بۆ سەركەوتنی كابینەكەی عادل عەبدولمەهدی
شیعەی عێراق دەوڵەتی قووڵ وەك پێویستی
سەیر دەكەن

چەمكی دەوڵەتی قووڵ (Deep State) بۆ یەكەمین جار لە سەدەی بیستەمدا بۆ ئەو شێوازە حوكمڕانییە تایبەتەی كۆماری توركیای نوێ بەكارهاتووە كە خۆی لەناو دەستووری توركیادا نمایش كردووە، ئەمەش بەو مانایەی دەستوورەكە بە شێوەیەكی رووكەش ماوەتەوەو حكومەتیش لە چوارچێوەی ئەو دەستوورە پێكهاتووە، بەڵام حوكمڕانیی راستەقینە لە دەستی تۆڕێكی تێكەڵاوە لە دەستەبژێری (ئەفسەرە پلە باڵاكانی سوپا، پلە باڵاكانی دەزگای هەواڵگری، پلە باڵاكانی پۆلیس و ئاسایش، دەسەڵاتی دادوەری، گرووپێك بۆ ئەنجامدانی تاوانی رێكخراو - Organized Crime- ). ئەم شێوازە حوكمڕانییە تایبەتە كە پێی دەگوترێت «دەوڵەتی قووڵ» لە دوای هەڵوەشاندنەوەی خەلافەتی عوسمانی بە شێوەیەكی فەرمی و دامەزراندنی كۆماری توركیای نوێ وەك دەوڵەتێكی دیموكراتی و سكۆلاری و كۆماری دەستووری، لە ساڵی 1923 لەلایەن مستەفا كەماڵ ئەتاتوركەوە پیادەكراوە، هەتا گەیشتۆتە ئەوەی لە سەردەمی سەرۆكایەتی رەجەب تەیب ئەردۆگاندا دەستووری توركیای هەموار كردەوە و سیستمی وڵاتی لە پەرلەمانییەوە گۆڕی بۆ سەرۆكایەتی، تەنیا لە پێناوی ئەوەی شێوازی حوكمڕانی (دەوڵەتی قووڵ) ببێتە شێوازێكی دەستووری لە توركیادا.
ئەم شێوازە تایبەتەی حوكمڕانیی نمایشكراو لەچوارچێوەی دەستووری وڵاتدا كە بە چەمكی «دەوڵەتی قوول» پێناسە كراوە، بۆتە زارەوەیەكی ناو ئەدەبیاتی سیاسی بۆ هەموو ئەو سیستمە سیاسییانەی كە شێوازی حوكمڕانییەكەیان لە دەستووردا خۆی نمایش دەكات و حوكمڕانیی راستەقینەی وڵاتیش بەدەست ئەو كەسانەوەیە كە شاراوەن، یان لەناو وەزارەت و دامەزراوەكانی حكومەت، یان پەرلەمان نابیندرێن. سەبارەت بەم لایەنە جۆن لی كاری نووسەر و ئەفسەری پێشووی هەوڵگری بەریتانیا لە رۆمانە تازەكەیدا (راستییەكی ورد - A Delicate Truth) زۆر بە وردی پێناسەی دەوڵەتی قووڵی بەم شێوەیە كردووە: «دەوڵەتی قووڵ بریتییە لەو بازنەی كە بەردەوام لە فراوانبووندایە و بۆتە چوارچێوەیەك بۆ كۆكردنەوەی رێكخراوە ناحكوومییەكان كە بریتین لە بانكەكان، كۆمپانیا بارزگانی و پیشەسازییەكان، لەناو ئەم بازنەیەدا پاكسازییەكی ئەوتۆ كراوە كە هیچ زانیارییەكی گرنگ ناتوانێت سنووری ئەو بازنەیە ببەزێنێت و بگاتە هۆڵەكانی وێست منیستەر ) باڵەخانەی حكومەتی بەریتانیا) و هۆڵەكانی كۆشكی سپی (باڵەخانەی حكومەتی ئەمریكا)، ئەمەش مانای ئەوەیە دەوڵەتانی رۆژئاوای دیموكراتیش، هەڵسووڕێنەرانی حوكمڕانی راستەقینە لە بەریتانیا و ئەمریكای پێش برێكسیت و دەرچوونی ترەمپ، ئەو خەڵكانە نەبوون كە پۆستی سەرۆك كۆمار، یان سەرۆك وەزیرانیان بەدەستەوەیە، یان ئەو خەڵكانە نین كە پۆستە وەزارییەكان بەڕێوە دەبەن، بەڵكو حوكمڕانی راستەقینە ئەو رێكخراوە ناحكوومییانەن كە بەردەوام ئەو بازنە شاراوەیە فراوان دەكەن، كە لەلایەن بانكەكان و كۆمپانیا گەورەكانی پیشەسازی و بارزگانییەوە دروستیان كردووە.

ئەم پێناسانە ئەوەمان پێدەڵێن كە لە شێوازی حوكمڕانیی دەوڵەتی قووڵدا مەودایەك لە نێوان حوكمڕانی رووكەش (سەرۆك، یان سەرۆك وەزیران و وەزیرەكان) و حوكمڕانیی راستەقینە (كەس و رێكخراوە شاراوەكان) هەیە، بەڵام پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە، ئایا هیچ ئەزموونێك هەیە، جۆرە تێكەڵاوییەك لەنێوان حوكمڕانیی رووكەش و حوكمڕانیی راستەقینە دروست بكات، یان بە شێوەیەكی دیكە كاراكتەرەكانی دەوڵەتی قووڵ خۆیان لەناو باڵەخانەی حكومەتدا بشارنەوە و كار بۆ سەرخستی ئامانجەكانی دەوڵەتی قووڵ بكەن؟ بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە، لەوانەیە خۆپیشاندانەكانی (تی پارتی) لە ساڵی 2008ی ئەمریكاو سووتاندنی وۆڵ ستریت سەرەتایەكی باش بێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە هۆكاری پەككەوتنی هەموو دامەزراوەكانی دەوڵەتی ئەمریكا و وەڵامنەدانەوەی خواست و داواكاریی هاووڵاتیان، تەنیا هۆكارەكەی ئەوە نەبووە كە كاراكتەرەكانی ناو بازنە فراوانەكەی (جۆن لی كاری) حوكمڕانی راستەقینە بوون و نەیانهێشتووە هیچ زانیارییەكی گرنگ بگاتە وێست منیستەر، یان وایت هاوس، بەڵكو لە دوای كارەساتی 11ی سێپتێمبەری 2001 و پاشانیش هەردوو شەڕی رووخاندنی رژێمی تاڵیبان لە ئەفغانستان و رژێمی بەعس لە عێراق، شێوازێكی تێكەڵاو لە شێوازی دەوڵەتی قووڵ لە ئەمریكا سەریهەڵداوە كە تۆڕێكی تێكەڵاوی لە كارەكتەرەكانی ناو حكومەت و كاراكتەرەكانی ناو بازنە فراوانەكەی رێكخراوە ناحكوومییەكان دروستكردووە، لەسەر ئەم پرسە، كۆنگرێسمانی خانەنشینكراوی ئەمریكا (جۆن لۆفگرن) لە كتێبەكەیدا كە لە ساڵی 2016 بەناونیشانی ( دەوڵەتی قووڵ: كەوتنی دەستوور و هەڵستانەوەی حكومەتی سێبەر - The Deep State: The Fall of the Constitution and the Rise of a Shadow Government) نووسیویەتی، راشكاوانە باسی ئەوە دەكات و دەڵێت: دوای ئەزموونی 28 ساڵی كۆنگرێسمانی لە (1983-2011) بۆم دەركەوت كە دەستوورەكەمان وەك دەقێكی رووكەش ماوە، بەڵام رۆژ لەدوای رۆژ لەلایەن دەستەبژێری فەرمانڕەواوە ئاستەنگی بۆ دروست دەكرێت، دەستەبژێری فەرمانڕەوا بوونە كۆمەڵێك ئاسن لەناو تۆڕێكدا، بۆیە ناتوانرێت دەستوورەكە رزگار بكرێت، لە ئەمریكادا بەردەوام پارە و خەڵكی شیاو هەبووە بۆ ئەوەی بتوانێت خزمەتگوزاری پێویست و چاودێری تەندروستی شایستە بۆ هاووڵاتیان دابین بكرێت، بەڵام ئەوەی كە نەیهێشتووە ئەم كارانە بە رێكوپێكی جێبەجێ بكرێت، دەرهاویشتە نەرێنییەكانی ئەو حكومەتە سێبەرە بووە كە زۆر كەم بایەخی بە ماددەكانی دەستوور داوە كە زۆر بە ئاسانی هەموو كەسێك تێیان دەگات. ئەو حكومەتە سێبەرەش بە پێناسەی ناو كتێبەكەی لۆفگرن بەمجۆرەیە: من دەوڵەتی قووڵ بەو مانایە بەكاردەهێنم كە بریتییە لە یەكگرتنێكی تێكەڵاوی نێوان كاراكتەرە سەرەكییەكانی ناو حكومەت لەگەڵ بزنسمانە باڵاكانی ناو كەرتی بارزگانی، ئەم دوو كاراكتەرە توانای ئەوەیان هەیە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەڕێوە بەرن، هەروەها بە شێوەیەكی سنوورداریش ئەو بەڵێنانە جێبەجێ بكەن كە لە هەڵمەتەكانی هەڵبژاردندا بە دەنگدەریان داوە.»

دیارە مایك لۆفگرن ئەم كتێبەی پێش هەڵبژاردنەكانی 2016 و سەركەوتنی دۆناڵد ترەمپ لە نۆڤمبەری ئەو ساڵە نووسیوە، بۆیە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا وەك ئیمپراتۆریەتێكی سەدەی بیست و یەكەم بە ئیمپراتۆریەتی رۆما بەراورد دەكات و لەو روانگەیەوە بایەخدان بە بازرگانی و دووركەوتنەوە لە پیشەسازی دەخاتەڕوو و دەڵێت: «ئیمپراتۆریەتی رۆما لەسەر پرانسیپێك بەڕێوە دەچوو، هەتا رووبەڕووی لەبەریەك هەڵوەشان بووەوە، پیشەسازی تەنیا سەرچاوەی راستەقینەیە بۆ داهات، بەڵام لە رۆما پیشەسازی نەبوو، رۆژانە ریگاكانی ئۆستیا بە ئەسپ و عارەبانەكانی كاروانچی جمەی دەهات و ئەم كاروانچییانە لە رۆژهەڵاتەوە حەریر و بەهارات، لە ئاسیای بچووكەوە مەڕمەڕ، لە ئەتڵەسەوە تەختە، لە ئەفریقیا و میسرەوە دانەویڵە، هەموو ئەمانە دەهێنرایە ئۆستیا و ئەسپ و عارەبانەكانیش كە دەگەڕانەوە، تەنیا ئەوەیان دەبردەوە كە لە سكی ئەسپەكانیان بووە.» ئاماژەكردن بەو مێژووە، بەئاگاهێنانەوەی سیستمی سیاسیی ئەمریكایە كە بە شێوەیەكی فراوان رووی كردۆتە بازرگانی و لە پیشەسازی دوور دەكەوێتەوە، ئەمەشی وەك سەرەتایەك بۆ رووخانی ئەمریكا بە هاوشێوەی ئیمپراتۆریەتی رۆما خستۆتەڕوو.
ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ سەرەتای ساڵی 2016 هەتا مانگی نۆڤێمبەر و دووبارە سەرنج لە هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی دۆناڵد ترەمپ بدەینەوە، ئەوا ئاشكرایە كە هەموو دروشمەكانی ترەمپ بۆ كۆتاییهێنان بەو دەوڵەتە قووڵەی ئەمریكا بووە كە ئەو یەكگرتنە تێكەڵاوەی لە نێوان كاراكتەرە سەرەكییەكانی كۆشكی سپی و بزنسمانە گەورەكانی كەرتی بازرگانی دروست كردووە، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا بە سەركەوتنی ترەمپ، كۆتایی بە دەوڵەتە قووڵەكەی ئەمریكا هات؟ بێگومان لە وەڵامی ئەم پرسیارە راشكاوانە دەتوانین بڵێین: ئەو دەوڵەتە قووڵەی مایك لۆفگرن وەك مەترسییەك بۆ سەر ئیمپراتۆریەتی ئەمریكا لە جیهاندا دەستنیشانی كردووە، ئێستاش لە ئەمریكا هەر ماوە و بەهێزیشە و هەموو هەوڵەكانی بۆ ئەوەیە كە دۆناڵد ترەمپ لە پۆستی سەرۆكایەتی دوور بخاتەوە، ئەمەش مەترسییەكی ئەوتۆی دروست كردووە كە (كاراكتەرە باڵاكانی ناو دەزگای هەواڵگری، كاراكتەرە باڵاكانی ناو دەزگای لێكۆڵینەوەی فیدڕاڵی، كاراكتەرە باڵاكانی ناو دەسەڵاتی دادوەری) هەموویان پێكەوە جارێكی دیكە هەوڵەكانیان یەكخستووە بۆ ئەوەی حكومەتەكەی دۆناڵد ترەمپ بڕووخێنن و حكومەتە سێبەرەكەی خۆیان بێننەوە سەر دەسەڵات، لەسەر ئەم پرسە نووسەر و چاودێری سیاسی جیرۆم كۆرسی لە هاوینی ئەمساڵدا كتێبێكی تازەی بڵاوكردۆتەوە بە ناونیشانی (كوشتنی دەوڵەتی قووڵ: شەڕكردن بۆ پاراستنی سەرۆك ترەمپ)، لەم كتێبەدا جیڕۆم كۆرسی باس لەوە دەكات، چۆن كاراكتەرە باڵاكانی پێشتری حكومەتی ئۆباما و كاراكتەرەكانی ئێستای ناو دەزگای هەواڵگری و دەزگای لێكۆڵینەوەی فیدڕاڵی و دەسەڵاتی دادوەری، بۆ ئەوەی بە رێگەی یاساكانی ئەمریكا و بە بەرگریكردنیان لەو دەستوورەی كە لە سەردەمی دەوڵەتی قووڵی ئەواندا تەنیا وەك رووكەش مابۆوە، سەرۆك ترەمپ دوور بخەنەوە، بۆیە داوادەكات كە دەبێت ئەو دەوڵەتە قووڵە بكوژرێت، بۆ ئەوەی سەرۆك ترەمپ بپارێزرێت.
جەختكردنەوەمان لەسەر شێوازە جیاوازەكانی (دەوڵەتی قووڵ) بۆ ئەوە بوو، دەروازەیەك بكەینەوە بۆ شیكاریی ئەو بارودۆخە سیاسییەی ئێستا لە عێراقدا كە بۆ حوكمڕانی هاتۆتەئاراوە و زۆر لە چاودێران و شرۆڤەوانانی سیاسی بە دەوڵەتی قووڵ ناوی دەبەن و، جەخت لەوە دەكەنەوە كە بوونی حاڵەتی «دەوڵەتی قووڵ» لە عێراقدا دەبێتە ئاستەنگ لە بەردەم سەركەوتنی ئەو كابینە حكوومییەی كە چاوەڕوان دەكرێت د.عادل عەبدولمەهدی لەم هەفتەیە، یان پێش كۆتاییهاتنی ماوە دەستوورییەكەی رای بگەیەنێت، بەڵام ئەم باسەكە لەچەند روویەكەوە هاوڕا نابێت لەگەڵ ئەو بۆچوونانەی كە پێیانوایە حاڵەتی «دەوڵەتی قووڵ» دەبێتە ئاستەنگ بۆ بەرنامەی حكومەتەكەی د.عادل عەبدولمەهدی، بەپێچەوانەوە، دیاردەی «دەوڵەتی قووڵ» لە عێراقدا خۆی پێویستی بەوەیە لەژیر سێبەری حكومەتەكەی د.عادل عەبدولمەهدی بشارێتەوە، بۆ ئەوەی خۆی حوكمڕانی راستەقینەی دەوڵەتی عێراق بێت.


دەوڵەتی قووڵ لە عێراقدا
دەبێتە پاڵپشتێك بۆ سەركەوتنی كابینەكەی د.عادل عەبدولمەهدی

دەوڵەتی قووڵ لەناو پرۆسەی سیاسیی ئێستای عێراقدا، پێناسەیەكی جیاواز لەو حاڵاتانە وەردەگرێت كە پێشتر لەناو پرۆسەی سیاسیی كۆماری توركیا و ئێستاش لەناو دەوڵەتانی رۆژئاوای دیموكراتی بۆی دەكرێت، بەڵام خاڵی هاوبەش لەنێوان هەموو ئەو پێناسە جیاوازانەی بۆ دەوڵەتی قووڵ دەكرێت، ئەوەیە: دەستەبژێرێكی سیاسیی ناسیۆنالیستی، یان مەزهەبگەرایی، یان بزنسمانە گەورەكانی كەرتی پیشەسازی و بازرگانی، یان بزنسمانەكانی كەرتی بانكی، كاراكتەرە باڵاكانی ناو حكومەت و.. هتد، ئامانجی ئەوەیان هەیە بە شێوازێك حوكمڕانی لە وڵاتدا بكرێت كە ئامانجەكانی ئەوانی تێدا بێتەدی، بەڵام ناتوانن ئەم ئامانجە بە ئاشكرا رابگەیەنن، بۆیە دەستوور و یاساكانی وڵات دەكەنە چوارچێوەیەك و لەناو ئەو چوارچێوەیەدا ئامانجەكانی خۆیان دەشارنەوە.
ئەگەر وەك نموونە سەیری حاڵەتی «دەوڵەتی قووڵ» لە توركیادا بكەین، بێگومان ئەتاتورك پاراستنی ناسیۆنالیستی توركی لە دووركەوتنەوە لە خەلافەت و لاساییكردنەوەی سیستمی سیاسیی دەوڵەتانی رۆژئاوا دەبینییەوە، بۆیە دەوڵەتی توركیای وەك دەوڵەتێكی دیموكراتی و سكۆلاری و كۆماری دەستووری پێناسە كرد، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە، ئایا دوای 100ساڵ، دەوڵەتی توركیا بۆتە ئەو دەوڵەتە؟ بێگومان نەخێر، لە بنەڕەتیشدا ئەتاتورك ئامانجی ئەوە نەبووە توركیا ببێتە دەوڵەتێكی دیموكراتی و سكۆلار و فرەیی، بەڵكو ئامانجی سەرەكی ئەوە بووە توركیا ببێتە دەوڵەتێك بۆ پاراستن و گەشەكردنی فیكری ناسیۆنالیستی توركی و ئەوەی دیموكراتی و فرەیی و سكۆلاریزم بێت، بوونی نەبێت، هەر بۆیە ناچار بووە، حكومەتی توركیا ئەوەی بە هەڵبژاردن دێتە دەسەڵات، بیكاتە حوكمڕانی رووكەش و حوكمڕانی راستەقینەش لەدەستی پلە باڵاكانی سوپا و هەواڵگری و ئاسایش و بكەرانی تاوانی رێكخراودا بێت.
ئەگەر سەیری حاڵەتی دەوڵەتی قووڵ لە دەوڵەتانی رۆژئاوای دیموكراتیش بكەین كە هەتا ئەم دواییەش داوای حوكمڕانیی گلۆباڵیان دەكرد، دەبینین ئامانجی دەوڵەتی قووڵ لە رۆژئاوا بەگشتی و لە ئەمریكا و بەریتانیا بەتایبەتی بۆ ئەوە بووە كە دەستەبژێرێك زیاتر سەرمایە كەڵەكە بكات، ئەوجا كەڵەكەكردنی ئەو سەرمایەیە بەهەر رێگەیەك بێت، سەبارەت بەم حاڵەتە جیرۆم كۆرسی لە كتێبەكەیدا (كوشتنی دەوڵەتی قووڵ) باس لەوە دەكات، بەشێك لە كاراكتەرە دیارەكانی حكومەتی باراك ئۆباما ئامانجیان ئەوە بوو شەڕەكان هەموو بەشێكی ئەم جیهانە بگرێتەوە بۆ ئەوەی بازرگانیی فرۆشتنی چەك بەردەوام بێت و خۆیان قازانجێكی گەورە بكەن.
بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە، ئایا كاراكتەرەكانی ناو دەوڵەتی قووڵ لە عێراقدا ئامانجیان چییە و دەیانەوێت بەم دەوڵەتە قووڵە چییان دەست بكەوێت؟ ئاشكرایە كاراكتەرە سەرەكییەكانی ناو دەوڵەتی قووڵ لە عێراقدا، بریتین لە سەركردەی حزبە سیاسییەكانی شیعە و فەرماندەی میلیشیاكانی حەشدی شەعبی، ئەم كاراكتەرانە نە ئامانجیان ئەوەیە عێراق بكەنە چوارچێوەیەك بۆ گەشەكردنی قەومیەی عەرەبی، نە ئامانجیشیان ئەوەیە عێراق ببێتە چوارچێوەیەك بۆ وەبەرهێنان و بازرگانی بۆ ئەوەی تەنیا سەرمایە كەڵەكە بكەن.

ئاشكرایە سیاسییەكانی شیعە و حزبەكانیشیان لە ماوەی 15 ساڵی رابردوو (2003-2018) هێندە سەرمایەیان كۆكردۆتەوە كە دەتوانن لەهەر شوێنێكی ئەم جیهانە بیكەنە بناخەیەك بۆ ئەوەی بازرگانی بكەن و سەرمایەی پێ كەڵەكە بكەن، بۆیە ئێستا ئەم ژێرخانە ئابووریە گەورەیەی حزبە سیاسییەكانی شیعەی عێراق بۆ ئەوە نییە كە بیكەنە سەرچاوەیەكی وەبەرهێنان بۆ بازرگانی، بەڵكو ئامانجی گەورەی ئەم سەرمایە گەورە ئابووریەی لەبەر دەستیاندایە، دەیانەوێت بیكەنە وەبەرهێنان بۆ گەشەكردن و چەسپاندنی حوكمڕانیی شیعەگەرایی كە خۆی لە چوارچێوەی (ویلایەتی فەقیهی كۆماری ئیسلامیدا) بەرجەستە دەكات.
ئەوجا ئەگەر لەم دەروازەیەوە سەیری ئەم ئامانجە بكەین و ئەو پرسیارە بكەین، ئایا كاراكتەرەكانی ناو دەوڵەتی قووڵی عێراق بە چ رێگەیەك ئەم ئامانجەیان بۆ دێتەدی، یان خۆیان بەرنامەیان بۆ داڕشتووە و لەو قەناعەتەدان بەم رێگە بۆیان دێتەدی، بێگومان زۆر باش دەزانن:
1. ئەم ئامانجەیان بە زەبری هێز و خۆسەپاندن بۆ نایەتەدی، ئەمەش بەو مانایەی هەموو پێكهاتەكانی دیكەی عێراق ناچار بكەن بە زەبری هێز حوكمڕانی شیعەگەرایی (ویلایەتی فەقیهی) قبووڵ بكەن، ئەم حاڵەتە لەسەردەمی كابینەی دووەمی د.نوری مالیكی تاقی كرایەوە و وەك بینیمان دەرهاویشتە خراپەكانی ئەوە بوو رێكخراوی تیرۆریستیی داعش لە سەرەتای ساڵی 2014 سەریهەڵدا و لە حوزەیرانی هەمان ساڵدا موسڵی داگیركردو خەلافەتی ئیسلامی راگەیاند.
2. زۆر باش دەزانن ئەگەر دەستووری عێراق وەلاوە بنێن و سەرلەنوێ دەستوورێكی دیكە بنووسنەوە و شەرعییەت بە حوكمڕانی شیعەگەرایی بدات، ئەمەشیان بۆ ناچێتەسەر و جیا لەوەی لەسەر ئاستی ناوخۆ پێكهاتەی كورد و سوننە پەنا بۆ رێگەچارەی دیكە دەبەن، لە هەمانكاتدا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش دەكەوێتە ژێر گەمارۆ و سەركەوتوو نابن.
3. باش دەزانن لەسەر ئاستی سیاسەتی ناوخۆی ماڵی شیعە، ناتوانن راسپاردە و فەتواكانی ئایەتوڵا عەلی سیستانی پشتگوێ بخەن، ئەمەیان لە هەڵبژاردنەكانی ئەمجارەی عێراق بینیمان كە چۆن مەرجەعیەت وتی (تاقیكراوە، تاقیناكرێتەوە) ئەمەش بووە هۆكاری ئەوەی ئاستی بەشداری لە شارەكانی عێراق 20% تێنەپەڕێنێت، ئەم قسەیەی مەرجەعیەتی نەجەف بۆ پێكهێنانی كابینەكەی عادل عەبدولمەهدی-یش كاریگەری هەیە و ناتوانن فەرامۆشی بكەن، بۆیە ناتوانن بە عینادی مامەڵە لەگەڵ راسپاردەو فەتواكانی مەرجەعیەتی نەجەف بكەن، هەروەها دەشزانن كە مەرجەعیەتی نەجەف بڕوای بە حوكمڕانیی (ویلایەتی فەقیهی بۆ عێراق) نییە.
4. باش دەزانن ئەمریكا داكۆكی لە مانەوەی دەستووری عێراق دەكات بۆ ئەوەی ئەو دەستوورە رێگر بێت لە حوكمڕانیی راستەوخۆی (ویلایەتی فەقیهی)، بەڵام ئەمریكا داكۆكیی جددی لە سەر ئەوە ناكات كە ئەو دەستوورە چەندی جێبەجێ دەكرێت و چۆن جێبەجێ دەكرێت.
لەبەرامبەر ئەم خاڵانەی كە دەبنە ئاستەنگ لەبەردەم بەدیهێنانی ئامانجی كاراكتەرانی دەوڵەتی قووڵ لە عێراقدا، كاراكتەرەكان هەوڵیانداوە (هەموو سیاسییە باڵاكانی شیعە) كە ئەم ئامانجە لەژێر سێبەری حكومەتێكی رووكەشدا بشارنەوە و خۆیان لە سێبەردا حوكمڕانی راستەقینەی عێراق (ویلایەتی فەقیهی) بەڕێوەبەرن و هەمووشیان كۆدەنگن لەسەر ئەوەی پێویستە حوكمڕانی راستەقینە لە عێراقدا (حوكمڕانی شیعەگەرا) بێت، هەربۆیە هەوڵەكانی هەموویان لەو خاڵەدا یەكی گرتۆتەوە كە ئەم ئامانجە لەناو ئەو چوار خاڵەدا جێ بكەنەوە كە هەموو لایەك رازی دەكات:

لایەنی ئەمریكی رازییە، لەبەر ئەوەی رێكخستنەوەی پرۆسەی حوكمڕانی لە عێراقدا لەبەر رۆشنایی ئاكامی هەڵبژاردنەكانی ئایاری رابردووی عێراقە و هەروەها ئەو عورفە سیاسییەی لەدوای ساڵی 2005ەوە پەیڕەو كراوە بۆ ئەوەی سێ پۆستە سەرۆكایەتییەكەی (كۆمار و ئەنجومەنی وەزیران و پەرلەمان) لە نێوان هەر سێ پێكهاتەی سەرەكیی (كورد و سوننە و شیعە) دابەش بكرێت، ئەمە كراوە و فەرامۆش نەكراوە، لەمەش زیاتر لایەنی شیعە وەك گوتاری سیاسی زۆر داكۆكی لە دەستووری عێراق دەكات. لەمەش زیاتر بە كاندیدی شیعەكان عادل عەبدولمەهدی رازییە و وەك سەركردە و سیاسییەكی میانڕۆی شیعە سەیری دەكات.
لایەنی ئێرانی كە كاریگەرییەكی گەورەی لەسەر پرۆسەی سیاسیی عێراق و سیاسەتی شیعە لە عێراقدا هەیە، بە كاندیدكرنی د.عادل عبدولمەهدی وەك كاندیدی هاوبەشی تێكڕای لایەنە شیعەكانی عێراق رازییە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەم كاندیدە خۆی یەكێكە لەو سیاسییانەی لەسەردەمی ئۆپۆزسیۆن بووندا دۆستێكی نزیكی كۆماری ئیسلامی و سوپای پاسدارانی ئێران بووە و یەكێك بووە لە فەرماندەكانی ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی ئیسلامی لەعێراق و لە پێناوی سەركەوتنی ئەم شۆڕشە خەباتی چەكداری كردووە، هەر بۆیە ئەگەر ئەم كاندیدە وەك سەرۆك وەزیرانیش هەوڵەكانی بۆ ئەوە نەبێت كە حوكمڕانیی شیعەگەرایی بچەسپێنێت، ئەوا نابێتە رێگر لە بەردەم دەوڵەتی قووڵدا.
لایەنی مەرجەعیەتی نەجەفیش لەچەند لایەكەوە هەم بە كاندیدی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران رازییە، هەمیش بەو شێوازەی لە پێكهێنانی كابینەكەی پیادەی كردووە، سەبارەت بە د.عادل عەبدولمەهدی، مەرجەعیەت لێی رازییە، لەبەر ئەوەی پێشتر تاقی نەكراوەتەوە و گەندەڵ بووبێت، بەڵكو چەند پۆستێكی هەبووە كە نەیتوانیوە سەركەوتوو بێت و دەستی لەكار كێشاوەتەوە، هەروەها لە شێوازی پێكهێنانی كابینەكەشی رازییە لەبەر ئەوەی لەلایەن كاراكتەرانی دەوڵەتی قووڵی عێراقەوە ئەو زەمینەی بۆ رەخساوە كە كاراكتەرە تاقیكراوەكانی بەسەردا فەرز نەكەن.

لەسەر ئاستی بەشداری پێكهاتەكانی دیكەی عێراقیش، حاڵەتەكە لە نێوان كورد و سوننە دوو حاڵەتی جیاوازە، هەرچی لایەنی سوننەیە بە فەرمی بوونە بەشێك لە هەردوو هاوپەیمانی شیعە (ئیسلاح و بینا بە سەرۆكایەتی سەدر و بینا بە سەرۆكایەتی عامری)، بۆیە لایەنی سوننە پشتگیری لە حكومەتە رووكەشەكەی عەبدولمەهدی و حكومەتە سێبەرەكەی لایەنە شیعیەكان دەكات، بە مەرجێك پشكی عەرەبی سوننە لە پرۆسەی حوكمڕانیی عێراقدا پارێزراو بێت، هەرچی لایەنی كوردیشە بەگشتی و پارتی دیموكراتی كوردستان بەتایبەتی، راشكاوانە پارتی دیموكراتی كوردستان كێشەی لەگەڵ ئەوە نییە عەرەبی شیعە، یان عەرەبی سوونە چ جۆرە حوكمڕانییەكیان دەوێت، بەڵكو كێشەی سەرەكیی پارتی دیموكراتی كوردستان ئەوەیە كە ئەوەی لە بەغدا حكومەت و دەسەڵاتدارە، چۆن مامەڵە لەگەڵ مافی خەڵك و جوگرافیای كوردستان دەكات، بە درێژایی زیاتر لە70 ساڵی رابردووش، پارتی كێشەی لەگەڵ هیچ حكومەتێكی پادشایی و كۆماری نەبووە، بەڵكو كێشەی لەگەڵ شێوازی مامەڵەكردنی ئەو حكومەتانە هەبووە لەگەڵ مافی خەڵك و جوگرافیای كوردستاندا، لەمەش زیاتر پارتی دیموكراتی كوردستان هەر لە سەرەتای رووخانی رژێمی بەعسەوە لە 2003، زۆر بە وردی دیراسەتی ئەوەی كردووە ئەگەر سیستمی فیدڕاڵی لە عێراقدا سەركەوتوو نەبێت، یان ئەگەر سیاسەتی نێودەوڵەتی رێگەی نەدا كوردستان بەرەو دەوڵەتی سەربەخۆ هەنگاو هەڵبگرێت، ئایا دەبێت سەركردایەتی سیاسیی كوردستان چۆن مامەڵە لەگەڵ حكومەتی بەغدا بكات؟ ئەم دیراسەتە ورد و جددییە كە ماوەی یەك دوو ساڵ گرووپێك لە پسپۆڕ و ئەكادیمی كاریان لەسەر كردووە و پاشانیش ئەم دیراسەتەیان لە هەموو روویەكەوە لە كتێبێكدا بەناونیشانی (ئایندەی كوردستان لە عێراقدا) بە زمانی ئینگلیزی بڵاوكردۆتەوە، ئاكامی ئەم دیراسەتە گەیشتۆتە ئەوەی كە سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان دەبێت داكۆكی لەسەر مافی خەڵك و جوگرافیای كوردستان بكات، ئەوجا هەر حكومەتێك ددانی نا بە مافی خەڵك و جوگرافیای كوردستاندا، ئەوا دەكرێت كوردستان هەر بەشێك بێت لە عێراق و بەڵام سیستمی سیاسیی كوردستان و بەغدا لە یەكتری جیاواز دەبێت، سەبارەت بەم لایەنە هەتا ئێستا ئەوەی لە لایەنە شیعیەكانی عێراق دەیبینین، ئەوەیە كە رێزیان لەو داخوازییەی خەڵكی كوردستان گرتووە، كە بارزانی پێداگیری لەسەر دەكات، ئەویش بریتییە لە (شەراكەت، تەوافق و تەوازن)، ئەم داوایە لەگەڵ ئەوەی داوایەكی ئاسان نییە كە هەرسێكیان وەك خۆی جێبەجێ بكرێت، بەڵام تێكەڵاوبوونی لایەنە سوننەكان لەگەڵ هەردوو هاوپەیمانی شیعە، كاری لایەنی كوردستانی بەتایبەتی پارتی ئاسانتر كردووە بۆ ئەوەی لەگەڵ لایەنی شیعە بگەنە خاڵێكی هاوبەش، ئەم خاڵە هاوبەشەش بەو مانایە نییە كە پارتی پێداگریی زۆر بكات لەسەر پۆستەكانی بەغدا، بەڵكو خاڵی هاوبەش بەو مانایەی كە ئەوانیش بۆ مافە دەستوورییەكانی خەڵكی كوردستان بە هەنگاوی جددی بێنە پێشەوە، هەر بۆیە كە لایەنەكانی شیعە ئامادەباشییان بۆ ئەم هەنگاوهەڵگرتنە پیشان داوە، ئەوا لایەنی كوردستانیش بە حكومەتەكەی عەبدولمەهدی رازییە و ئامادەیە پشتگیری بكات، بەڵام ئەم پشتگیرییەی پارتی وەك گەورەترین قەوارەی كوردی لە پەرلەمانی عێراقدا هەتا ئەو كاتەیە كە حكومەتی داهاتوو رێز لە مافی خەڵك و جوگرافیای كوردستان دەگرێت.

ئەگەر لێرەوە خاڵە ئاستەنگەكانی بەردەم كاراكتەرەكانی دەوڵەتی قووڵ و جێكردنەوەی ئەم بەرنامەیە لەسەر هەموو ئاستەكانی ناوخۆ و ئیقلیمی و نێودەوڵەتی بەو شێوەیەی كە هەموو لایەك رازی بكات، ئەوا كاراكتەرانی دەوڵەتی قووڵ لە عێراقدا نەك نابنە ئاستەنگ بۆ ئەو حكومەتە رووكەشەی كە د.عادل عەبدولمەهدی سەرۆكایەتی دەكات، بەڵكو بە ئاستێك پشتگیری دەكەن كە دەوڵەتی قووڵ لە عێراقدا بكەنە نموونەیەكی باشتر لەو نموونەی لە ماوەی 15ساڵی رابردوو وەك نموونەی دەوڵەتێكی دیموكراتی و فیدڕاڵی بەڕێوە چووەو هەموو پێكهاتەكانی عێراق بە عەرەبی شیعەشەوە لێی ناڕازین.


ئایندەی عێراق
لەسایەی حوكمڕانیی دەوڵەتی قووڵدا


سیاسییەكان و پەرلەمانتارانی شیعەی عێراق ئەو راستییە ناشارنەوە، ئەگەر ئەم حكومەتە تازەیەی عێراق بە سەرۆكایەتی عادل عەبدولمەهدی شكست بێنێت، ئەمە دوایین حكومەت دەبێت بە شێوازێكی دیموكراتی لە عێراقدا پێكبهێنرێت، دیارە مەبەست لەم هۆشدارییەی سیاسییەكان و پەرلەمانتارانی شیعە لەوەوە سەرچاوەی نەگرتووە كە ئەوان زۆر بە خەمی دیموكراتییەوەن و نایانەوێت دیموكراتیەت لە عێراقدا كۆتایی بێت، بەڵكو مەبەستی سەرەكییان لەم هۆشدارییە ئەوەیە كە ئەو تایتڵە رووكەشەی بەناوی (دیموكراتی) شیعەی عێراقی كردۆتە حوكمڕان، ئەگەر ئەو تایتڵە نەمێنێت، ئەوا حوكمڕانیی شیعە لە عێراقدا كۆتایی دێت و هەموو ئەو لایەنە سیاسییانەشی ئێستا نوێنەرایەتی شیعەی عێراق دەكەن، تووڕەیی خەڵك رایاندەماڵێت و پشتگیریی مەرجەعیەتی نەجەفیش لەدەست دەدەن.
ئەم فاكتە سیاسی و ئاشكرایە، لایەنە سیاسییەكانی شیعەی عێراقی خستۆتە بەردەم دووڕیانێك، یان دەبێت رێگا هەڵدێر تاقی بكەنەوە و لەسەر هەمان ریتم و میتۆدی 15 ساڵی رابردوو بەردەوام بن، یان ئەوەتا دەبێت رێگای رزگاربوون لە قەیرانەكان هەڵبژێرن، كە ئەمەشیان پێویستی بەوەیە لە ناو حكوومەتی قووڵدا نموونەیەكی باشتر لە حوكمڕانیی ساڵانی رابردوویان پیشانی عێراقییەكان بدەن.
لایەنە سیاسییەكانی شیعەی عێراق و فەرماندەكانی میلیشیاكانی حەشدی شەعبی كە ئێستا رۆڵێكی بەرچاویان لە پرۆسەی سیاسی عێراقدا هەیە، زۆر باش گەیشتوونەتە چەند قەناعەتێكی گرنگ:
یەكەم: ئەگەر حكومەتی بەغدا كە شیعە لێی بەرپرسیارە هەوڵنەدات شەخسی بارزانی رازی بكات و هەنگاو بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغدا نەدەن، ئەوا ناتوانن حوكمڕانیەكی باشتر لە 15 ساڵی رابردوو پیادە بكەن، بەمەش ناتوانن كێشەكانی خۆیان چارەسەر بكەن و سەرەنجامیش وەك لە خۆپیشاندانەكانی بەسرە و شارەكانی دیكەی عێراق بینیمان تووڕەیی خەڵك رایاندەماڵێت.

دووەم: گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی كوردستان لە رووی ئابوورییەوە چیدیكە بەسەر ئابووریی عێراقەوە بار نییە، بەڵكو كوردستان ئێستا گەیشتۆتە ئەو ئاستەی بە رێژەی 70% پشت بە ئابووریی خۆی دەبەستێت و هەنگاوەكانی حكومەتی كوردستان بەو ئاراستەیەن كە 100% پشت بە ئابووری خۆی ببەستێت، بۆیە ئەگەر لەگەڵ كوردستان كێشەیان نەبێت، ئەوا بەو بڕە پارەیەی لەناو پڕۆژە یاسای بودجەی عێراقدا لەبەردەستیانە دەتوانن بایەخ بە خزمەتگوزارییە سەرەكییەكانی عەرەبی شیعە و سوننەی عێراق بدەن و لەگەڵ خۆیان ئاشتی بكەنەوە، بەڵام ئەگەر كێشەیان لەگەڵ كوردستان هەبێت، ئەوا ئەگەر بودجەی عێراق دوو هێندەش بێت ناتوانن كێشەكانی خۆیان بە باشی چارەسەر بكەن.
سییەم: گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی كە سەركردایەتی سیاسی و خەڵكی كوردستانیش خۆیان بە بەشێك لە دەوڵەتی عێراق نازانن، هەتا خەمی ئەوەیان بێت حوكمڕانی لە عێراقدا بەچ شێوەیەك بەڕێوە دەڕوات، ئەم قسانە لەسەر زاری سەركردە باڵاكانی شیعە وەك عەلی دەباغ لە دەوڵەتی یاسا و بەها ئەعرەجی لە میدیاكانی عێراقدا جەختی لەسەر كراوەتەوەو راشكاوانە باسی ئەوەیان كردووە كە لایەنی كوردستان نە دەبێتە بەشێك لە هاوپەیمانی شیعە، نە دەستبەرداری سەربەخۆییش دەبێت، هەروەها راشكاوانەتر لە هەردوو تویتەكەی موقتەدا سەدریش دەركەوتووە كە چۆن پەیامی خۆی ئاراستەی لایەنی كوردستانی و ئاراستەی لایەنە سوننەكان كردووە.
چوارەم: گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی ئەگەر لەگەڵ كوردستان كێشەیان نەبێت، ئەوا بە ئاسانی دەتوانن كێشەكانی خۆیان لەگەڵ لایەنی سوننە چارەسەر بكەن و لەسەر شێوازێك رێكبكەون، لەبەر ئەوەی لە نێوان عەرەبی شیعە و سوننەی عێراقدا، كێشەی ناسنامە و كەلتوور و ئایین نییە، بەڵكو ئەوەی هەیە كێشەی مەزهەبگەراییە، ئەمەش بە ئاسانی رێگەچارەی بۆ دەدۆزرێتەوە، بە مەرجێك لایەنە سیاسییەكانی عەرەبی شیعە بە هەنگاوی جددی لە عەرەبی سوننە بچنە پێشەوە، ئەمەش وەك لەماوەی چەند مانگی رابردوو لە دانوستانەكانی پێكهێنانی حكومەتی عێراق بینیمان، لەسەرەتاوە لایەنی عەرەبی سوننە زیاتر لەلایەنی كوردستانی نزیكتر بوون، وەك لە لایەنە شیعەكان و ئەوانیش وەك لایەنی كوردستانی پێداگرییان لەسەر سێ داواكەی لایەنی كوردستانی دەكردەوە (شەراكەت و تەوافوق و تەوازن)، بەڵام لەبەر ئەوەی سەركردەی لایەنە شیعەكان بەجۆرێكی جیاواز لە پێشتر لەگەڵ عەرەبی سوننە دانوستانیان كرد، دەبینین پێش ئەوەی حكومەتی تازەش پێكبهێندرێت، لایەنی عەرەبی سوننە نەك هەر باسی (شەراكەت و تەوافوق و تەوازن) ناكات، بەڵكو بوونە بەشێك لە هەردوو هاوپەیمانییە گەورەكەی شیعە و تەنانەت ئەو كاندیدە سوننەیانەش كە بۆ پۆستە وەزارییەكانی حكومەتە تازەكە كاندید دەكرێن، لەلایەن هەردوو هاوپەیمانی شیعەوە دەستنیشان دەكرێن، ناشتوانن ئەمە رەتبكەنەوە.

هەنگاوە جیاوازەكانی تێكڕای لایەنە سیاسییەكانی شیعەی عێراق لە دوای خۆپیشاندانەكانی بەسرە و شارەكانی دیكەی عێراق لەگەڵ كۆی پرۆسەی سیاسیی عێراق و بەتایبەتیش لەگەڵ لایەنی كوردستانی بەگشتی و پارتی دیموكراتی كوردستان بەتایبەتی، ئەوەی لێ دەخوێندرێتەوە كە لایەنە سیاسییەكانی شیعە هەوڵی خۆیان خستۆتەگەڕ، ئەگەر بیانەوێت لەو قەیرانەی تێی كەوتوون، رزگاریان بێت و كێشەكانی خۆیان چارەسەر بكەن، ئەوا تەنیا رێگە ئەوەیە كە خۆڕزگاركردنیان لە قەیرانەكانی حوكمڕانی لە عێراقدا، رێگەكەی بە كوردستاندا تێدەپەڕێت و مێژووی 100 ساڵی رابردووی عێراقیش سەلماندوویەتی هەر حكومەتێكی عێراق نەیتوانیبێت لەگەڵ كوردستان بگاتە لێكتێگەیشتنێكی هاوبەش، ئەوا، یان نەیتوانیوە لە حوكمڕانیدا بمێنێتەوە، یان ئەگەر لە حوكمڕانیشدا مابێتەوە، ئەوا سەرەنجام بە رووڕەشی كۆتایی بە حوكمڕانییەكەی هاتووە، باشترین ئەزموونیش لەماوەی 100 ساڵی حكومەتی عێراقدا، مێژووی حوكمڕانیی حزبی بەعس و سەدام حوسێنە، بەعس و سەدام لە سەرەتادا زۆر باش كێشەی سەرەكیی حوكمڕانیی عێراقیان دەستنیشان كرد، بەوەی ئەگەر كێشەی كورد چارەسەر بكەن، ئەوا هیچ كێشەیەك لە عێراقدا چارەسەركردنی قورس نابێت، هەروەها سەدام حوسێن زۆر باش سەرچاوەی چارەسەركردنی كێشەكانی دەستنیشان كرد و رێگەی ناوپردانی گرتە بەر و لەگەڵ مستەفا بارزانی رێككەوت، ئەو دەیزانی كلیلی چارەسەر لای بارزانی مستەفایە، بۆیە سەدام و بەعس توانییان لەماوەی چەند ساڵێكی كەمدا نەك هەر تەنیا كێشەكانی عێراق چارەسەر بكەن، بەڵكو توانییان پەیوەندیە نێودەوڵەتییەكانیان رێكبخەنەوە و نەوتی عێراق خۆماڵی بكەن، ئەگەر سەدام و بەعس لە رێككەوتننامەی ئادار پاشەكشەیان نەكردایە، عێراق و حوكمڕانی بەعس و سەدام نە دووچاری شەڕی هەشت ساڵەی لەگەڵ ئێران دەبوو، نە پاشانیش دەكەوتە ئەو زەلكاوەی كە كوەێت داگیر بكات.

گرنگە بۆ ئێستای لایەنە شیعەكانی عێراقیش كە خۆیان وا پیشان دەدەن، ئێستاش چارەسەركردنی كێشەكانی كوردستان و بەغدا هەر لای بارزانی-یە، هەروەها گرنگە سوود لەهەردوو لایەنە ئەرێنی و نەرێنییەكەی حوكمڕانیی بەعس و سەدام وەربگرن، سەدام تەنیا بە رێككەوتنی 11ی ئاداری 1970 لەگەڵ مستەفا بارزانی، توانی لە ماوەی ساڵانی 1970 – 1974 نەك هەر هەموو كێشەكانی عێراق چارەسەر بكات، بەڵكو لەسەر ئاستی عەرەبی و نیودەوڵەتی عێراق ئەو دەوڵەتە بوو كە لە ساڵی 1973 سیاسەتی (نەوت وەك چەك) لەدژی ئەمریكا و رۆژئاوا بەكاربهێنێت و لەسەر ئاستی عەرەبیش وەك جێگرەوەی میسری عەبدولناسر حیسابی بۆ دەكرا، بەڵام كە كێشەی لەگەڵ كوردستان دروستكردەوە و لەساڵی 1974 شەڕی دەست پێكردەوە، ئەوا بەعس و سەدام هەر ئەو بەعس و سەدامە بوون لەژێر چەتری كیسەنجەردا سازشی بۆ شای ئێران كردو وازی لە نیوەی شەتولعەرەب هێنا. ئەمە واقیعی سیاسەتی عێراق بووە لە 100 ساڵی رابردوودا و ئەگەر مێژوو لە حوكمڕانیی عەرەبی سوننەدا خۆی تراژیدیای دووبارە كردبێتەوە، ئەوا ئەگەر شیعەی عێراق هەوڵ نەدەن كێشەكانی كوردستان و بەغدا چارەسەر بكەن، ئەوا نە حوكمڕانییان پێدەكرێت و نە كێشەكانی خۆشیان بۆ چارەسەر دەكرێت، سەرەنجامیش ئەمجارەیان مێژوو خۆی بە گاڵتەجاڕی دووبارە دەكاتەوە.