«كێشەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەگەڵ عێراق ئەوەیە، داوای لێدەكەن پاكتی نەتەوە یەكگرتووەكان جێبەجێ بكات، بەڵام ناتوانێت جێبەجێی بكات، كێشەی هەرێمی كوردستانیش لەگەڵ عێراق ئەوەیە، دوای لێدەكات دەستوورەكەی خۆی جێبەجێ بكات، بەڵام بەئەنقەست جێبەجێی ناكات و پێشێلی دەكات.»
***
برێت ماكگۆرگ كە لەلایەن سەرۆك باراك ئۆباماوە وەك نوێنەری سەرۆك بۆ شەڕی دژی داعش لە عێراق دیاریكراوە، هێشتاش بەو جۆرە بیردەكاتەوە كە سیاسەتی ئیدارەی ئۆباما، لە ئیدارەی ترەمپیشدا بە هەمان شێوە لە عێراقدا درێژەی هەیە و، ئیدارەی ترەمپیش وەك ئیدارەكانی پێش خۆی هەموو خەمی ئەوەیە ئەم عێراقە سەقەتە بكاتە دەوڵەتێكی دیموكراتی و فیدڕاڵی و فرەیی و پەرلەمانی، كە هەرگیز عێراق نە دەبێتە دیموكراتی و نە دەبێتە فیدڕاڵی و فرەیی و نە دەشبێتە ئەو سیستمە پەرلەمانییەی كە ماكگۆرگ ئامانجیەتی.
لە هەمانكاتدا دۆناڵد ترەمپیش هەر لە رۆژی دەستبەكاربوونیەوە، نەك هەر بە عێراق، بەڵكو بە هەموو جیهانی راگەیاندووە، كە ئەو كێشەی لەگەڵ هیچ سیستمێكی سیاسی و دەوڵەتێكی ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكان نییە، لەمەودوا ئەوە كاری ئەمریكا نابێت كە هەوڵبدات سیستمی دیموكراتی، یان فیدڕاڵی، یان پەرلەمانی لە دەوڵەتانی دیكە دابمەزرێنێت، ئەمەش راشكاوانە مانای ئەوەیە چیدیكە ئەمریكا پێویستی بە هونەری داڕشتن و دروستكردنی سیاسەت نییە، بەڵكو ئەمریكای سەردەمی ترەمپ تەنیا پێویستی بە یەك پرانسیپە لەگەڵ دەوڵەتانی دۆست و دوژمن، كە ئەویش (هونەری گرێدانی سەفقە - The Art of the Deal)یە، هەر لەسەر ئەم بنەمایەش ریكس تیلێرسۆنی بەڕێوەبەری جێبەجێكاری كۆمپانیای ئیكسۆن مۆبیلی بۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا دەستنیشان كرد، ترەمپ لە دەستنیشانكردنی ئەم كەسە ئامانجی ئەوە بوو كە تیلێرسۆن وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكای بۆ بكاتە كۆمپانیای ئیكسۆن مۆبیل و بە هاوشێوەی سەفقەكانی ئەو كۆمپانیایە مامەڵە لەگەڵ دەوڵەتانی دۆست و دوژمنی ئەمریكا بكات، بەڵام كە لەساڵی یەكەمی ئیدارەكەیدا، تیلێرسۆن نەیتوانی وەزارەتی دەرەوە بكاتە كۆمپانیای ئیكسۆن مۆبیل، ئەوا لە سەرەتای ساڵی 2018 ترەمپ بە تویتێك تیلێرسۆنی ئاگادار كردەوە كە كاری ئەو لە وەزارەتی دەرەوە كۆتایی هات و باشترە بچێتەوە بۆ ماڵەوەو، لەجێگەی ئەو مایك پۆمپیۆی بەڕێوەبەری (CIA)ی دانا كە لەناوەندەكانی سیاسەتدا پێی دەڵێن: (ترەمپی بچووك - Mini Trump).

پۆمپیۆ لەماوەی ئەو پێنج شەش مانگەی وەك وەزیری دەرەوەی ئەمریكا دەست بەكار بووە، بە تەواوەتی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكای لە هەموو بوارەكاندا گۆڕیوە بۆ هونەری دروستكردنی سەفقە لەگەڵ هەموو دەوڵەتانی جیهاندا، بە دەوڵەتانی دۆست و دوژمنیشەوە، تەنانەت لەبەرامبەر بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لەلایەن رژێمی ئەسەدە لە سووریاش، بە سەركەوتوویی ئەم هونەری دروستكردنی سەفقەی تاقیكردۆتەوە و ئەمریكا وەك سزادانی رژێمی ئەسەد چەند جارێك گورزی سەربازی لە سووریا وەشاندووە، لەمەش زیاتر، وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا لەماوەی ئەو چەند مانگەی پۆمپیۆ بەڕێوەی دەبات، چەندین سەركەوتنی گەورەی بەدەستهێناوە، كە دیارترینیان كۆتاییهێنان بە كێشەی نێوان كۆریای باكوور و ئەمریكا لەلایەك، هەروەها كێشەی نێوان كۆریای باكوور و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەلایەكی دیكە بووە. بێگومان لەسەر ئاستی ناوخۆی ئەمریكا و مامەڵەكردن لەگەڵ كۆمپانیاكانی ناو ئەمریكاش، ئیدارەی ترەمپ هەمان پرانسیپی هونەری گرێدانی سەفقە پیادە دەكات، هەر بۆ نموونە: ئیدارەی ترەمپ سزای خستە سەر كۆمپانیای (ئەپڵ - Apple) و داوای لێكرد، هاوكاری پۆلیسی فیدڕاڵیی ئەمریكا بكات، بۆ ئەوەی بتوانێت بچێتە ناو ئەو ئایفۆنەی كە ئەو تیرۆریستە بەكاریهێناوە، كە كارە تیرۆریستییەكەی لە ساڵی 2015 لە سانبیرناردیرۆی كالیفۆرنیا ئەنجامدا، ئەم سزایانە بەردەوام بوون، هەتا كۆمپانیای ئەپڵ ناچار بوو ئەو هاوكارییە بكات.
لێرەوە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مامەڵەی ئیدارەی ترەمپ لەگەڵ عێراقدا و ئەو پرسیارە بكەین، ئایا ئیدارەی ترەمپ بەنیازە چ سەفقەیەك لەگەڵ دەوڵەتی عێراقدا گرێبدات؟ دیارە وەڵامی راشكاوانەی ئەم پرسیارە ئەوەیە: لە ئێستا ئەمریكا نە دەتوانێت وەك دەوڵەت ماڵە لەگەڵ عێراق بكات، نە وەك كۆمپانیایەكی گەورەش بە هاوشێوەی كۆمپانیای ئەپڵ. دیارە خوێندنەوە و پێشبینیكردن بۆ هونەری گرێدانی سەفقە لە ئیدارەی ترەمپدا، نەك بۆ ئێمە، بەڵكو بۆ ئەو دیپلۆماتكار و سیاسەتمەدارانەی ئەمریكاش كارێكی ئاسان نییە، كە هەموو تەمەنی خۆیان بە شێوەیەكی پراكتیكی لە بواری دیپلۆماتیەت و سیاسەتی ئەمریكا بەسەر بردووە، باشترین نموونەش لەسەر ئەم پرسە هەڵوێستی سیناتۆری خوالێخۆشبوو (جۆن مەكین)ی دۆستی كورد بوو، كە هەفتەی رابردوو كۆچی دوایی كرد و یەكێك لە وەسیەتەكانی ئەوە بوو كە ترەمپ ئامادەی رێوڕەسمی بە خاكسپاردنەكەی نەبێت. بەڵام وێڕای ئەمەش دەكرێت لەو هەنگاوانەی ئیدارەی ئەمریكا هەڵیدەگرێت بۆ گەڵاڵەكردنی سەفقەیەك لەگەڵ عێراق، دەكرێت هەندێك مەزندە بخەینەڕوو، لەوانە:

1- لە ساڵی 2008 كتێبی (شەڕی سێ ترلیۆن دۆلار - The Three Trillion Dollar War) لەلایەن جۆزیف ستیگینز وەرگری خەڵاتی نوبڵ لە بواری ئابووری و لیندا بیلمز پڕۆفیسۆری ئابووری لە زانكۆی هارڤارد لەسەر تێچووی شەڕی عێراق بڵاوكراوەیە، ئەمە مانای ئەوەیە تەنیا لە ماوەی ساڵانی 2003-2008 لەم كتێبەدا بڵاوكراوەتەوە و لە 2008ـەوە تا ئێستا حیساب نەكراوە، بۆیە ئەگەر خەرجییەكانی ئەمریكا لەشەڕی دژی داعشیشی بخەینەسەر، ئەوا ئەم پارەیە بۆ زیاتر لە پێنج ترلیۆن دۆلار بەرز دەبێتەوە، بەڵام دیارە ئەم كتێبە لەماوەی هەردوو ئیدارەی ئۆبامادا بایەخی پێنەدرا، بەڵام لە دوای دەستبەكاربوونی ترەمپەوە، ئەم كتێبە بۆتە بناخەی داڕشتنەوەی كۆی سیاسەتی پێشووی ئەمریكا لە چوارچێوەی سەفقەیەكی تازە لەگەڵ عێراقدا، بۆ ئەمەش كۆنگرێس هەریەك لە جوزیف ستیگینز و لیندا بیلمزی بۆ گوێگرتن لێیان بانگهێشتی كونگرێس كرد، بۆ ئەوەی لە رووی ئابوورییەوە مێژووی ئەمریكا بەراورد بكەن و بزانن، ئایا لە سەرەتای دامەزراندنی ئەمریكاوە، هیچ كاتێك هەبووە كە ئەمریكا سێ ترلیۆن دۆلار لەبەرامبەر هیچ بەفیڕۆ بدات؟ دیارە ترەمپ خۆی لە تویتێكدا وەڵامی ئەم پرسیارەی داوەتەوە و راشكاوانە دەڵێت: ئێمە سێ ترلیۆن دۆلارمان لە شەڕی عێراق خەرجكرد، لە بەرامبەر هیچ. لەسەر ئەم پرسە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ پلانی مارشاڵ بۆ ئاوەدانكردنەوەی دەوڵەتی ئەوروپا دوای شەڕی دووەمی جیهان، ئەوا تێچووی پلانی مارشاڵ نزیكەی چوار ترلیۆن دۆلار بووە، بەڵام بەرهەمی ئەم چوار ترلیۆن دۆلارە، راگەیاندنی شەپۆلی سێیەمی دیموكراتی بووە لە حەفتاكانی سەدەی رابردوو، ئەمەش واتە سەرەتای دەركەوتنی هەڵوەشانەوەی بەرەی كۆمۆنیستی.
2- ئەگەر لەسەر ئەم بنەمایە تێڕوانینی شەخسی ترەمپ و پۆمپیۆ وەك وەزیری دەرەوە بۆ ئێستای عێراق بخوێنینەوە، ئەوا عێراق بریتییە لەو جوگرافیایەی كە لەسەر ئەمریكا تەنیا لەماوەی پێنج ساڵی یەكەمی شەڕەكە 2003 – 2008، سێ ترلیۆن دۆلار كەوتووە، ئامانجی ئیدارەی جورج دەبلیو بوش لە شەڕی عێراق ئەوە بوو كە كۆی سیستمەكانی ناوچەكە بگۆڕێت، بەڵام شكستی هێنا، لەم چوارچێوەیەدا ئیدارەی ترەمپ دەستبەرداری ئەو هەموو ترلیۆن دۆلار و ئەو هەموو قوربانییانە نابێت كە لە شەڕی عێراقدا داویەتی، بۆیە عێراقی مەبەستە، بەڵام نەك بۆ ئەوەی دیسان ترلیۆن دۆلاری تیا خەرج بكاتەوە، بەڵكو مەبەستێتی بۆ ئەوەی، ئەو ئامانجەی هەر چوار ئیدارەی جورج دەبلیو بوش و باراك ئۆباما بۆیان نەهاتەدی، ئەم ئەو ئامانجە بێنێتەدی و عێراق بكاتە بناخەی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.

3- ئەگەر ئەو پرسیارە بكەین، ئایا عێراق چۆن دەبێتە بناخەی پاراستنی بەرژەوەندیەكانی ئەمریكا لە رۆژهەڵاتی ناوەراستدا؟ بێگومان وەڵامی خێرا و سادە بۆ ئەم پرسیارە ئەوەیە، دەبێت عێراق وەك دەوڵەتێكی هاوچەرخ بونیاد بنرێتەوە، بەڵام ئەوەی ئەم وەڵامە سادە و خێرایە ئاڵۆز دەكات، ئەوەیە كە ئیدارەی ترەمپ هەر لە رۆژی دەستبەكاربوونیەوە رایگەیاندووە كە پرۆسەی بونیادنانەوەی دەوڵەت كاری ئیدارەی ئەمریكا نابێت، لەم حاڵەتەشدا وەڵامەكە دەبێتە ئەوەی كە دەبێت پێكهاتەكانی عێراق خۆیان عێراق بكەن بە دەوڵەتێكی هاوچەرخ، بەڵام لەمەشدا پرسیار ئەوەیە: ئایا زەمینەی سیاسی لەنێوان پێكهاتەكانی عێراقدا ئەو بوارە دەڕەخسێنێت كە بتوانن پێكەوە ئەو ئەركە قورس و مەحاڵە جێبەجێ بكەن؟ وەڵامی زۆر گەشبین بۆ ئەم پرسیارە ئەوەیە، ئەگەر دەستتێوەردانی وڵاتانی دەرەوە لێ بگەڕێت، دەكرێت ئەمجارەش ئیرادەی عێراقییەكان تاقی بكرێتەوە.
4- دیارە وەك لایەنی ئەمریكی و هاوپەیمانەكانی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بانگەشەی بۆ دەكەن، هۆكاری سەرەكی بۆ ئاڵۆزیی ناوچەكە بەگشتی و شكستی پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا، بوونی ئەو میلیشیایانەن كە لەلایەن ئێرانەوە پشتگیری دەكرێن، بەڵام دیسان پرسیاری دیكە لەسەر ئەم بانگەشەیە دروست دەبێت، ئایا تەنیا ئێران دەستتێوەردان دەكات، یان كۆی وڵاتە بەهێز و دەوڵەمەندەكانی ناوچەكە دەستتێوەردان لە تەواوی ناوچەكە و عێراقیشدا دەكەن؟ هەر بۆ نموونە، عەرەبستانی سعودی، قەتەر، ئیمارات، توركیا، ئیسڕائیل، ئایا هەریەك لەم دەوڵەتانە دەستتێوەردانیان لە كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا نەكردووە؟ بێگومان هەموویان كردوویانە، بۆیە لەم حاڵەتەدا وەك لە هەنگاوەكانی ئیدارەی ترەمپیش دەیبینین، دەبێت دەستتێوەردانی نەرێنی بگۆڕێت بۆ دەستتێوەردانی ئەرێنی، ئەمەش واتە لە بری ئەوەی دەستتێوەردانەكان بەو شێوەیە بن كە سیستمی سیاسیی عێراق كۆپی دەوڵەتانی دراوسێی عێراق بێت، ئەوا دەكرێت عێراق ئەو سیستمە سیاسییەی هەبێ كە خۆی بونیادی دەنێت و هەماهەنگی و وەبەرهێنان و بازرگانیشی لەگەڵ هەموو دەوڵەتانی دراوسێی هەبێت.
كێشەی سەرەكیی عێراق وەك دەوڵەت ئەوەیە كە ئەم دەوڵەتە لەلایەن ئەو دەستەبژێری حوكمڕانیی ئەم جوگرافیایە دەكەن، ناسنامەی دەوڵەت و سەروەرییان لە عێراق سەندووەتەوە، لە ئێستا كە ئەمریكا دەیەوێت جوگرافیای عێراق بگێڕێتەوە بۆ دەوڵەتێكی هاوچەرخی خاوەن سەروەریی، كۆی دەستەبژێری حوكمڕانی عێراقی خستۆتە ژێر پرسیارەوە و لە شێوازی پێكهێنانی حكومەتی ئەمجارەی عێراقدا دەبێت وەڵامی ئەمریكا بدەنەوە.



پێكهێنانی حكومەتێك
لە جوگرافیایەكی غەیرەدەوڵەتیدا


كێشەی سەرەكیی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەگەڵ دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی داعش ئەوە بوو، ئەو جوگرافیایەی داعش خەلافەتی لەسەر راگەیاندووە، بۆتە كاراكتەرێكی غەیرەدەوڵەتی، مەبەست لەم نموونەیە بەراوردكاری نییە، بەڵكو شێوازی سەختی مامەڵەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییە لەگەڵ كاراكتەری غەیرەدەوڵەتیدا، بۆیە هەر دەوڵەتێك لە كاراكتەرێكی وەك دەوڵەتەوە، بە هەر هۆكارێك گۆڕا بۆ كاراكتەری غەیرەدەوڵەتی، ئەوا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و دەوڵەتانی دەوروبەریشی ناتوانن بە ئاسانی مامەڵەی لەگەڵ بكەن.
لەسەر ئەم بنەمایە ئەگەر سەیری ئەو شێوازی حوكمڕانییە بكەین كە ئێستا ئەم دەستەبژێری دەسەڵات لە عێراق بەڕێوەی دەبەن و ئەو پرسیارە بكەین، ئایا عێراق ئێستا دەتوانێت وەك دەوڵەت مامەڵە لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بكات، هەتا بتوانێت لە چوارچێوەی ئەم دەوڵەتەدا حكومەتێك پێكبهێنێت كە ناسنامەكەی عێراقی بێت؟
بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە ئەگەر سەیری قسە و هەڵوێستەكانی د.حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی ئێستای عێراق لەبەرامبەر دەوڵەتان وەربگرین، ئەوا دەكرێت وەڵامێك بۆ ئەو پرسیارە دروست بكەین:
1- د.حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی ئێستای عێراق بەرامبەر ئەو سزایانەی ئەمریكا خستوونیەتیە سەر كۆماری ئیسلامیی ئێران، ئەوا وەك هەموو لایەك گوێمان لێبووە، د.حەیدەر عەبادی راشكاوانە رایگەیاند: «حكومەتی عێراق پابەند دەبێت بەو سزایانەی كە ئەمریكا لەسەر ئێران دایناون.» بەڵام هەر زوو لەسەر زاری یەكێك لە راوێژكارەكانیەوە لەم هەڵوێستەی پەشێمان بووەوە و رایگەیاند، ئەوەی سەرۆك وەزیران رایگەیاندووە، دەرپەڕاندنی قسە (زلة لسان) بووە، دواتریش خۆی رايگەیاند كە دەبێت لە سزاكاندا تایبەتمەندیی بازرگانیی عێراق و ئێران لەبەرچاو بگیرێت.
2- د.حەیدەر عەبادی داوای لە حكومەتی توركیا كرد كە دەستبەجێ ئەو هێزانەی بكشێنێتەوە كە لە بەعشیقە دایناون، لە بەرامبەردا رەجەب ئەرۆدگانی سەرۆكی توركیا وەڵامی دایەوە، «قەوارەی خۆت بزانە و هێندەی قەوارەی خۆت قسە بكە.» پاشانیش توركیا شنگالی بۆردومان كرد كە بە دەستی هێزەكانی حەشدی شەعبی و سوپای عێراقەوە بوو، حكومەتی عەبادی هیچ كاردانەوەیەكی نەبوو، سەبارەت بە گرتنەوەی ئاوی دیجلەش بۆ پڕكردنی بەنداوی ئەلیسۆ، توركیا ئاوی دیجلەی گرتەوە، بەبێ ئەوەی تەنیا یەك پرسیش بە حكومەتی عێراق بكات.
3- ریكس تیلێرسۆنی وەزیری پێشووی دەرەوەی ئەمریكا داوای لە حكومەتی عەبادی كرد، ئەو میلیشیایانە نابێت لە عێراق بمێنن كە بە پاشكۆی ئێران لە قەڵەم دەدەرێن، حكومەتی عەبادی هیچ وەڵامێكی بەرامبەر ئەم داوایە نەبوو، بەڵام شێخ قەیس غەزعەلی فەرماندەی میلیشیاكانی عەسائبی ئەهلی هەق لە بری حكومەت و دەوڵەتی عێراق وەڵامی وەزیری دەرەوەی ئەمریكای دایەوە، حكومەتی عێراقیش لەبەرامبەر شێخ قەیس غەزەعەلی بێدەنگ بوو.
4- د.حەیدەر عەبادی یەكەمین سەرۆك وەزیرانە لە عێراقی دوای 2003 كە دەستووری وڵاتەكەی خۆی پێشێل كردو هێزی بەكار هێنا بۆ یەكلاكردنەوەی كێشە سیاسییەكان و هێرشی سەربازی كردە سەر هەرێمی كوردستان، ئەگەر حكومەتەكەی عەبادی مەرجەكانی دەوڵەتبوونی عێراقی لەبەر چاو بگرتایە، چۆن هێزی سەربازی بۆ یەكلاكردنەوەی كێشە سیاسییەكان و دژی بەشێك لە گەلەكەی كە گەلی كوردستانە بەكار دەهێنا؟ بۆیە ئەم حكومەتە خۆی ناسنامەی دەوڵەتبوونی لە دەوڵەتەكەی خۆی سەندووەتەوە.

5- لە دوای هەڵبژاردنەكانی 12ی ئایاری 2008 ـەوە، هەموو دەستەبژێری لایەنە سیاسییەكانی شیعە خەریكی گرێدانی هاوپەیمانین بۆ پێكهێنانی گەورەترین فراكسیۆن و دەستنیشانكردنی سەرۆك وەزیرانی داهاتوو، ئەم پرۆسەیە راشكاوانە و لەسەر زاری خودی دەستەبژێرە سیاسییەكانی شیعەوە بە دوو میحوەر پێناسە دەكرێت، تەوەری یەكەمیان كە هەردوو لیستی سائیرون بە سەركردایەتی موقتەدا سەدر و نەسر بە سەرۆكایەتی عەبادی لەخۆ دەگرێت، ناویان لێناوە، میحوەری ئەمریكا و سعودیە و توركیا، میحوەری دووەمیش كە هەردوو لیستی فەتح بە سەرۆكایەتی هادی عامری و دەوڵەتی قانون بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی لەخۆ دەگرێت، ناویان لێناوە میحوەری ئێران. ئەو كەسەی بە حیساب سەرپەرشتیی میحوەری ئەمریكی و سعودی و توركی دەكات، برێت ماكگۆرگی نوێنەری سەرۆكی ئەمریكایە بۆ شەڕی دژی داعش، ئەوەشی سەرپەرشتیی میحوەری ئێرانی دەكات، ئاغای قاسمی سولەیمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسە لە سوپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامیی ئێران. میحوەری ئەمریكی ئامانجی ئەوەیە حكومەتێك لە عێراقدا پێكبێت كە پاشكۆی خۆی بێت و نفووزی ئێران لە عێراقدا نەهێڵێت، میحوەری ئێرانیش ئامانجی ئەوەیە میلیشیاكانی حەشدی شەعبی بەكار بهێنێت دژی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لە عێراق و كشانەوەی ئەمریكا لە عێراقدا.

ئەگەر لێرەدا ئەو پرسیارە بورووژێنین، ئایا ململانێی ئەم دوو میحوەرە (ئێرانی و ئەمریكی) ئامانجیان ئەوەیە حكومەتێك بۆ عێراق پێكبهێنن و كێشەی عێراقییەكان چارەسەر بكەن و خزمەتگوزارییە پێویستەكانیان بۆ دابین بكەن، یان دەیانەوێت حكومەتێكی پاشكۆ دروست بكەن و شەڕی بەوەكالەت بۆ ئەو دوو میحورە بكەن؟ دیارە پێش ئەوەی ئەم حكومەتە پاشكۆیە دروست بێت، وەك رۆژی هەینی رابردوو نوری مالیكی سەرۆكی لیستی دەوڵەتی یاسا بە راشكاوانە رایگەیاند، عێراق لە ئێستاوە بەرەو ئاڵۆزی دەچێت و گەل و خاكی عێراق كراوەتە ئامانج، ئەوا ئەمە مانای ئەوەیە هەر لە ئێستاوە ئەم دوو میحورە شەڕی بەوەكالەتی خۆیان بە عێراقییەكان دەست پێكردووە.
دیارە وەك لە رەوتی رووداوەكان باشتر دەردەكەوێت، ئەمریكا كە سەپەرشتیی میحوەرێك دەكات لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و لە رووی كاریگەری سزا ئابوورییەكانی كە كاریگەری لەسەر هەموو جیهان هەیە بە عێراقیشەوە، هەروەها ئێرانیش لەسەر زەوی و لەناو جومگە هەستیارەكانی دەوڵەتی عێراقدا نفووزی خۆی هەیە، لەم بازنەیەدا ئەگەر گریمانەیەكی گەشبینانە بكەین و وای دابنێین بە بێ روودانی هیچ كێشەیەك، یەكێك لەو دوو میحوەرە دەتوانێت فراكسیۆنێكی گەورە پێكبهێنێت و لەدوای ئەوەی پەرلەمان كۆدەبێتەوە (ئەم نووسینە پێش رۆژی دووشەمە 10ی ئابی 2018 و كۆبوونەوەی پەرلەمانی تازەی عێراق نووسراوە) و رادەسپێرێت بۆ ئەوەی لەماوەی 30 رۆژدا حكومەتێكی تازە پێكبهێنێت، ئایا سیناریۆی ئەم حكومەتە چۆن دەبێت؟ باشترین وەڵام بۆ ئەم پرسیارە كاردانەوەكەی حاجی هادی عامری سەرۆكی فراكسیۆنی فەتحە، كە وەك دەڵێن بە ماكگۆركی گوتووە (دیارە ماكگۆرگ رەتیكردەوە كە ئەو كۆبوونەوەیە كرابێت)، هەر حكومەتێك بە سەرپەرشتیی ئەمریكا لە عێراقدا پێكبێت، ئەوا لە ماوەی دوومانگدا دەیڕووخێنن، باشە ئەگەر گریمانەی ئەوە بكەین، هەردوو لیستی فەتح و دەوڵەتی یاسا توانییان گەورەترین فراكسیۆن پێكبهێنن و حكومەتی داهاتوو پێكبهێنن، ئایا لەم حاڵەتەدا سیناریۆی ئەم حكومەتە چۆن دەبێت؟ ئەوا باشترین وەڵامیش بۆ ئەم پرسیارە ئەو قسانەی بەها ئەعرەجی جێگری پێشووی سەرۆك وەزیرانی عێراق و سەركردەی تەیاری سەدر و لیستی سائیرونە كە لە بەرنامەیەكی تەلەفزیونێدا گوتی: «بۆ ئێستای ئێران، سەرۆك وەزیرانی داهاتووی عێراق لە سەرۆك كۆماری ئێران بۆ ئێران گرنگترە، هەر بۆیە ئەگەر فەتح و قانوون، حكومەتی داهاتوو دروست بكەن، ئەوا ئەمریكا وەك ئێران مامەڵە لەگەڵ عێراق دەكات و هەمان سزاكانی ئێران لەسەر عێراقیش پیادە دەكات..» لەم حاڵەتەدا لەوانەیە حكومەتەكە بەردەوام بێت، بەڵام هەموو گەلانی عێراق رووبەڕووی نەهامەتی و كارەسات دەبنەوە، ئێستا بەبێ سزا، خەڵكی بەسرا لە نەبوونی ئاوی خواردنەوەی پاك تووشی كارەسات بوون، ئایا دەبێت كە سزاكان بخرێنە سەر عێراق بارودۆخەكە چۆن دەبێت؟
لایەنە سیاسییەكانی شیعەی عێراق، لە هەردوو میحوەری (ئێرانی و ئەمریكی) چاوەڕێی ئەوەن كە لەلایەن ئایەتوڵا عەلی سیستانی مەرجەعی باڵای شیعەكان قسەیەك بكرێت و ئەم پرسە یەكلایی بكاتەوە، بەڵام تا ئێستا مەرجەعییەتی باڵا بێجگە لە هەندێك قسە سەبارەت بە هێڵە گشتییەكانی حكومەت، هیچ قسەیەكی لەسەر وردەكاریی حكومەت نەكردووە، سەبارەت بەو قسانەش بەها ئەعرەجی كە یەكێكە لە سیاسییە نزیكەكان لە مەرجەعییەتەوە، بە ئاشكرا رایگەیاند، كە ئەو قسانەشی لە گوتاری نوێژی بە ناوی ئایەتوڵا سیستانییەوە كراوە، قسەی ئەو نین و وەكیلەكانی بەناوی ئەوەوە ئەو قسانەیان كردووە، هەر لەسەر ئەم پرسە عەلی عەلاق كە ئەویش یەكێكە لە سەركردەكانی لیستی نەسری سەر بە عەبادی، ئەویش ئاماژەی بەوە كرد، هەر دەبێت مەرجەعییەتی سیستانی قسەیەكی هەبێت و ئەم پرسە یەكلایی بكاتەوە.
لەسەر ئەم پرسە بەوەی ئایا ئایەتوڵا سیستانی لەسەر پرسی پێكهێنانی حكومەت قسەیەكی دەبێت، یان فەتوایەك دەدات، چاودێران و شارەزایان لەسەر مەرجەعییەت، بۆچوونی جیاوازیان هەیە، هەندێكیان پێیانوایە كە مەرجەعییەت خۆی تێكەڵاوی سیاسەت ناكات و لەسەر بەرژەوەندیی گشتی قسە و فەتوای دەبێت، بۆ نموونە لە كاتی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن داوای كرد، (ئەوانەی تاقیتان كردوونەتەوە، جارێكی دیكە تاقییان مەكەنەوە)، لەسەر خۆپیشاندانەكانی بەغدا و شارەكانی باشووری عێراق قسەی هەبوو و پشتگیری كرد، لەسەر هەڕەشەی داعش و فەتواكەی بۆ حەشدی شەعبی قسەی هەبووە، بۆیە ئەم چاودێرانە پێیانوایە مەرجەعییەتی شیعە لەسەر پرسی پێكهێنانی حكومەت هیچ قسەیەكی نابێت، لەبەرامبەردا ئەوانەی پێیانوایە لە زۆر حاڵەتدا مەرجەعییەت خۆی تێكەڵاوی سیاسەتیش دەكات، ئەوان دەڵێن، مەرجەعییەت لە نووسینەوەی دەستوور و دەنگدان لەسەر دەستووری 2005 قسەی هەبووە، لە پێكهێنانی حكومەتەكان قسەی خۆی لەسەر كاندیدەكان بۆ سەرۆك وەزیران هەبووە، بۆیە ئەمجارەش قسەی خۆی دەبێت.

لەنێوان ئەم دوو بۆچوونەی چاودێراندا كە پێیانوایە مەرجەعییەتی شیعە قسەی دەبێت، یان قسەی نابێت، لەم باسەدا گریمانەی ئەوە دەكەین كە ئەمجارە مەرجەعیەتی شیعە لەسەر پێكهێنانی شیعە قسەی نابێت و ئەو پرسیارەش دەكەین بۆچی قسەی نابێت؟ دیارە وەڵامی ئەم پرسیارە لەبری ئەوەی ئەو هۆكارانە ئاشكرا بكات كە بۆچی قسەی نابێت، لەسەر ئەو هۆكارانە هەڵوێستە دەكات كە پێشتر وایكردووە مەرجەعییەت لە سیاسەتدا قسەی خۆی هەبێت:
1- لەلای مەرجەعییەتی باڵای شیعە لە نەجەف، شیعەبوون لە سەرووی عێراقیبوونەوەیە، هەر بۆیە ئەو كاتانەی قسەی هەبووە كە هاوپەیمانیی شیعە ناوی هاوپەیمانی نیشتمانی بووە، ئەوجا بۆ ئەوەی ئەو هاوپەیمانییە بپارێزێت، قسەی خۆی كردووە، بەڵام ئێستا هاوپەیمانیی شیعە نەماوە و لە جێگەی ئەو پەرتەوازەیی هەیە، تەنانەت نوێنەری ئێران و حزبوڵاش نەیانتوانی ئەو یەكڕیزییە لەناو ماڵی شیعە دروست بكەنەوە.
2- پێشتر كە قسەی هەبووە، لەنێوان ئێران و ئەمریكادا جۆرێك لە لێكتێگەیشتن هەبووە لەسەر حوكمڕانیی شیعە لە عێراقدا، بۆیە كە قسەی كردووە، دڵنیا بووە كە یەكڕیزیی ماڵی شیعە تێكناچێت، بەڵام ئەمجارە بە هیچ جۆرێك لێكتێگەیشتن لەسەر حكومەتی داهاتووی عێراق لە نێوان ئەمریكا و ئێران بوونی نییە، بۆیە مەرجەعییەت هەر قسەیەك بكات، شەڕێكی ناوخۆیی شیعە شیعە دروست دەبێت.
ئەوەی وەك فاكت لەم چەند دێڕانە خراونەتەڕوو، واقیعی حاڵی ئەو پرۆسە سیاسییەیە كە دەستەبژێری سیاسیی شیعە لە عێراقدا بەڕێوەی دەبەن، پرسیاری گرنگ ئەوەیە ئایا لە هیچ جومگەیەكی ئەم پرۆسە سیاسییەدا، عێراق وەك دەوڵەتێكی هاوچەرخ و خاوەن سەروەریی بوونی هەیە؟


قەدەری كوردستان
لەناو ئەم پرۆسە ئاڵۆزەی پێكهێنانی حكومەتی عێراقدا


لە هەشتاكانی سەدەی رابردوو لەسەردەمی خەباتی چەكداریی شاخ و لەدوای ساڵی 1991 و دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەت و بوونی كوردستان بە نەوایەكی ئارام بۆ هەموو ئۆپۆزسیۆنی عێراقی، هەر كاتێك لایەنی كوردستانی بە سەرۆكایەتی بەڕێز مسعود بارزانی بەشداری كۆبوونەوەكانی ئۆپۆزسیۆنی كردبێت، راشكاوانە پێی گوتوون: «ئێمە نابین بە پردی كەس، فەرموون پێمان بڵێن سوود و قازانجی ئێمە لە رووخانی رژێمی عێراقیدا چییە؟» ئەم قسەیەی بارزانی مانای ئەوەیە فەرموون ئێستا لە حاڵەتی ئۆپۆزسیۆن بوون گەرەنتیمان بدەنێ كە دان بە مافەكانی كوردستاندا دەنێن، ئەوكات ئێمەش بەشداریتان دەكەین كە رژێمی عێراق بڕووخێنین، بەڵام ئەگەر ئەوان لە حاڵەتی ئۆپۆزسیۆن بووندا ئامادە نەبن گەرەنتی دانپێدانان بە مافەكانی گەلی كوردستان بە ئێمە بدەن، ئەی چۆن ئێمە متمانەیان پێ بكەین، كە سبەی چوونە دەسەڵات لە سەدام حوسێن خراپتر نابن؟ بارزانی لەماوەی نزیكەی 40 ساڵی رابەرایەتی لە بزاڤی رزگاریخوازیی كوردستاندا، تەنیا لە بێ بەڵێنی ترساوە، ئەوا ئێستا جارێكی دیكە كەوتۆتەوە هەمان گێژاو لە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی عێراقدا.
سەركردە سیاسییە عێراقییەكان، ئەوانەی ئێستا پەرتەوازەیی ماڵی شیعە و سوننە بەهۆش خۆی هێناونەتەوە، راشكاوانە دەڵێن، ئەو سیاسەتەی بە سەرپەرشتیی مسعود بارزانی بۆ پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی عێراق پیادە دەكرێت، كوردستانی نەك كردۆتەوە تۆپی قەپانەكە لە پرۆسەكەدا، بەڵكو ئێستا كوردستان خۆی بۆتە قەپانی پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا.
پرسیار لێرەدا ئەوەیە: ئایا بەڕێز مسعود بارزانی ئەمجارە لەناو پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی عێراقدا، داواكارییەكانی چین، وا بەوجۆرە هەردوو میحوەری سائیرون و نەسر و فەتح و قانوونی بێدەنگ كردووە؟ بێگومان بارزانی هەمان قسەی هەشتاكانی سەدەی رابردوو و ساڵانی 1992-2003 دەكاتەوە، ئەمجارەش بە هەمان شێوە قسەكانی ئەوە دەسەلمێننەوە كە گوتوویەتی: «كورد نابێتە پردی هیچ میحوەرێك بۆ ئەوەی حكومەت پێكبهێنێت، فەرموون پێش پێكهێنانی حكومەت گەرەنتی جێبەجێكردنی ئەو دەستوورەمان پێ بدەن كە هەردوولامان دەنگمان لەسەر داوە، ئەوكات ئێمەش بە هێزەوە دێنە ناو ئەو حكومەتە و حكومەتەكەش سەردەخەین.
پێدەچێت تا نووسینی ئەم دێڕانە (كە شاندێكی كوردستانی هاوبەشی پارتی و یەكێتی لە بەغدان)، هیچ لایەك بە راشكاوی ئەو گەرەنتییەی بە كوردستان نەدابێت، هەر بۆیە لایەنی كوردستانیش هەتا ئەم ساتە (1ی ئەیلوولی 2018) خۆی لەسەر هیچ میحوەرێكدا ساخ نەكردۆتەوە.
دیارە سەركردەكانی هەر دوو میحوەری فەتح و قانوون، هەروەها سائیرون و نەسر، باش لەو راستییە تێگەیشتوون كە ئێستا بارزانی بە لۆژیكی تازەی سیاسەتی جیهانی مامەڵە لەگەڵ پرۆسەی سیاسیی عێراق دەكات، ئەمەش واتە چۆن سەرۆكی ئەمریكا بە ئاشكرا و بە دەنگی بەرز بە هەموو دنیا دەڵێت: «ئەمریكا پێش هەر شتێك..» ئەوا ئەمجارەش بارزانی بە هەموو لایەكی گوتووە: «بەرژەوەندییەكانی گەلی كوردستان لە سەرووی هەر شتێكی دیكەوەیە. فەرموون گەرەنتیمان بدەنێ، كە بەرژەوەندییەكانمان پارێزراو دەبێت، ئیدی ئێمە هەقمان نییە كێ سەرۆك وەزیرانی داهاتووی عێراق دەبێت. هەر بۆیە سیاسییەكی دیاری وەك عەلی عەلاق راشكاوانە دەڵێت: «كورد نابێتە بەشێك لە هیچ هاوپەیمانییەك بۆ پێكهێنانی فراكسیۆنی گەورە، بەڵكو چاوەڕێی ئەوە دەكات هەردوو میحوەرەكە بەرنامەی خۆیان تەواو بكەن، پاشان بەرنامەی كام لایان لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی كورد یەكی گرتەوە، ئەوا كورد پشتگیری ئەو لایەنە دەكات.»

هەر بۆیە ئەو سیاسەتەی ئەمجارە لایەنی كوردستانی بە سەرپەرشتیی بارزانی لەناو پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی عێراقدا پیادەی دەكات، هەموو لایەكی هێناوەتە سەر خەت و لەبەرامبەر پرسارێكی بێ وەڵامدا هەموویانی راگرتووە: ئایا پرۆسەی دەوڵەتداری لە جوگرافیایەكی وەك عێراقدا چۆن سەركەوتوو دەبێت؟ پێویستە یەكەمجار بیر لە بنەماكانی دەوڵەتی هاوچەرخ بكرێتەوە، ئەوجا كار بۆ پێكهێنانی حكومەتێكی سەركەوتوو بكرێت. هەر ئەو پرسیارەی بارزانی بوو كە مایك پۆمپیۆی وەزیری دەرەوەی ئەمریكای هێنایە سەرخەت و تەلەفۆنی بۆ بارزانی كرد، بۆ ئەوەی بزانێت وەڵامی پرسیارەكەی بارزانی چییە.
لایەنێكی دیكەی ئەو سیاسەتەی ئێستا بە لۆژیكی بارزانی شاندی كوردستان مامەڵەی لەگەڵ تەواوی لایەنە پەیوەندیدارەكانی ناو پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی عێراقی پێدەكات، ئەو پەیامەیە كە راشكاوانە بە هەموو لایەكی راگەیاندووە، كوردستان دۆستی هەموو ئەو لایەنە پەیوەندیدارانەیە كە ئێستا تێكەڵاوی ئەم پرۆسەیە بوون، بۆیە كوردستان چۆن بە درێژايی 15 ساڵی رابردوو هەموو كات بەشێك بووە لەچارەسەر، نەك كێشە لە شەڕی مەزهەبگەرایی نێوان شیعە و سوننە، لە ئێستاشدا كە ململانێی نیودەوڵەتی هاتۆتە ناو پرۆسەی سیاسیی عێراقەوە، ئەوا كوردستان دەبێتە بەشێك لە چارەسەر، بۆ نموونە لە كێشەكانی نێوان ئێران و ئەمریكادا، بەڵام هەرگیز نابێتە بەشێك لە پرۆسەی ئەمریكا دژی ئێران، یان بەپێچەوانەوە، ئەم هەڵوێستەی ئێستای بارزانی، ئەو پرسیارەمان بیردێنێتەوە كە لە ساڵی 2011 مارتن ئەندیكی گەورە دیپلۆماتكاری ئەمریكا لە كۆڕێكدا كە ئامۆژگای برۆكینگز بۆ بارزانی رێكيخستبوو، لە بارزانی پرسی: «جەنابی سەرۆك فێرمان بكە، چۆن توانیوتە لەیەك كاتدا پەیوەندییەكی باشت لەگەڵ ئەمریكا هەبێت و بە هەمان ئاست پەیوەندیشت لەگەڵ ئێران هەبێت؟» بێگومان وەڵامی خاكەڕایانەی بارزانی بۆ هەموو لایەك ئاشكرایە، بۆیە زۆر بە سادەیی گوتی: «من لەو ئاستەدا نیم ئامۆژگاری ئێوە بكەم، بەڵام بەرژەوەندیی كوردستان وایكردووە كە لەگەڵ هەردوولا و بەو ئاستە پەیوەندیمان هەبێت.»

ئێستاش بە هەمان لۆژیك بارزانی سەرپەرشتیی شاندی هاوبەشی كوردستانی پارتی و یەكێتی دەكات، كە خۆیان نەكەن بە بەشێك لە كێشەی هیچ لایەك، كە بێگومان هەتا ئێستا سەركەوتوویی شاندی هاوبەشی كوردستانی و گەیاندنی پێگەی كوردستان بە قەپانی پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا، ئەم پێگەیە تێگەیشتنی هەردوو لایەنی كاریگەری نیودەوڵەتی (ئێران و ئەمریكا)شی پێوە دیارە، بۆیە دەتوانن گوشار لەسەر هەموو لایەك بكەن، بەڵام گوشار لە كوردستان ناكەن، لەوانەیە كەم ئەزموونێكی وەك ماكگورگ بیەوێت بۆ شەڕی حزبایەتی خۆی جار جارە پەنا بۆ زمانی گوشار بەرێت، بەڵام ئەمجارە مایك پۆمپیۆ بە تەلەفۆنەكەی بۆ بارزانی لە بری هەموو ئیدارەی ترەمپ گوشارەكانی ئەویشی سڕییەوە.