ئەگەر چاوێك بە لێدوان و رەفتارەكانی ئەم دەستەبژێرە سیاسییەی شیعە لە سەردەمی ئۆپۆزسیۆنبوونیاندا بخشێنینەوە و لەگەڵ رەفتار و لێدوانەكانی ئێستایان بەراوردی بكەین، بە ئاشكرا هەست دەكەین، ئەوكات چۆن لە كۆنگرەكانی ئۆپۆزسیۆن و خۆئامادەكردن بۆ حوكمڕانی لە دوای رژێمی سەدام حوسێن، بە گیانی تۆڵەسەندنەوە لەسەر عەرەبی سوننە قسەیان دەكرد و ئامانجیان ئەوە بوو بە هەر شێوەیەك بێت بگەنە دەسەڵات و لەژێر پەردەی بەعسیبووندا تۆڵە لە هەموو عەرەبی سوننە بكەنەوە، ئەوا ئێستاش كە لە دەسەڵاتدان ئەمەیان نەك هەر سەلماندووە، بەڵكو بۆ خۆسەپاندنی تەواو، ئەو رۆژانەشیان لە بیرخۆیان بردووەتەوە كە بێجگە لە چیاكانی كوردستان هیچ جێگەیەكی دیكەیان نەبووە و هەموو هەوڵیان بۆ ئەوەیە كە هەرێمی كوردستانیش بسڕنەوە.
دیارە دەرهاویشتە خراپەكانی سیاسەتی (تۆڵەسەندنەوە و خۆسەپاندن) لە ماوەی 15 ساڵی رابردوو لە هەر قۆناخێكدا كارەساتی بەسەر یەكێك لە پێكهاتە سەرەكییەكانی ئەم وڵاتەدا هێناوە، هەر بۆ نموونە لە ساڵی 2005 ـەوە كە بە كردەیی ئەم دەستەبژێرە شیعەیە دەسەڵاتیان گرتووەتەدەست، شەڕی خوێناوی لە نێوان دەسەڵاتدارانی شیعە و پێكهاتەی عەرەبی سوننە لەژێر پەردەی رێكخراوی ئەلقاعیدە لقی عێراق دەستی پێكردووە، ئەمە لە ساڵی 2006-2007 گەیشتە ئەوەی كە بڵێن: «عێراق كۆتایی هات»، ئەمە وایكرد كە جۆرج دەبلیو بوش بڕیاری بەپەلەی ناردنی هێز (Surge) بۆ عێراق دەربكات و هێزی سەحوەی لە هۆزەكانی عەرەبی سوننە دروستكرد، بەوەش توانرا رێكخراوی تیرۆریستیی ئەلقاعیدە تێكبشكێندرێت و لە عێراقدا پاك بكرێنەوە. ئەمەش واتە هۆزە عەرەبەكانی سوننەی عێراق خۆیان لە چوارچێوەی هێزەكانی سەحوە هاوكار و یاریدەدەر بوون بۆ تێكشكاندنی تیرۆریستانی ئەلقاعیدە، بەڵام لەبەر ئەوەی ئەقڵییەتی دەستەبژێری سیاسیی شیعە ئامانجیان خۆسەپاندن و تۆڵەكردنەوە بوو، لەبری ئەوەی ئەو تێكشكاندنەی تیرۆریستانی قاعیدە بكەنە بنەمایەك بۆ بونیادنانەوەی حوكمڕانی لەسەر بنەمای هاوبەشی و پێكەوەسازان و هاوسەنگی لە نێوان هەر سێ پێكهاتەی سەرەكی (شیعە و سوننە و كورد) و دەوڵەتی عێراق وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و دیموكراتی و پەرلەمانی بونیاد بنێننەوە، هاتن تەكتیكی هێزەكانی ئەمریكا بۆ تێكشكاندنی تیرۆریستانی داعشیان، دووبارە بەكار هێنایەوە بۆ دژایەتیكردنی كورد و سوننە، هەر بۆ نموونە ژەنڕاڵ پەتریۆس فەرماندەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق، بۆ تێكشكاندنی تیرۆریستانی ئەلقاعیدە، فەرماندەیی بەغدای دروست كرد، بۆ ئەوەی ئەم فەرماندەییە سەركردایەتیی تەواوی ناوچەكانی بەغدا بكات بۆ پاككردنەوەی ئەو ناوچانە لە تیرۆریستانی ئەلقاعیدە و راستەوخۆش سەرپەرشتیی هێزەكانی سەحوەی هۆزەكانی عەرەبی سوننەی دەكرد، نوری مالیكیش دوای ئەوەی رێكخراوی تیرۆریستانی قاعیدە لە عێراقدا بوونیان نەما، جیا لەوەی بە بیانووی جیاواز هەوڵی هەڵوەشانەوەی هێزەكانی سەحوەی سوننەی دا، لە هەمانكاتدا چەند فەرماندەییەكی دروستكرد و هەر یەكێك لەو فەرماندەییانە ئەركی كۆنتڕۆڵكردنی ناوچەیەكی پێ سپاردن، كە یەكێك لەو فەرماندەییانە (فەرماندەیی هێزەكانی دیجلە) بوو، كە نوری مالیكی ئەركی داگیركردنەوەی ناوچەكانی خانەقین و كەركووكی پێ سپاردبوون، ئەوكات بەڕێز مسعود بارزانی وەك سەرۆكی هەرێمی كوردستان و فەرماندەی گشتیی هێزی پێشمەرگە، فەرمانی دا كە هێزی پێشمەرگە بجووڵێت و رووبەڕووی هێزەكانی دیجلە ببێتەوە و ئەگەر ناوبژیوانیی هێزەكانی ئەمریكا نەبوایە، شەڕێكی گەورە لە نێوان پێشمەگە و هێزەكانی دیجلە دروست دەبوو. لەدوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكاش لە عێراق، ئیدی دەرگای گەورەتر بۆ دەستەبژێری سیاسی و دەسەڵاتداری شیعە كرایەوە بۆ ئەوەی بە ئاشكرا سیاسەتی (تۆڵەسەندنەوە و خۆسەپاندن) دەست پێ بكەن، لەلایەك دژی سوننە كە لەژێر پەردەی دژایەتیكردنی تیرۆر بەشی هەرە زۆری ئەو سەركردانەی سوننە كە لەناو پرۆسەی سیاسیی عێراقدا بوون دوورخرانەوە و ناچاركران وڵات بەجێبهێڵن، لەناو ناوچەی سەوزیشدا حكومەتەكەی نوری مالیكی دادگایەكی دروستكرد كە بە یاسای تیرۆر دادگایی ئەو گەنجانەی عەرەبی سوننەی دەكرد كە دژی سیاسەتی مەزهەبگەرایی حكومەتی عێراق ناڕەزاییان دەردەبڕی، ئەمە وایكرد كە عەرەبی سوننەی عێراق بە تەواوەتی هەست بەوە بكات كە حكومەتی شیعەگەرای بەغدا بە شێوەیەكی سیستماتیك ئامانجی ئەوەیە پاكتاوی عەرەبی سوننە بكات، بۆیە بە پێچەوانەی ساڵی 2007 كە عەرەبی سوننە خۆیان رێكخراوی تیرۆریستیی ئەلقاعیدەیان لەناو برد، ئەمجارەیان بەشێكی زۆریان خۆیان باوەشیان بۆ پاشماوەكانی رێكخراوی ئەلقاعیدە كردەوەو رێكخراوەكەیان زیندوو كردەوە، بەڵام لەبەر ئەوەی ئامانجی ئەمجارەیان رووبەڕووبوونەوە بوو بە چەك دژی حكومەتی عێراق، بۆیە رێكخراوی قاعیدەی لقی عێراق ناوەكەی خۆی گۆڕی بۆ (دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام – داعش)، لەوانەیە گۆڕینی ناوی ( ئەلقاعیدە) بۆ (داعش) جێگەی ئەو پرسیارە بێت، ئایا مەبەست لەم ناو گۆڕینە چی بوو؟ بێگومان رێكخراوی ئەلقاعیدە كە لە سەرەتاوە لەسەر دەستی ئوسامە بن لادن دامەزراوە، لەسەر ئەو بنەمایە دامەزراوە كە رێكخراوی تیرۆریستیی ئەلقاعیدە، شكۆی هێزەكانی ئەمریكا و رۆژئاوا بشكێنێت، ئەوجا دەوڵەتی ئیسلامی رابگەیەنێت، بەڵام داعش، ئەم بنەمایەی گۆڕی بەوەی كە دەبێت لە عێراق و شام، عەرەبی سوننە لە سیاسەتی شیعەگەرایی (دیمەشق و بەغدا) رزگار بكرێت و ئەمەش تەنیا بە دامەزراندنی دەوڵەتێك دەبێت لە هەردوو بەشە عەرەبییە سوننەكەی عێراق و سووریا. هەر بۆیە دوای ئەوەی لە حوزەیرانی 2014 هێزەكانی عێراق لە بەردەم هێرشێكی داعشدا خۆیان بەدەستەوە دا و شەڕیان نەكرد، داعش دەوڵەتی ئیسلامی لە موسڵەوە لە عێراق و سووریا راگەیاند، ئەم سەركەوتنەی داعش وایكرد كە بەشی زۆری لقەكانی رێكخراوی ئەلقاعیدە لە ئەفغانستانەوە تا نەیجیریا بەیعەت بۆ داعش بكەن و، بەمەش رێكخراوی تیرۆریستیی ئەلقاعیدە بە ئاستێك لاواز بوو، كە داعش توانی بە تەواوەتی جێگەی بگرێتەوە و سنووری خەلافەتەكەی داعشیش توانی عێراق و سووریا تێپەڕێنێت و تەواوی كەوانەی ئەفغانستان تا نەیجیریا بگرێتەوە. ئەمەش بووە ئەو مەترسییەی كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایش، هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژی داعش رابگەیەنێت بۆ ئەوەی ئەم بەڵایە لە كۆڵ جیهان بكاتەوە.
پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە بۆچی رێكخراوی تیرۆریستیی داعش بەو خێراییە بووە ئەو مەترسییە گەورەیە بۆ سەر ئاشتی و ئاسایشی جیهان؟ بێگومان وەڵامی ئەم پرسیارە لەو خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت كە سیاسەتی شیعەگەرایی بەغدا، فیتنەی مەزهەبگەرایی 1400 ساڵی نێوان شیعە و سوننە دووبارە زیندوو كردەوە، هەر بۆیە هەموو رێكخراوە جیهادییەكانی سوننە لە جیهاندا بوونە پاڵپشتی داعش و بە هەموو شێوەیەك یارمەتییان دەدا، بەهەمان شێوە هەموو رێكخراوە جیهادییەكانی شیعەش لە سەرانسەری جیهان بوونە هاوكاری ئەو میلیشیا جیهادییانەی شیعە كە لە سووریا و عێراق شەڕیان لە دژی داعش دەكرد.


دیارە حكومەتی ئەمریكا و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش بە تەواوەتی دەیانزانی كە سەرهەڵدانی رێكخراوی تیرۆریستیی داعش و داگیركردنی موسڵ پەیوەندی بە دووبارە زیندووكردنەوەی شەڕی 1400 ساڵەی نێوان شیعە و سوننەوە هەیە، بۆیە هەتا داعش پەلاماری كوردستانی نەدا، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هیچ كاردانەوەیەكی نەبوو، هەر ئەمەش بوو كە لە سەرەتای داگیركردنی موسڵ و نزیكبوونەوەی داعش لە دەوربەری بەغدا، ئایەتوڵا سیستانی فەتوای دەركرد كە دەبێت خەڵكی شیعە لە چوارچێوەی حەشدی شەعبی چەك هەڵبگرێت، ئەم فەتوایەی ئایەتوڵا سیستانی بۆ حەشدی شەعبی دیسان بەڵگەیەكی دیكەیە بۆ ئەوەی شەڕی 1400 ساڵەی شیعە و سوننە دووبارە زیندوو كرایەوە.
دوای ئەوەی داعش پەلاماری كوردستانی دا و شاری شنگالی گرت و كوردانی ئێزدی ژینۆساید كرد، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ناچار بوو هەڵوێست وەربگرێت و خۆی بكات بە بەشێك لەشەڕی دژی داعش، دوای ئەوەش كە شەڕی داعش بووە شەڕێكی جیهانی لە دژی ئەو رێكخراوە تیرۆریستییە، رێگە بۆ میلیشیاكانی شیعە لە عێراق و سووریا تەخت بوو، بۆ ئەوەی لە ژێر پەردەی شەڕی دژی داعش درێژە بە سیاسەتی شیعەگەرایی بدەن و تۆختری بكەنەوە، بەڵام شەڕی دژی داعش ئەمانەی هەموو شاردبووەوە، هەر ئەمەش بووە هۆكاری ئەوەی كە دەستەبژێری دەسەڵاتدار لە بەغدا و میلیشیاكانی حەشدی شەعبی بیر لەوە بكەنەوە ئەم فرسەتەی شەڕی داعش بقۆزنەوە و هەرێمی كوردستانیش بسڕنەوە. بێگومان پێش ئەوەی سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان بڕیاری ئەوە بدات كە پرۆسەی ریفراندۆم لە 25ی ئەیلوولی 2017 ئەنجام دەدرێت، فەرماندەی میلیشیاكانی حەشدی شەعبی بە ئاشكرا و بە رێگەی گرتەی ڤیدیۆ هەڕەشەیان لە كوردستان دەكرد، بەوەی كە دوای داعش هێرش دەكەنە سەر كوردستان. سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان گەیشتبووە ئەو قەناعەتە كە ئەو ئەقڵییەتەی دەستەبژێری حوكمڕانیی شیعە و میلیشیاكانی حەشدی شەعبی هەر هێرش دەكەنە سەر كوردستان، بۆیە هەوڵیدا دەستپێشخەری بكات و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بگەیەنێتە ئەو قەناعەتەی كە لەگەڵ ئەو ئەقڵییەتە پێكەوەژیان بوونی نابێت، بەڵام بەداخەوە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەم پەیامە ئاشتیخوازانەی كوردستان تێنەگەیشت كە خەڵكی كوردستان لە 25ی ئەیلوولی 2017 دەریبڕی، بۆیە دەستەبژێری دەسەڵاتدارانی بەغدا و میلیشیاكانی حەشدی شەعبی لە 16ی ئۆكتۆبەری 2017 پەلاماری كوردستانیان دا و كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی دیكەی دەرەوەی هەرێمی كوردستانیان داگیركردەوە.



بێگومان بە ماوەیەكی كەم دوای ئەوەی حكومەتی عێراق جاڕی سەركەوتنی لە شەڕی دژی داعش راگەیاند، سەرلەنوێ جموجووڵی تیرۆریستانی داعش دەستی پێكردەوە و كەوتنەوە ئەنجامدانی كاری تیرۆریستی لە دژی هاووڵاتیانی ناوچەكە و هەروەها هێزەكانی حەشدی شەعبی كە لەو ناوچانە بوونیان هەیە. پاش ئەوەی تیرۆریستانی داعش چەند چەكدارێكی حەشدی شەعبییان كوشت و تەرمەكانیان برایەوە بۆ نەجەف و كەربەلا، خەڵكی ئەو دوو شارە لە میانەی خۆپیشاندانێكی گەورە ئەو تەرمانەیان بە خاك سپارد و بە ئاشكراش رایانگەیاند كە رێگە نادەن هیچ بەرپرسێكی حكومەتی عێراق بەشداریی پرسەكەیان بكات.
ئەم پەیامەی خۆپیشاندەرانی رێوڕەسمی ناشتنی تەرمەكان لە كەربەلا و نەجەف، پەیامێكی ئاشكرا بوو بۆ دانیشتووانی شیعەی ناوەڕاست و باشوور، كە ئەم حكومەتەی ئێستا لەگەڵ ئەوەی بەدەیان هەزار لاوی شیعەی لە شەڕی دژی داعش بە كوشتن داوە، بەڵام لەبەر ئەوەی سیاسەتی ئەم حكومەتە خۆی هۆكاری سەرهەڵدانی ریكخراوی تیرۆریستیی داعشە، ئەوا هەتا ئەم ئەقڵییەتە حوكمڕانی بكات، ئەم رێكخراوە كۆتایی نایەت و ناشتوانێت هیچ خزمەتگوزارییەك پێشكەشی هاووڵاتیانی بكات.
كەواتە زەمینە بۆ خۆپیشاندانەكانی بەسڕە لەبار بوو و تەنیا پێویستی بە بیانوویەك بوو، دیارە ئەو بیانووەش لەگەڵ كەمبوونەوەی تەزووی كارەبا لە شارەكە بووە ئەو پزیسكەی كە بارودۆخەكەی تەقاندەوە و دوای ئەویش تەواوی شارەكانی باشوور و بەغداشی گرتەوە.
دیارە راپەڕینی عەرەبی شیعەی عێراق دژی بەناو حوكمڕانیی شیعە لە بەغدا، ئەو مانایەی هەیە كە ئاكامی سیاسەتی (تۆڵەسەندنەوە و خۆسەپاندن) كە ئەم دەستەبژێرە لەماوەی 15 ساڵی رابردوو لە حوكمڕانیی عێراقدا پیادەیان كردووە، بێجگە لە ماڵكاولی بۆ هەموو عێراقییەكان بەگشتی و تائیفەی عەرەبی شیعە لە عێراقدا، هیچ ئاكامێكی دیكەی نەبووە، ئەم دەستەبژیرە شیعەی دەسەڵاتداریش باش لەو پەیامە تێگەیشتوون، ئەگەر بە هەر نرخێك بێت ئەو خۆپیشاندانانە هێور نەكەنەوە ئەوا لە عێراقدا كۆتاییان هاتووە و جارێكی دیكە خۆیان لە پرۆسەی حوكمڕانیدا نابیننەوە.