی شەعبی)، راستە لە هەڵبژاردنەكاندا لیستی یەكەم نەبوو، بەڵام جیاوازیشی لەگەڵ لیستی سائیرون بە سەرۆكایەتی موقتەدا سەدر تەنیا دوو سێ كورسی بوو، بۆیە لیستی فەتحیش بە هاوشێوەی لیستی سائیرون بە لیستی یەكەم لە قەڵەم دەدرا.
2. ئەو شێوازەی هادی عامری بۆ پێكهێنانی فراكسیۆنی گەورە لە ژێر ناوی (هاوپەیمانیی بینا) پیادەی كرد، شێوازێكی دوولایەنە بوو، لەلایەك لەگەڵ ئەو سەرۆك فراكسیۆنانە هاوپەیمانی گرێ دا، كە بە رێگەی سەرۆك فراكسیۆنەوە هاتنە ناو (هاوپەیمانیی بینا)، لەلایەكی دیكەش بە رێگەی گرێدانی هاوپەیمانی لەگەڵ پەرلەمانتارەكانی ناو لیستەكانی دیكە وەك گرێدانی هاوپەیمانی لەگەڵ فالح فەیاز لەناو لیستی سەدر كە 22 پەرلەمانتاری لەگەڵدا بوو، دوای ئەویش بە كۆكردنەوەی ئیمزا لە ژمارەیەكی زۆری پەرلەمانتارەكانی عەرەبی سوننە و شیعە لە ناو لیستەكانی دیكە بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی سێبەر فراكسیۆنی گەورە مسۆگەر بكات لە پەرلەماندا و لەگەڵ پرۆسەی دەنگدان ئاشكرای بكات. لەبەرامبەر ئەم هەوڵە سەركەوتووانەی عامری، سەدر كە سەرۆكایەتیی هاوپەیمانی ئیسلاحی دەكرد، تەنیا پشتی بە ئیمزای سەرۆك فراكسیۆنەكان بەستبوو، لەوە بێئاگا بوو، لیستێكی وەك نەسر كە حەیدەر عەبادی سەرۆكایەتی دەكرد و بە حیساب خاوەنی 43 كورسی بوو، بەڵام تەنیا چەند كورسییەكی لەگەڵدا مابووەوە و ئەوی دیكەیان چووبوونە لای هاوپەیمانیی عامری، هەر بۆیە كاتێك هاوپەیمانیی (ئیسلاح) رایگەیاند بۆتە خاوەنی گەورەترین فراكسیۆن بەبێ لایەنی كوردستانی (پارتی و یەكێتی) زیاتر لە 183 كورسیی پەرلەمانیان لەگەڵدایە، بەڵام كە چوونە ناو پەرلەمان نەیانتوانی زیاتر لە 150 نوێنەر كۆبكەنەوە.
3. دوای شكستی هاوپەیمانیی ئیسلاح لە پێكهێنانی فراكسیۆنی گەورە، عامری هەوڵەكانی خۆی خستەگەڕ و لەگەڵ موقتەدا سەدر رێككەوت كە ئەسڵەن هەر فراكسیۆنی گەورە نەمێنێت و هەموو لیستەكانی عەرەبی شیعە و سوننە پێكەوە كاندیدی سەرۆكی پەرلەمان و سەرۆك وەزیران هەڵبژێرن، عامری لە هەردووكیاندا سەركەوتوو بوو.

4. سەبارەت بە هەوڵەكانی هاوپەیمانیی بیناش بۆ بەشداریكردنی كورد بە شێوەیەكی بەهێز لە حكومەتی داهاتووی عێراقدا، هادی عامری پێداگیری لەسەر پشتگیریی راستەوخۆی بارزانی و پارتی دیموكراتی كوردستان كرد، دیارە عامری و بەشێك لە سەركردەكانی دیكەی شیعە زۆر باش لە نزیكەوە شەخسی بارزانی و سیاسەتی پارتی دیموكراتی كوردستان دەناسن و دەزانن تەنیا بارزانی و پارتی دەتوانن ببنە نوێنەری راستەقینەی خواستەكانی خەڵكی كوردستان، بۆیە ئەگەر بتوانن لەگەڵ بارزانی بگەنە ئاكامێكی باش، ئەوا دەتوانن لە بەغدا حكومەتێكی بەهێزی ئەوتۆ دروست بكەن كە لانیكەم توانای ئەوەی هەبێت لەساڵی یەكەمدا بەشێكی زۆری خواستی هاووڵاتیانی بەشە عەرەبییەكەی عێراق دابین بكەن، كە هەموویان خزمەتگوزاریی گشتین، وەك دابینكردنی ئاو و كارەبا و بونیادنانەوەی ئەو ناوچانەی كە بەهۆی شەڕی دژی داعشەوە كاول كراون.
5. ئەگەر سەیری شێوازی دانوستاندنەكانی هاوپەیمانیی بینا لەگەڵ كوردستان بەگشتی و بارزانی و پارتی بەتایبەتی بكەین، ئەوا دەبینین زۆر باش رێزی ئەو خواستەی بارزانی و پارتییان گرتووە كە نەیانویستووە ببنە بەشێك لە هیچ هاوپەیمانییەك، لەبەرامبەردا هاوپەیمانیی بینا بەوە رازی بووە ئەگەر ئەوان توانییان فراكسیۆنی گەورە دروست بكەن، پارتی و بارزانی پشتگیرییان بكەن.
6. هەڵبژاردنی د.عادل عەبدولمەهدی وەك كاندیدی هاوبەش بۆ شیعەكان، دیسان رۆڵێكی گەورەی هاوپەیمانیی بینای تێدا بووە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر هاوپەیمانیی بینا نەیویستایە د.عادل عەبدولمەهدی كاندیدی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بێت، ئەوا نەدەبووە كاندیدی سەرۆك وەزیران، لەم حاڵەتەشدا لیستی ئیسلاح هیچی پێ نەدەكرا، بەڵام ئەگەر بەپێچەوانەوە بوایە، ئەوا هاوپەیمانیی بینا دەیتوانی هەموو رێگرییەك دروست بكات، ئەوجا لێرەوە ئەگەر سەیری ئەم كاندیدە بكەین كە لیستی بینا پشتگیری سەرەكیی بووە بۆ پۆستی سەرۆك وەزیرانی نوێی عێراق، ئەمە ئەوەی لێدەخوێندرێتەوە كە هاوپەیمانیی بینا نییەتی ئەوەی هەیە كە هەوڵەكان بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغدا بخرێنەگەڕ و پێش هەموو شتێك كێشەی كوردستان لە كۆڵ خۆی بكاتەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە د.عادل عەبدولمەهدی پەیوەندییەكی زۆر باشی لەگەڵ بارزانی و پارتی هەیە و بارزانی و پارتییش نەك هەر پێشوازی لە كەسایەتییەكی وادەكەن كە پۆستی سەرۆك وەزیران وەربگرێت، بەڵكو پشتیوانیشی دەكەن و هاوكارییەكی جددیشی دەكەن بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغدا و هەروەها هاوكاریشی دەكەن بۆ سەركەوتنی لە حكومەتەكەیدا.
ئەو خاڵانەی ئاماژەمان پێكردن، كە زیرەكانە هادی عامری هەستی پێكردوون بۆ ئەوەی حكومەتی داهاتووی عێراق سەركەوتوو بێت، پیاهەڵدان نییە بە هادی عامری، یان مانای ئەوە نییە كە ئەو دەیەوێت دۆستایەتی كورد بكات، یان پێشتر هیچ سیاسەتێكی هەڵەی بەرامبەر كوردستان پیادە نەكردووە، بەپێچەوانەوە هێزەكانی حەشدی شەعبیی سەر بە هادی عامری و موقتەدا سەدریش ئەو هێزانە بوون كە ساڵی پار هێرشیان كردە سەر كوردستان و كەركووكیان داگیركردەوە و لە داستانەكانی پردێ و سحیلا و تەلسقۆف لەسەر دەستی هێزی پێشمەرگە تێكشكێندران، بەڵام زیرەكیی عامری و هاوپەیمانەكانی لە لیستی بینا و هێنانی موقتەدا سەدر بۆ سەر هەمان شێوەی بیركردنەوە، لەوەدایە كە هەنگاوەكانی ئەوەی لێ دەخوێندرێتەوە كە زۆر باش دەزانن، ئەمە دوایین دەرفەتە لە بەردەم حوكمڕانیی شیعە لە عێراقدا، ئەگەر لەم حكومەتە سەركەوتوو نەبن، ئەوا حوكمڕانیی شیعە لە عێراق كۆتایی دێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كێشەی سەرەكیی حوكمڕانیی شیعە بە شێوەیەكی سەرەكی لەگەڵ خودی شیعەیە، نەك پێكهاتەكانی دیكە، هەر بۆیە هەموو هەوڵی خۆیان خستۆتە كار بۆ ئەوەی زەمینە بۆ حوكمڕانییەكی سەركەوتوو خۆش بكەن، دەكرێت ئەمەشیان بە چەند خاڵێك ئاماژەی پێ بكەین:

هەوڵدان بۆ نەهێشتنی پەرتەوازەیی سیاسی، یەكەمجار لەناو ماڵی شیعە، پاشان رێكخستنەوەی لایەنە سیاسییەكانی شیعە و سوننە لە ژێر چەتری هاوپەیمانیی شیعەدا، لە ئێستا هەست دەكرێت ئەو پەرتەوازییە سیاسییەی كە هەتا مانگی ئابی ئەمساڵیش لەناو پرۆسەی سیاسیی عەرەبی عێراقدا بوونی هەبوو، بەرەو جۆرێك لە سەقامگیريی سیاسی هەنگاو هەڵدەگرێت، بێگومان نەمانی پەرتەوازەیی سیاسی و دروستبوونی سەقامگیریی سیاسی، ژێرخانێكی پتەوە بۆ هەر حوكمڕانییەكی سەركەوتوو.
بەڵێنەكانیان بە بارزانی و پارتی، بەوەی ئامادەن بەپێی دەستوور كێشەكانی هەولێر و بەغدا چارەسەر بكەن (ئەمە لە بەرنامەی حكومەتی تازەی عێراق)یشدا هاتووە، ئەوەی لێ دەخوێندرێتەوە كە گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی كە ئەگەر كێشەكانیان لەگەڵ پارتی و بارزانی چارەسەر نەكەن، هەرچییەك بكەن لە حوكمڕانیی بەشە عەرەبییەكەی عێراق سەركەوتوو نابن، خۆ ئەگەر نییەتیان باش نەبوایە سەبارەت بە هەوڵەكانیان بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی هەرێم و بەغدا، ئەوا هەوڵیاندەدا لە بارزانی و پارتی دوور بكەنەوە، پەنا بۆ شێوە كارتۆنییەكەی بەشداریی كورد ببەن، بەڵام دیارە مەبەستیانە حكومەتی ئەمجارەیان سەركەوتوو بێت، هەر بۆیە دەیانەوێت كێشەی كوردستانیش لە كۆڵ خۆیان بكەنەوە و چارەسەری بكەن.

ئەو بەرنامەیەی كە د.عادل عەبدولمەهدی وەك بەرنامەی حكومەتی داهاتووی عێراق رایگەیاند، ئاشكرایە ئەو بەرنامەیە بەرهەمی هەوڵ و ماندووبوونی ئەو 15-20 رۆژە نییە كە ئەو راسپێردراوە بۆ ئەوەی حكومەت پێكبهێنێت، بەڵكو ئەم بەرنامەیەی د.عادل عەبدولمەهدی ماوەیەكی زۆر پێشتر كاری جددی لەسەر كراوەو دواتر خراوەتە بەردەستی و لەوانەیە ئەو دەستكاری هەندێك بڕگەی كردبێت، یان هەندێك بڕگەی بۆ زیاد و كەم كرابێت، بەڵام بەرنامەكە زۆر پڕۆفیشناڵانە و بە ئەقڵی دەوڵەتمەداری داڕێژدراوە، هەر زۆر بەسادەیی ئەگەر سەیری بكەین، ئەم بەرنامەیە دوو بەشە، ئەوەی پەیوەندی بە هەرێمی كوردستانەوە هەیە، زۆر بەشێوەیەكی گشتی باسكراوە و تەنیا ئاماژە بەوە كراوە هەوڵەكان دەخرێنەگەڕ بۆ ئەوەی بەپێی دەستوور یاسا ئەو كێشانە چارەسەر بكرێن، بەڵام كە دێنە سەر بەشەكەی دیكەی كە تایبەتە بە پرۆسەی حوكمڕانی لە بەشە عەرەبییەكەی عێراق، ئەوا دەبینین وردەكارییەكی هێجگار زۆر كراوەو پرسەكان زۆر ورد كراونەتەوە.
بەرنامەی حكومەتەكەی د.عادل عەبدولمەهدی بەشێوەیەكی گشتی بەرنامەیەكی ئابوورییە بۆ رێكخستنەوەی تەواوی ژێرخانە جیاوازەكانی خزمەتگوزارییەكان لە هەموو بوارە جیاوازەكان، هەموو ئەو میكانیزمانەشی بۆ چارەسەركردنی كێشەكان خراونەتەڕوو، بە شێوەیەك لە شێوەكان پشتبەستنە بە میكانیزمی سیاسەتی ئابووریی بازاڕ و شێوازی رێكخراوە نێودەوڵەتییە ناحكوومییەكانی وەك بانكی نێودەوڵەتی و سندوقی نەختیی نێودەوڵەتی، یان ئەو شێوازانەی رێكخراوەكانی یونامیی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراقدا وەك راسپاردە پێشكەشی كردوون، هەروەها جەختكردنەوەی عادل عەبدولمەهدیش لەسەر ئەو چەمكەی كە دەڵێت: (وەرچەرخانی ئابووری سەقامگیريی ئاسایش و سیاسی دروست دەكات.) دیسان ئەمەش مانای ئەوەیە كێشەكانی ئێستای كۆمەڵگەی عەرەبی سوننە و شیعە لە عێراقدا، نە دیموكراتییە و نە ئازادیی رادەربڕین و نە هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسێتییە، بەڵكو كێشەی ئەمڕۆی ئەو كۆمەڵگەیە رووخانی ژێرخانی خزمەتگوزارییەكان و نەبوونی خزمەتگوزارییە گشتییەكانە.
ئەوجا لێرەوە ئەگەر هەموو ئەو خاڵانەی كە بە زیرەكی وەك خاڵە سەرەكییەكانی شكستی حوكمڕانی لە عێراقدا دەستنیشانیان كردوون و هەموو ئەو خاڵانەی كە ناچاری كردوون بەو شێوازە بۆ رزگاركردنی خۆیان بیگرنەبەر، پێكەوە كۆیان بكەینەوە، ئەوا دەگەینە ئەو دەرەنجامەی ئەم هەوڵانە، یان دەبنە سەرەتایەك بۆ حوكمڕانییەكی سەركەوتووی شیعە لە عێراقدا، یاخود ئەگەر سەركەوتوو نەبن، دەبێتە سەرەتایەك بۆ كۆتایی حوكمڕانیی شیعە لە عێراقدا.


دەستلەكاركێشانەوەی عادل عەبدولمەهدی كارتی سوورە بۆ كردنەدەرەوەی حوكمڕانیی شیعە لە عێراقدا


لەو كاتەوەی د.عادل عەبدولمەهدی بەرنامەی حكومەتەكەی راگەیاندووە، گوێمان لێ نەبووە هیچ لایەنێكی سیاسی، یان هیچ پێكهاتەیەكی عێراقی بڵێت ئەم بەرنامەیە خراپە، بەڵكو رەخنەی سەرەكی لەم بەرنامەیە ئەوەیە كە ئەم بەرنامەیە ئاستەنگی بۆ دروست دەكرێت و جێبەجێ ناكرێت و سەرەنجامیش د.عادل عەبدولمەهدی كە بەردەوام دەست لەكاركێشانەوەكەی لە گیرفانیدایە، دەریدەهێنێت و حكومەتەكە بەجێ دەهێڵێت، ئەمەش دروست لەسەر ئەو بۆچوونە بونیاد نراوە كە ئەم بەرنامەیە بە تەنیا د.عادل عەبدولمەهدی لە ماوەی ئەو 15-20 رۆژە دانیشتووە دایڕشتووە و رەهەندەكانی راستكردنەوەی حوكمڕانیی شیعە لە عێراقدا وەك پێویست رەچاو نەكراوە.
بەڵام ئەگەر بە وردی سەیری ئەزموونی سیاسیی د.عادل عەبدولمەهدی بكەین و پاشان ئەو پرسیارە بكەین، بۆچی د.عادل عەبدولمەهدی لە پۆستی جیگری سەرۆك كۆمار و وەزیری نەوت دەستی لەكاركێشایەوەو ئێستا شانی داوەتە بەر ئەم بەرپرسیاریەتییە قورسە كە راستكردنەوەی پرۆسەی حوكمڕانییە لە عێراقدا؟ ئەوا ئەم پرسیارە ئەوەمان لێدەخوازێت كە بە دیدێكی فروانتر بەرنامەی حكومەتەكە بخوێنینەوەو ئەزموونی حوكمڕانی وڵاتانی جیهانیش پێمان دەڵێت، ئەم بەرنامەیە بە پشتبەستن بە هێزێكی گەورە نووسراوە و ئەو هێزەش بێجگە لە هەوڵدان بۆ جێبەجێكردنی ئەو بەرنامەیەو سەركەوتنی حكومەتەكە هیچ رێگەیەكی دیكەی لەبەردەمدا نییە.
راشكاوانەتر ئەگەر بە تەرازووی هێزی سیاسی و سەربازی و هێزی شەقامیش، د.عادل عەبدولمەهدی لەناو پرۆسەی سیاسیی عێراق و هاوپەیمانییەكانی شیعەدا بخوێنێنەوە، ئەوا بەراورد بە كارەكتەرە سەرەكییەكانی ناو پرۆسەكە، دەكرێت بڵێین: د.عادل عەبدولمەهدی لە هەموویان لاوازترە، بەڵام لەبەرامبەردا ئەو بە كەسایەتییەكی سیاسیی ئەقڵانی ناسراوە و شانی خۆی ناداتە بەر بارێك كە پێی هەڵنەگیرێت، بۆیە پرسیار ئەوەیە كە ئەو بزانێت ئەم بەرنامەیە شتێكی خەیاڵییە و بۆی جێبەجێ ناكرێت، ئایا دوای 72 ساڵ تەمەن خۆی دەكاتە گاڵتەجاڕی سیاسی و خاڵێكی رەش لە مێژووی سیاسی خۆی تۆمار دەكات؟
دیارە هەوڵدان بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە كۆمەڵێك تەمومژ دەڕەوێنێتەوە و ئەوەمان پێدەڵێت، ئەو هێزەی لە پشتی د.عادل عەبدولمەهدییە، توانای ئەوەی هەیە جڵەوگیری پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا بكات، هەروەها ئەو توانایەشی هەیە كە زەمینەی سەقامگیریی سیاسی و ئاسایشی بۆ دابین بكات، بۆ ئەوەی بەرنامەكەی بە سەركەوتوویی جێبەجێ بكات، بێگومان هەر حكومەتێكیش هێزێكی ئەوتۆی لە پشت بێت، كە بتوانێت هەم جڵەوگیری تەواوی پرۆسە سیاسییەكە بكات و هەمیش زەمینەی سەقامگیری و ئاسایشی بۆ بڕەخسێنێت، ئەوا حەتمەن حكومەتێكی سەركەوتوو دەبێت.

پاشان لایەنێكی دیكەی ئەو رەخنانەی رووبەڕووی بەرنامەی حكومەتەكەی عەبدولمەهدی دەكرێتەوە، ئەوەیە كە ئەو بەرنامەیە بەو وەزیرانە جێبەجێ ناكرێت كە لە كابینەكەدا ناویان هاتووە، بەڵام لەبەرامبەر ئەم رەخنانەدا پرسیار ئەوەیە، ئایا كێ دەڵێت، ئەم بەرنامەیە كە بەو شێوەیە داڕێژدراوە پشت دەبەستێت بەو میكانیزمەی كە وەزیرەكان بۆ جێبەجێكردنی دەیگرنەبەر؟ بەپێچەوانەوە ئەم بەرنامەیە بەو شێوەیە داڕێژراوە كە میكانیزمە گونجاوەكان بۆ جێبەجێكردنی لە هەموو بوارە جیاوازەكاندا لەلایەن راوێژكاری زۆر شارەزا بۆ ئامادە دەكرێت و دەخرێتە بەردەستی وەزیرەكان بۆ ئەوەی بەو میكانیزمە لەگەڵ كێشەكاندا مامەڵە بكەن، لەمبارەوەش وەك بەها ئەعرەجی سەركردەی تەیاری سەدر و جێگری پێشووی سەرۆك وەزیرانی عێراق لە لێدوانیكدا سەبارەت بەم بەرنامەیە گوتی: ئەم بەرنامەیە پێویستی بە راوێژكاری زۆر شارەزا لە سیاسەتی ئابووریی بازاڕ و شارەزا لە سیاسەتی بونیادنانەوەی دامەزراوەكان و سیاسەتی بانكی هەیە و ئەو راوێژكارانەش هەموویان هاوكار دەبن بۆ سەرخستی ئەو بەرنامەیە.

لایەنێكی دیكە كە خەڵك بە نائومێدییەوە سەیری ئەم بەرنامەیە دەكات، پرسی گەندەڵییە لە عێراقدا، كە ئەم پرسە مافیای گەورەی گەندەڵی ئەوتۆی دروست كردووە كە د.عادل عەبدولمەهدی ناتوانێت رووبەڕوویان ببێتەوە، بۆیە مەسەلەی قەڵاچۆكردنی گەندەڵی بێجگە لە فەنتازیا و خەیاڵێك شتێكی دیكە نابێت. بەڵام ئەم باسە ئەم پرسیارە دەخاتە ژێر پرسیارێكی دیكە و دەپرسێت: ئایا ئەوانەی بوونە مافیای گەندەڵی كێن؟ بێگومان مافیا گەورەكانی گەندەڵی ئەو هێز و لایەنانەن كە هێزی چەكداریان هەیە و، راشكاوانەتریش كە هێزەكانی حەشدی شەعبیان لەبەر دەستە، هەر ئەو هێز و لایەنە سیاسییانەش ئەمڕۆ جڵەوگیری سیاسەتی عێراقیان لەبەر دەستە و مانەوەی ئەم جڵەوگیرییەش گرێ دراوەتەوە بە سەركەوتنی ئەو بەرنامەیەی كە د.عادل عەبدولمەهدی رایگەیاندووە، كەواتە لەم دەروازەیەوە لایەنێكی دیكەی تەمومژاوی ئەو واقیعە سیاسییەمان بۆ روون دەبێتەوە، كە ئەوانەی سەرچاوەی گەندەڵیی گەورەن لە عێراقدا و بە مافیای گەندەڵی ناسراون، ئێستا خۆیان كەتوونەتە لێواری هەڵدێر و ئەگەر خۆیان بە سەركەوتنی ئەم حكومەتە نەگرنەوە، ئەوا هەم پارەكانیشیان تێدا دەچێت و هەمیش لەناو پرۆسەی سیاسی عێراقدا بوونیان نامێنێت، ئەوجا بۆ ئەوەی خۆیان لەو زۆنگاوە رزگار بكەن، ئەو گەندەڵییە گەورەیەشی كردوویانە دەیكەنە وەبەرهێنان و خۆیان دەبنە خاوەن و جڵەوگیری پرۆسەی حوكمڕانی لە عێراقدا.
هەر بۆ بیرهێنانەوە، ئەو هێز و لایەنانەی پشگیری حكومەتەكەی د.عادل عەبدولمەهدی دەكەن، هەمان ئەو هێز و لایەنانەن ماوەیەك پێش كاندیدكردنی عادل عەبدولمەهدی و وەك كاردانەوەیەك بەرامبەر دووبارە دانانەوەی حەیدەر عەبادی بۆ خولی دووەمی سەرۆك وەزیران، راشكاوانە رایانگەیاند، ئەگەر هەر حكومەتێك جێگەی رەزامەندی ئێمە نەبێت، ناهێڵێن ئەو حكومەتە پێكبهێندرێت، خۆ ئەگەر هەر پێكیش بهێندرێت، ئەوا لەماوەی دوو مانگدا دەیڕووخێنین...
گرنگیی بەبیر هێنانەوەی ئەم لێدوانە لەوەدایە، ئەگەر ئەو هێز و لایەنانەی پشتگیری عادل عەبدولمەهدی دەكەن، نەیانەوێت لە حكومەتەكەیدا سەركەوتوو بێت، ئەوا پێش ئەوەی بەرنامەكەی رابگەیاندایە دەیانڕووخاند، بەڵام كە پشتگیری لە بەرنامەكەی دەكەن، ئێستا عادل عەبدولمەهدی بە پشتی ئەو هێزە حوكمڕانی دەكات و قووڵیی ناوەرۆكی بەرنامەكەشی لەسەر بناخەی ئەو هێزە داڕێژدراوە كە لەناو سندوقە رەشەكەی حكومەتدا كاری جێبەجێكردنی بەرنامەكەی بۆ ئاسان دەكات.