گریمان لایەنە براوەكانی شیعەی عێراق لە هەڵبژاردنەكانی ئایاری رابردوو، هەموو پێكەوە پشتگیریی حكومەتە كاربەڕێكەرەكەی حەیدەر عەبادی بكەن و خۆپیشاندانەكانی شارەكانی باشوور و ناوەڕاستی عێراق هێور بكەنەوە، بەڵام ئایا بەمە دەتوانن پرۆسەی سیاسی لەو گێژاوە رزگار بكەن كە چەندین ساڵە تێی كەوتووە؟ دیارە ئەوەی لەماوەی ئەم یەك دوو هەفتەیەی دوای خۆپیشاندانەكانی بەسڕە لەسەر زاری كاربەدەست و سیاسییەكانی شیعەوە سەبارەت بە شێوازی حوكمڕانی لە شارەكانی باشووری عێراق گوێبیستی بووین، ئەوەمان پێدەڵێن كە بوونی دەوڵەت لە شارە شیعەنشینەكاندا بە ئاستێك لاوازە كە دەتوانرێت بڵێین لە هەندێك پارێزگاكان وەك نەجەف و كەربەلا و بەسڕە هەر بوونی نییە، هەر گرووپێك لە میلیشیاكانی حەشدی شەعبی دەسەڵاتی لە حكومەت و دەوڵەتی عێراق زیاترەو ئەمەش نەك هەر لە بواری چەكداری و سەپاندنی دەسەڵاتی خۆیان بەسەر هاووڵاتیاندا، بەڵكو لە شێوازی مۆنۆپۆلكردنی سامانی گشتی و بەهەدەردانی پارەی پڕۆژە خزمەتگوزارییەكان و بەكارهێنانی وەزارەتەكان بۆ بەرژەوەندی و دەوڵەمەندكردنی حزبەكانیان. كەواتە ئەگەر ئەو لایەنە سیاسییانەی شیعە كە لە دوای 2003وە جڵەوی دەسەڵاتیان لە عێراقدا بەدەستەوە بووە، بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ خۆپیشاندانی شارە شیعەنشینەكان تەنیا مەبەستیان ئەوە بێت، بەهەر شێوەیەك بێت خۆپیشاندانەكان هێور بكەنەوە و بە حیساب پرۆسەی سیاسی لە گێژاوەكەی رزگار بكەن، ئەوا هەموو پێشهاتەكان ئاماژەن بۆ ئەوەی ئەگەر خۆپیشاندانەكانیش هێور ببنەوە، بەم پرۆسە سیاسییە و بەو ئەقڵییەتەی ئەو لایەنە سیاسییانەی شیعە كە هەتا ئێستا حوكمڕانییان پێ كردووە، پرۆسەی سیاسی دەكەوێتە ناو گێژاوێكی گەورەتر و كارەساتی گەورەتر بەدوای خۆیدا دەهێنێت، سرووشتی پرۆسەی سیاسیی عێراق و ئەقڵییەتی حوكمڕانیی لایەنە شیعەكان لە ماوەی 15 ساڵی رابردوو خۆی سەرچاوەی دروستكردنی كێشەكان بووە، نەك چارەسەكردنی كێشەكان.
لەبەرامبەر ئەم پرۆسە سیاسییە سەقەتە و ئەو ئەقڵییەتەی كە ئێستا لە عێراقدا حوكمڕانی دەكات، هەرێمی كوردستان وەك ئەمری واقیع ناچارە و دەبێت بە شێوەیەك لە شێوەكان مامەڵەی لەگەڵ بكات، بەڵام گرنگە شێوازی مامەڵەكردنی ئەمجارەی لەگەڵ پرۆسەی سیاسیی عێراق هەنگاوەكانی بە هەستیاری هەڵبگرێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە لە ئاسۆدا گەشبینییەك بۆ داهاتووی هەرێمی كوردستان خەریكە دەردەكەوێت، بەڵام هەتا بە تەواوەتی ئەم گەشبینییە دەردەكەوێت، ئەوا گرنگە هەنگاوەكانی هەرێمی كوردستان جۆرێك لەسەرخۆیی و هەستیاری پێوە بێت.
مەبەست لە هەنگاوی لەسەرخۆ و هەستیار وەك پێداویستییەك بۆ مامەڵەی هەرێمی كوردستان لەگەڵ پرۆسەی سیاسیی عێراق ئەوەیە، كۆی پرۆسەی سیاسیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرەو وەرچەرخانێكی گەورە دەچێت و هاوكێشەی تازەی تێدا دروست دەبێتەوە كە جیاوازی گەورەی لەگەڵ هاوكێشە سیاسییەكانی پێشوو دەبێت، سەبارەت بە پرۆسەی سیاسیی عێراقیش كە جیا لەوەی بەشێكی جیانەكراوەیە لە كۆی پرۆسەی سیاسیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام لەناو ئەم پرۆسە سیاسییە گشتگیرەشدا، پرۆسەی سیاسیی عێراق لەسەر ئاستی وڵاتانی ئیقلیمی و نێودەوڵەتییش جۆرێك لە تایبەتمەندیی خۆی هەیە و، ئەگەر هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان لەسەر ئاستی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی بە شێوەیەكی گشتگیر مامەڵە لەگەڵ كۆی پرۆسەی سیاسیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكەن، ئەوا بە شێوەیەكی تایبەتی مامەڵە لەگەڵ پرۆسەی سیاسیی عێراق دەكەن.
پێشتر هەتا كۆتاییهاتنی شەڕی دژی داعشیش، ئومێدێك لەسەر پرۆسەی سیاسیی عێراق هەبوو، بەوەی كە دەتوانرێت ئەم پرۆسەیە راست بكرێتەوە و لەسەر بنەمای دەستووری عێراق دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و دیموكراتی و پەرلەمانی دووبارە بونیاد بنرێتەوە، ئەمەشیان وەك بنەمایەك بۆ راستكردنەوەی كۆی پرۆسەی سیاسیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دەوڵەتانی باكووری ئەفریقیا دانابوو، بەڵام ئێستا كە هەموو لایەك بە دەوڵەتانی ئیقلیمی و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیشەوە دەگەنە ئەو قەناعەتەی كە پرۆسەی سیاسیی عێراق نەك هەر راست ناكرێتەوە، بەڵكو هەر لە سەرەتاوە پرۆسەی سیاسیی عێراق ژینگەی لەباری لەدایكبوونی رێكخراوێكی تیرۆریستی وەك داعش بووە و ئەم رێكخراوە تیرۆریستییەش وەك رەگی شێرپەنجە تەواوی پرۆسەی سیاسیی دەوڵەتانی رۆهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیای ئاڵۆز كردووە، ئەوا هەم دەوڵەتانی ئیقلیمی و هەمیش كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ناچار دەبن چاوێك بە سیاسەتی خۆیان بەرامبەر ئەو دەستەبژێرە دەسەڵاتدارەی شیعەی عێراقدا بگێڕنەوە و بەوەش دەگەنە ئەو قەناعەتەی كە عێراق بە هیچ پێكهاتەیەك بە تەنیا ئەوجا (سوننە بێت، یان شیعە، یان تەنانەت كورد) بەڕێوەناچێت، ئەم سێ پێكهاتەیەش پێكەوە ناگونجێن، هەتا بتوانن دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و دیموكراتی و پەرلەمانی بونیاد بنێننەوە، بۆیە دەبێت بەدوای بەدیل و رێگەچارەی دیكەدا بگەڕێن، كە لەو بەدیل و رێگەچارەی دیكەوە، ئاسۆی گەشبینی بۆ ئایندەی هەرێمی كوردستان بە تەواوەتی دەردەكەوێتەوە.


بە ئەقڵییەتی خۆسەپاندن و تۆڵەسەندنەوە
دەوڵەت بەڕێوەناچێت



ئەگەر چاوێك بە لێدوان و رەفتارەكانی ئەم دەستەبژێرە سیاسییەی شیعە لە سەردەمی ئۆپۆزسیۆنبوونیاندا بخشێنینەوە و لەگەڵ رەفتار و لێدوانەكانی ئێستایان بەراوردی بكەین، بە ئاشكرا هەست دەكەین، ئەوكات چۆن لە كۆنگرەكانی ئۆپۆزسیۆن و خۆئامادەكردن بۆ حوكمڕانی لە دوای رژێمی سەدام حوسێن، بە گیانی تۆڵەسەندنەوە لەسەر عەرەبی سوننە قسەیان دەكرد و ئامانجیان ئەوە بوو بە هەر شێوەیەك بێت بگەنە دەسەڵات و لەژێر پەردەی بەعسیبووندا تۆڵە لە هەموو عەرەبی سوننە بكەنەوە، ئەوا ئێستاش كە لە دەسەڵاتدان ئەمەیان نەك هەر سەلماندووە، بەڵكو بۆ خۆسەپاندنی تەواو، ئەو رۆژانەشیان لە بیرخۆیان بردووەتەوە كە بێجگە لە چیاكانی كوردستان هیچ جێگەیەكی دیكەیان نەبووە و هەموو هەوڵیان بۆ ئەوەیە كە هەرێمی كوردستانیش بسڕنەوە.
دیارە دەرهاویشتە خراپەكانی سیاسەتی (تۆڵەسەندنەوە و خۆسەپاندن) لە ماوەی 15 ساڵی رابردوو لە هەر قۆناخێكدا كارەساتی بەسەر یەكێك لە پێكهاتە سەرەكییەكانی ئەم وڵاتەدا هێناوە، هەر بۆ نموونە لە ساڵی 2005 ـەوە كە بە كردەیی ئەم دەستەبژێرە شیعەیە دەسەڵاتیان گرتووەتەدەست، شەڕی خوێناوی لە نێوان دەسەڵاتدارانی شیعە و پێكهاتەی عەرەبی سوننە لەژێر پەردەی رێكخراوی ئەلقاعیدە لقی عێراق دەستی پێكردووە، ئەمە لە ساڵی 2006-2007 گەیشتە ئەوەی كە بڵێن: «عێراق كۆتایی هات»، ئەمە وایكرد كە جۆرج دەبلیو بوش بڕیاری بەپەلەی ناردنی هێز (Surge) بۆ عێراق دەربكات و هێزی سەحوەی لە هۆزەكانی عەرەبی سوننە دروستكرد، بەوەش توانرا رێكخراوی تیرۆریستیی ئەلقاعیدە تێكبشكێندرێت و لە عێراقدا پاك بكرێنەوە. ئەمەش واتە هۆزە عەرەبەكانی سوننەی عێراق خۆیان لە چوارچێوەی هێزەكانی سەحوە هاوكار و یاریدەدەر بوون بۆ تێكشكاندنی تیرۆریستانی ئەلقاعیدە، بەڵام لەبەر ئەوەی ئەقڵییەتی دەستەبژێری سیاسیی شیعە ئامانجیان خۆسەپاندن و تۆڵەكردنەوە بوو، لەبری ئەوەی ئەو تێكشكاندنەی تیرۆریستانی قاعیدە بكەنە بنەمایەك بۆ بونیادنانەوەی حوكمڕانی لەسەر بنەمای هاوبەشی و پێكەوەسازان و هاوسەنگی لە نێوان هەر سێ پێكهاتەی سەرەكی (شیعە و سوننە و كورد) و دەوڵەتی عێراق وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و دیموكراتی و پەرلەمانی بونیاد بنێننەوە، هاتن تەكتیكی هێزەكانی ئەمریكا بۆ تێكشكاندنی تیرۆریستانی داعشیان، دووبارە بەكار هێنایەوە بۆ دژایەتیكردنی كورد و سوننە، هەر بۆ نموونە ژەنڕاڵ پەتریۆس فەرماندەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق، بۆ تێكشكاندنی تیرۆریستانی ئەلقاعیدە، فەرماندەیی بەغدای دروست كرد، بۆ ئەوەی ئەم فەرماندەییە سەركردایەتیی تەواوی ناوچەكانی بەغدا بكات بۆ پاككردنەوەی ئەو ناوچانە لە تیرۆریستانی ئەلقاعیدە و راستەوخۆش سەرپەرشتیی هێزەكانی سەحوەی هۆزەكانی عەرەبی سوننەی دەكرد، نوری مالیكیش دوای ئەوەی رێكخراوی تیرۆریستانی قاعیدە لە عێراقدا بوونیان نەما، جیا لەوەی بە بیانووی جیاواز هەوڵی هەڵوەشانەوەی هێزەكانی سەحوەی سوننەی دا، لە هەمانكاتدا چەند فەرماندەییەكی دروستكرد و هەر یەكێك لەو فەرماندەییانە ئەركی كۆنتڕۆڵكردنی ناوچەیەكی پێ سپاردن، كە یەكێك لەو فەرماندەییانە (فەرماندەیی هێزەكانی دیجلە) بوو، كە نوری مالیكی ئەركی داگیركردنەوەی ناوچەكانی خانەقین و كەركووكی پێ سپاردبوون، ئەوكات بەڕێز مسعود بارزانی وەك سەرۆكی هەرێمی كوردستان و فەرماندەی گشتیی هێزی پێشمەرگە، فەرمانی دا كە هێزی پێشمەرگە بجووڵێت و رووبەڕووی هێزەكانی دیجلە ببێتەوە و ئەگەر ناوبژیوانیی هێزەكانی ئەمریكا نەبوایە، شەڕێكی گەورە لە نێوان پێشمەگە و هێزەكانی دیجلە دروست دەبوو. لەدوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكاش لە عێراق، ئیدی دەرگای گەورەتر بۆ دەستەبژێری سیاسی و دەسەڵاتداری شیعە كرایەوە بۆ ئەوەی بە ئاشكرا سیاسەتی (تۆڵەسەندنەوە و خۆسەپاندن) دەست پێ بكەن، لەلایەك دژی سوننە كە لەژێر پەردەی دژایەتیكردنی تیرۆر بەشی هەرە زۆری ئەو سەركردانەی سوننە كە لەناو پرۆسەی سیاسیی عێراقدا بوون دوورخرانەوە و ناچاركران وڵات بەجێبهێڵن، لەناو ناوچەی سەوزیشدا حكومەتەكەی نوری مالیكی دادگایەكی دروستكرد كە بە یاسای تیرۆر دادگایی ئەو گەنجانەی عەرەبی سوننەی دەكرد كە دژی سیاسەتی مەزهەبگەرایی حكومەتی عێراق ناڕەزاییان دەردەبڕی، ئەمە وایكرد كە عەرەبی سوننەی عێراق بە تەواوەتی هەست بەوە بكات كە حكومەتی شیعەگەرای بەغدا بە شێوەیەكی سیستماتیك ئامانجی ئەوەیە پاكتاوی عەرەبی سوننە بكات، بۆیە بە پێچەوانەی ساڵی 2007 كە عەرەبی سوننە خۆیان رێكخراوی تیرۆریستیی ئەلقاعیدەیان لەناو برد، ئەمجارەیان بەشێكی زۆریان خۆیان باوەشیان بۆ پاشماوەكانی رێكخراوی ئەلقاعیدە كردەوەو رێكخراوەكەیان زیندوو كردەوە، بەڵام لەبەر ئەوەی ئامانجی ئەمجارەیان رووبەڕووبوونەوە بوو بە چەك دژی حكومەتی عێراق، بۆیە رێكخراوی قاعیدەی لقی عێراق ناوەكەی خۆی گۆڕی بۆ (دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام – داعش)، لەوانەیە گۆڕینی ناوی ( ئەلقاعیدە) بۆ (داعش) جێگەی ئەو پرسیارە بێت، ئایا مەبەست لەم ناو گۆڕینە چی بوو؟ بێگومان رێكخراوی ئەلقاعیدە كە لە سەرەتاوە لەسەر دەستی ئوسامە بن لادن دامەزراوە، لەسەر ئەو بنەمایە دامەزراوە كە رێكخراوی تیرۆریستیی ئەلقاعیدە، شكۆی هێزەكانی ئەمریكا و رۆژئاوا بشكێنێت، ئەوجا دەوڵەتی ئیسلامی رابگەیەنێت، بەڵام داعش، ئەم بنەمایەی گۆڕی بەوەی كە دەبێت لە عێراق و شام، عەرەبی سوننە لە سیاسەتی شیعەگەرایی (دیمەشق و بەغدا) رزگار بكرێت و ئەمەش تەنیا بە دامەزراندنی دەوڵەتێك دەبێت لە هەردوو بەشە عەرەبییە سوننەكەی عێراق و سووریا. هەر بۆیە دوای ئەوەی لە حوزەیرانی 2014 هێزەكانی عێراق لە بەردەم هێرشێكی داعشدا خۆیان بەدەستەوە دا و شەڕیان نەكرد، داعش دەوڵەتی ئیسلامی لە موسڵەوە لە عێراق و سووریا راگەیاند، ئەم سەركەوتنەی داعش وایكرد كە بەشی زۆری لقەكانی رێكخراوی ئەلقاعیدە لە ئەفغانستانەوە تا نەیجیریا بەیعەت بۆ داعش بكەن و، بەمەش رێكخراوی تیرۆریستیی ئەلقاعیدە بە ئاستێك لاواز بوو، كە داعش توانی بە تەواوەتی جێگەی بگرێتەوە و سنووری خەلافەتەكەی داعشیش توانی عێراق و سووریا تێپەڕێنێت و تەواوی كەوانەی ئەفغانستان تا نەیجیریا بگرێتەوە. ئەمەش بووە ئەو مەترسییەی كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایش، هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژی داعش رابگەیەنێت بۆ ئەوەی ئەم بەڵایە لە كۆڵ جیهان بكاتەوە.
پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە بۆچی رێكخراوی تیرۆریستیی داعش بەو خێراییە بووە ئەو مەترسییە گەورەیە بۆ سەر ئاشتی و ئاسایشی جیهان؟ بێگومان وەڵامی ئەم پرسیارە لەو خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت كە سیاسەتی شیعەگەرایی بەغدا، فیتنەی مەزهەبگەرایی 1400 ساڵی نێوان شیعە و سوننە دووبارە زیندوو كردەوە، هەر بۆیە هەموو رێكخراوە جیهادییەكانی سوننە لە جیهاندا بوونە پاڵپشتی داعش و بە هەموو شێوەیەك یارمەتییان دەدا، بەهەمان شێوە هەموو رێكخراوە جیهادییەكانی شیعەش لە سەرانسەری جیهان بوونە هاوكاری ئەو میلیشیا جیهادییانەی شیعە كە لە سووریا و عێراق شەڕیان لە دژی داعش دەكرد.


دیارە حكومەتی ئەمریكا و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش بە تەواوەتی دەیانزانی كە سەرهەڵدانی رێكخراوی تیرۆریستیی داعش و داگیركردنی موسڵ پەیوەندی بە دووبارە زیندووكردنەوەی شەڕی 1400 ساڵەی نێوان شیعە و سوننەوە هەیە، بۆیە هەتا داعش پەلاماری كوردستانی نەدا، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هیچ كاردانەوەیەكی نەبوو، هەر ئەمەش بوو كە لە سەرەتای داگیركردنی موسڵ و نزیكبوونەوەی داعش لە دەوربەری بەغدا، ئایەتوڵا سیستانی فەتوای دەركرد كە دەبێت خەڵكی شیعە لە چوارچێوەی حەشدی شەعبی چەك هەڵبگرێت، ئەم فەتوایەی ئایەتوڵا سیستانی بۆ حەشدی شەعبی دیسان بەڵگەیەكی دیكەیە بۆ ئەوەی شەڕی 1400 ساڵەی شیعە و سوننە دووبارە زیندوو كرایەوە.
دوای ئەوەی داعش پەلاماری كوردستانی دا و شاری شنگالی گرت و كوردانی ئێزدی ژینۆساید كرد، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ناچار بوو هەڵوێست وەربگرێت و خۆی بكات بە بەشێك لەشەڕی دژی داعش، دوای ئەوەش كە شەڕی داعش بووە شەڕێكی جیهانی لە دژی ئەو رێكخراوە تیرۆریستییە، رێگە بۆ میلیشیاكانی شیعە لە عێراق و سووریا تەخت بوو، بۆ ئەوەی لە ژێر پەردەی شەڕی دژی داعش درێژە بە سیاسەتی شیعەگەرایی بدەن و تۆختری بكەنەوە، بەڵام شەڕی دژی داعش ئەمانەی هەموو شاردبووەوە، هەر ئەمەش بووە هۆكاری ئەوەی كە دەستەبژێری دەسەڵاتدار لە بەغدا و میلیشیاكانی حەشدی شەعبی بیر لەوە بكەنەوە ئەم فرسەتەی شەڕی داعش بقۆزنەوە و هەرێمی كوردستانیش بسڕنەوە. بێگومان پێش ئەوەی سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان بڕیاری ئەوە بدات كە پرۆسەی ریفراندۆم لە 25ی ئەیلوولی 2017 ئەنجام دەدرێت، فەرماندەی میلیشیاكانی حەشدی شەعبی بە ئاشكرا و بە رێگەی گرتەی ڤیدیۆ هەڕەشەیان لە كوردستان دەكرد، بەوەی كە دوای داعش هێرش دەكەنە سەر كوردستان. سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان گەیشتبووە ئەو قەناعەتە كە ئەو ئەقڵییەتەی دەستەبژێری حوكمڕانیی شیعە و میلیشیاكانی حەشدی شەعبی هەر هێرش دەكەنە سەر كوردستان، بۆیە هەوڵیدا دەستپێشخەری بكات و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بگەیەنێتە ئەو قەناعەتەی كە لەگەڵ ئەو ئەقڵییەتە پێكەوەژیان بوونی نابێت، بەڵام بەداخەوە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەم پەیامە ئاشتیخوازانەی كوردستان تێنەگەیشت كە خەڵكی كوردستان لە 25ی ئەیلوولی 2017 دەریبڕی، بۆیە دەستەبژێری دەسەڵاتدارانی بەغدا و میلیشیاكانی حەشدی شەعبی لە 16ی ئۆكتۆبەری 2017 پەلاماری كوردستانیان دا و كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی دیكەی دەرەوەی هەرێمی كوردستانیان داگیركردەوە.



بێگومان بە ماوەیەكی كەم دوای ئەوەی حكومەتی عێراق جاڕی سەركەوتنی لە شەڕی دژی داعش راگەیاند، سەرلەنوێ جموجووڵی تیرۆریستانی داعش دەستی پێكردەوە و كەوتنەوە ئەنجامدانی كاری تیرۆریستی لە دژی هاووڵاتیانی ناوچەكە و هەروەها هێزەكانی حەشدی شەعبی كە لەو ناوچانە بوونیان هەیە. پاش ئەوەی تیرۆریستانی داعش چەند چەكدارێكی حەشدی شەعبییان كوشت و تەرمەكانیان برایەوە بۆ نەجەف و كەربەلا، خەڵكی ئەو دوو شارە لە میانەی خۆپیشاندانێكی گەورە ئەو تەرمانەیان بە خاك سپارد و بە ئاشكراش رایانگەیاند كە رێگە نادەن هیچ بەرپرسێكی حكومەتی عێراق بەشداریی پرسەكەیان بكات.
ئەم پەیامەی خۆپیشاندەرانی رێوڕەسمی ناشتنی تەرمەكان لە كەربەلا و نەجەف، پەیامێكی ئاشكرا بوو بۆ دانیشتووانی شیعەی ناوەڕاست و باشوور، كە ئەم حكومەتەی ئێستا لەگەڵ ئەوەی بەدەیان هەزار لاوی شیعەی لە شەڕی دژی داعش بە كوشتن داوە، بەڵام لەبەر ئەوەی سیاسەتی ئەم حكومەتە خۆی هۆكاری سەرهەڵدانی ریكخراوی تیرۆریستیی داعشە، ئەوا هەتا ئەم ئەقڵییەتە حوكمڕانی بكات، ئەم رێكخراوە كۆتایی نایەت و ناشتوانێت هیچ خزمەتگوزارییەك پێشكەشی هاووڵاتیانی بكات.
كەواتە زەمینە بۆ خۆپیشاندانەكانی بەسڕە لەبار بوو و تەنیا پێویستی بە بیانوویەك بوو، دیارە ئەو بیانووەش لەگەڵ كەمبوونەوەی تەزووی كارەبا لە شارەكە بووە ئەو پزیسكەی كە بارودۆخەكەی تەقاندەوە و دوای ئەویش تەواوی شارەكانی باشوور و بەغداشی گرتەوە.
دیارە راپەڕینی عەرەبی شیعەی عێراق دژی بەناو حوكمڕانیی شیعە لە بەغدا، ئەو مانایەی هەیە كە ئاكامی سیاسەتی (تۆڵەسەندنەوە و خۆسەپاندن) كە ئەم دەستەبژێرە لەماوەی 15 ساڵی رابردوو لە حوكمڕانیی عێراقدا پیادەیان كردووە، بێجگە لە ماڵكاولی بۆ هەموو عێراقییەكان بەگشتی و تائیفەی عەرەبی شیعە لە عێراقدا، هیچ ئاكامێكی دیكەی نەبووە، ئەم دەستەبژیرە شیعەی دەسەڵاتداریش باش لەو پەیامە تێگەیشتوون، ئەگەر بە هەر نرخێك بێت ئەو خۆپیشاندانانە هێور نەكەنەوە ئەوا لە عێراقدا كۆتاییان هاتووە و جارێكی دیكە خۆیان لە پرۆسەی حوكمڕانیدا نابیننەوە.




هەرێمی كوردستان
لە چاوەڕوانیی گەشبینییەكی هەستیاردا


گەشبینیی هەستیار لەناو گێژاوی ئەو پرۆسە سیاسییەی عێراقی تێكەوتووە، دەربڕینی خۆشحاڵییەكی تۆڵەئامێز نییە بەرامبەر بە حكومەتی بەغدا كە ئەو هەموو غەدرەی بەرامبەر بە كوردستان كردووە، بەڵكو گەشبینی هەستیار بەو مانایەی دەڵێین كە چەندین ساڵ پێش ئێستا سەركردایەتیی سیاسیی هەرێمی كوردستان بە هەموو جیهانی راگەیاند بەم شێوازە و بەم ئەقڵییەتەی ئێستا حوكمڕانی عێراقی پێدەكرێت، داهاتووی وڵاتەكە بەرەو ئایندەیەكی نادیار دەبات، گەشبینیی هەستیار، گەیشتنی شەقامی میللی سیاسیی عەرەبی شیعەیە بەو قەناعەتەی كە دەپرسن: بۆچی هەولێر وێڕای ئەوەی بەغدا داهاتیشی ناداتێ، بەڵام باری گوزەرانی خەڵك و دامەزراوەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان و دابینكردنی خزمەتگوزارییە سەرەكییەكانی لە هەموو شارەكانی دیكەی عێراق باشترە؟


لەسەر ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتیش، گەشبینیی هەستیار دەبێتە ئەو مانایەی كە بەم ئەقڵییەتەی ئێستا حوكمڕانی عێراق دەكات، عێراق وەك دەوڵەت بەتایبەتی لەو ناوچانە بوونی نەماوە كە میلیشیاكانی حەشدی شەعبی تێیدا باڵادەستن، بۆیە ئەگەر ئەوان پێ لەسەر یەكپارچەیی عێراق دادەگرن، ئەو دەوڵەتە خۆی لە ناوچەی دەستەبژێری حوكمڕانیی عێراق بوونی نەماوە، هەتا داكۆكی لەسەر یەكپارچەییەكەی بكرێت، لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بەگشتی و ئەمریكا بەتایبەتی، ئێستا كاتی ئەوە هاتووە سەرۆك ترەمپ زۆر بوێرانە، چۆن لەگەڵ سەرۆكی كۆریای باكوور كۆبووەوە و لەچەند رۆژی رابردووش لە هلسنكی لەگەڵ فلادیمیر پۆتینی سەرۆكی رووسیا كۆبووەوە، بە هەمان بوێری دان بەوەدا بنێت و بڵێت: نزیكەی 7 ترلیۆن دۆلار و هەزاران قوربانیمان دا بۆ ئەوەی یەكپارچەیی عێراق بپارێزین، بەڵام شكستمان هێنا و نەمانتوانی بیپارێزین. لەمەش زیاتر بوێرانە بە جیهان بڵێت: نە لە عێراق و نە لە هیچ دەوڵەتێكی عەرەبی و ئیسلامی دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و دیموكراتی و پەرلەمانی بونیاد نانرێتەوە.
لایەنێكی دیكەی گەشبینیی هەسیتار بۆ هەرێمی كوردستان ئەوەیە، وێڕای ئەوەی جوگرافیای ئەم هەرێمە وەك دورگەیەك وایە لەناو دەریایەك دوژمندا، هەموو دوژمنەكانیش ئاواتیانە هەموو رێگەیەك بگرنەبەر بۆ ئەوەی ئەم هەرێمە شكست بخوات و نەمێنێت، بەڵام بە شاهیدی دۆست و دوژمن، شێوازی حوكمڕانیی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ئەو هەموو رەخنەیەی خۆمان لەسەری هەمانە، هێشتا لە كۆی سیستمی هەموو دەوڵەتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا باشترە، ئەمە لە كاتێكدا بەپێی ئامارەكانی بانك و دراوی نێودەوڵەتی و رێكخراوی شەفافییەتی نێودەوڵەتی، عێراق لە رووی سیستمی حوكمڕانی و دابینكردنی خزمەتگوزارییەوە بۆ هاووڵاتیانی، لە هەرە خراپترین دەوڵەتەكانی ناوچەكەیە.
گەشبینیی هەستیار بۆ هەرێمی كوردستان بەو مانایەی دەكرێت كۆی لایەنە سیاسییەكانی عەرەبی سوننە و شیعە، هەروەها ئەو دەوڵەتانەشی كە پەیوەندیدارن لەگەڵ پرۆسەی سیاسیی عێراق، لە هەرێمی كوردستانەوە بۆ بەدیل و رێگەچارەی راستكردنەوەی پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا بگەڕێن، هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2012 گەیشتووەتە ئەو قەناعەتەی ئەم شێوازەی پرۆسەی سیاسیی عێراقی لەسەر بەڕێوەدەچێت، عێراق بەرەو دیكتاتۆریەتێكی سەركوتكار و شەڕێكی ناوخۆیی خوێناوی دەبات، ئەوجا ئەو شەڕە ناوخۆییە لە نێوان كورد و عەرەب بێت لەسەر ئاستی نەتەوەیی، یان لە نێوان شیعە و سوننە بێت لەسەر ئاستی مەزهەبی، یان شەڕی ناوخۆی نێوان پێكهاتەكان و حكومەتی عێراقی بێت، بۆیە هەر زوو هەرێمی كوردستان رایگەیاند نایەوێت بەشێك بێت لەو سیستمە دیكتاتۆرییە سەركوتكارە و ناشیەوێت ببێتە بەشێك لە شەڕی نێوان كورد و عەرەب و ناشبێتە بەشێك لە شەڕی مەزهەبگەرایی شیعە و سوننە.
ئەوجا ئەگەر لێرەوە بگەڕێینەوە بۆ شێوازی مامەڵەكردنی هەرێمی كوردستان لەگەڵ پرۆسەی سیاسیی عێراق، دیارە لە ئێستادا هەموو هەوڵێك بۆ ئەوەیە پرۆسەكە بە تەواوی سڕبكرێت و كۆی لایەنە سیاسییەكانی شیعە هەوڵ بۆ هێوركردنەوەی خۆپیشاندانەكانی باشوور و ناوەڕاستی عێراق بدەن، لەمەش زیاتر باس لەوە دەكرێت، هەوڵێكی هەرێمیش لەلایەن دەوڵەتێكی دراوسێی عێراقەوە خراوەتەگەڕ بۆ ئەوەی پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی عێراق لانیكەم بۆ ماوەی شەش مانگ دوابخرێت، بۆ ئەوەی لە پێشدا بە تەواوەتی نێوماڵی لایەنە سیاسییەكانی شیعە رێكبخرێتەوە، ئەوجا هەوڵ بۆ پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی بخرێتەگەڕ.



ئەگەر بندێڕی ئەم قسەو باسانە بە وردی لێك بدرێتەوە، هەست دەكرێت هەم لەسەر ئاستی ناوخۆیی هێزە سیاسییەكانی شیعەی عێراق و هەمیش لەسەر ئاستی هەرێمی هەوڵێك هەیە بۆ ئەوەی بە ناوی رێكخستنەوەی نێوماڵی هێزە سیاسییەكانی شیعە گۆڕانكاری بەسەر ئەقڵییەتی حوكمڕانیی و دەستەبژێری شیعەی عێراقدا نەیەت و جارێكی دیكەش بە هەمان ئەقڵییەتی (خۆسەپاندن و تۆڵەسەندنەوە) حوكمڕانیی عێراق بكەن. بەڵام ئاستەنگی گەورە كە رووبەڕووی ئەم ئەقڵییەتی (خۆسەپاندن و تۆڵەسەندنەوە)یە دەبێت، ئەوەیە پێشتر ئەم ئەقڵییەتە بە تەنیا كێشەی لەگەڵ یەك پێكهاتە هەبوو، بۆیە دەیتوانی بە ئاسانی بەسەریدا زاڵ بێت، هەر بۆ نموونە كاتێك ئەم ئەقڵییەتە دەیویست لە ژێر پەردەی جۆراوجۆر عەرەبی سوننە سەركوت بكات، تەنیا كێشەی لەگەڵ عەرەبی سوننە هەبوو، هەرێمی كوردستانیش كە هەرگیز نەیویستووە ببێتە بەشێك لە كێشەی مەزهەبیی نێوان شیعە و سوننە، بۆیە بێلایەن بووە، كاتێكیش ئەم ئەقڵییەتە ویستی دژایەتی ریفراندۆم و خواستی سەربەخۆیی كوردستان بكات، دیسان تەنیا كێشەی لەگەڵ كورد هەبووە و عەرەبی سوننە پشتگیری لێ كردووە، بەڵام ئەمجارەیان ئەم ئەقڵییەتی حوكمڕانییە بە یەكجار نەك هەر تەنیا كێشەی لەگەڵ سێ پێكهاتە سەرەكییەكە (شیعە و سوننە و كورد) هەیە، بەڵكو كێشەی لەگەڵ یەكەیەكەی هاووڵاتیانی عێراق هەیە و هەموو پێكەوە داوا دەكەن ئەم ئەقڵییەتە گۆڕانكاری بەسەردا بێت و بگۆڕێت.



پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە: ئایا ئەم دەستەبژێرە بە ئاسانی دەچنە ژێر گوشاری هاووڵاتیان و ئامادەن گۆڕانكاری بەسەر ئەو ئەقڵییەتە بهێنن و لەسەر بنەما و شێوازێكی دیكە حوكمڕانی لە عێراقدا رێكبخەنەوە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە جێگەی ئومێد نییە، لەبەر ئەوەی لە ماوەی 15 ساڵی رابردوو كێ وەزیر بووبێت، یان سەرۆك وەزیران هەر بە هەمان ئەقڵییەت حوكمڕانیی كردووە و بێجگە لە بەرژەوەندی خۆی و حزبەكەی، نەیتوانیوە بیر لە داهاتووی عێراق بكاتەوە، بۆیە لەم خاڵەوە مەزندەكردن بۆ ئەوەی ئەم ئەقڵییەتە گۆڕانكاری بەسەردا بێت، بێجگە لە چاوەڕوانییەكی بێهوودە هیچی دیكەی لێ چاوەڕێ ناكرێت، بەڵام ئایا لە ناو ئەو هەموو كێشەی رووبەڕووی ئەم ئەقڵییەتی حوكمڕانییە دەبێتەوە، پەیوەندیی ناچاری و دیفاكتۆی نێوان هەولێر و بەغدا چی بەسەر دێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارەش بە شێوە تەقلیدییەكەی بەرەو ئەوەمان دەبات كە باشترین حاڵەت ئەوەیە بەغدا كێشەیەكی تازە لەگەڵ كوردستان دروست دەكات بۆ ئەوەی كێشەكانی دیكەی پێ بشارێتەوە، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە، لە ئێستا دەسەڵاتدارانی بەغدا ئەمەیان پێناكرێت و ئەگەر پەنا بۆ كارێكی لەو جۆرە بەرن، بە زیانێكی گەورە بۆیان تەواو دەبێت، بۆیە مەزندەی نوێ لە ئاكامی رۆچوون بەناو كێشەكانی ناو گێژاوی پرۆسەی سیاسیی عێراق ئەوەیە كە بەرژەوەندیی دەستەبژێری شیعەی دەسەڵاتدار ئێستا لەوەدایە كە سەقامگیریی زیاتر بە پەیوەندی ئێستای نێوان هەولێر و بەغدا بدەن، هەروەها خۆیان تێكەڵی شێوازی بەڕێوەبردنی حكومەتی هەرێمی كوردستان نەكەنەوە، چونكە كێشەكانیان زیاتر دەبێت و پاشان ناتوانن كۆنتڕۆڵی بكەنەوە، خۆ ئەگەر ئەقڵانەتریش بیربكەنەوە، هەوڵدەدەن لەگەڵ هەرێمی كوردستان، بۆ چارەسەری كێشەی كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمیش رێگەیەك بدۆزنەوە، خۆ ئەگەر ئەم هەنگاوە هەڵبگرن، ئەوا بازنەی كێشەكانیان بچووكتر دەبێتەوە، لە هەمانكاتدا هیوایەكیش بۆ عەرەبی سوننە و شیعەش دروست دەبێتەوە كە ئەقڵییەتی حوكمڕانی لە عێراقدا گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە و لە بری ئەوەی كێشە بە كێشەی تر بشارێتەوە، هەوڵدەدات چارەسەر بۆ كێشەكان بدۆزیتەوە، بەمەش متمانە دەگەڕێتەوە بۆ نێوان هاووڵاتی و حكومەت لە عێراقدا، كە ئێستا ئەو متمانەیە بوونی نەماوە.