كێشەی دەوڵەتی عێراق هەر لەسەرەتای دروستبوونیەوە هەتا ئێستا، كێشەی حكومەت نییە، بەڵكو كێشەكە ئەوەیە بە درێژایی 100 ساڵی رابردوو پرۆسەی حوكمڕانی بەو مانایەی كە گەلانی عێراق لێی رازی بن، بوونی نەبووە، هەر بۆیەشە عێراق قەت نابێتە ئەو دەوڵەتەی پێی بگوترێت، دەوڵەتی یاسا، یان دەوڵەتی هاووڵاتی.

ئەم هەفتەیە دوو مانگی تەواو بە سەر ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكانی ئایاری رابردوو تێدەپەڕێت و، لەگەڵ ئەوەی پەرلەمانی پێشوو ماوەكەی كۆتایی هاتووە و دەرگای پەرلەمان داخراوە، بەڵام تا ئێستا نەك هەر ئاكامی هەڵبژاردنەكان بە فەرمی رانەگەیەندراوە، بەڵكو دادگای فیدڕاڵی ئەو بڕگەی هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراقی پەسند كردووە، كە ئەو سندوقانەی تانەیان لەسەرە، دووبارە بەدەست هەژمار بكرێنەوە، ئەمەش وایكردووە كە جگە لەوەی كەس نازانێت ئەم پرۆسەی بەدەست ژماردنەوەی دەنگەكان كەی تەواو دەبێت، لە هەمانكاتدا ناشزانرێت كە ئاكامی ئەم بەدەست ژماردنەوەیە پرۆسەی سیاسیی عێراق دەخاتە ناو چ تەڵەزگەیەكی دیكەوە، كە بەشێك لە چاودێران پێیانوایە ئەم ئاراستەیە عێراق دەخاتە گێژاوێكەوە كە زەحمەتە بە ئاسانی لێی دەربچێت.
لایەنە شیعەكانی عێراق بە جیاوازیی ئەوەی كام لایەن چەند كورسیی هێناوە، هەموویان پێكەوە بە یەكجۆر سەیری پرۆسەی سیاسیی عێراق دەكەن و لەسەر ئەوە هاوڕاو كۆكن كە نابێت دەسەڵاتی حوكمڕانیی لە عێراقدا لەدەستی شیعە بێتەدەرەوە، بەڵام لەناوخۆی خۆیاندا ناكۆكیان لەسەر ئەوەیە كام لایەن پشكی شێری لە پرۆسەكە بەردەكەوێت و سەرۆك وەزیرانی داهاتوو سەر بەكام لایەنی سیاسیی شیعە دەبێت، تا ئێستا لەناو ماڵی شیعە نەتوانراوە ئەم پرسە بەلایەكدا بخرێت، بۆیە هەندێك لایەنی شیعی دەیانەوێت بۆ لاسەنگكردنی باڵانسی لایەنەكانی دیكە بازنەی وتووێژ و دانیشتنەكانیان لە دەرەوەی ماڵی شیعە فراوان بكەن، ئەوجا لەگەڵ ئەوەی ئەم فراوانكردنەی هەندێ لایەنی شیعە بۆ دەست بادانی هەندێك لایەنی دیكەی شیعەیە، بەڵام لەسەر حیسابی ئەو بۆچوونە هاوبەشە نییە كە هەموو شیعە پێكەوە كۆدەكاتەوە، ئەویش ئەوەیە نابێت دەسەڵاتی حوكمڕانیی عێراق لەدەستی شیعە بێتەدەرەوە.
دێوجامەی سیاسیی لایەنە شیعەكان بۆ راوكردنی لایەنەكانی دەرەوەی شیعە (كورد و عەرەبی سوننە) دەستووری عێراقە، بەڵام ئەم دەستوورە بە جۆرێك نووسراوەتەوە هەر لایەنێك بەهێز بێت، ماددە و بڕگەكانی بەو جۆرە تەفسیر دەكرێن كە بەرژەوەندیی لایەنی بەهێز بپارێزێت، ئەمەش هەروەك چۆن دەستووری عێراق خۆی لە چەند ماددەیەكدا شەرعییەت بە ئەنجامدانی ریفراندۆم دەدات، هەر ئەم دەستوورەش لە چەند ماددەیەكی دیكەدا شەرعییەت بە حكومەت دەدات، بە هەرشێوەیەك بۆی بلوێت یەكپارچەیی عێراق بپارێزێت، ئەمەش مانای ئەوەیە نە ئەنجامدانی ریفراندۆم پێشێلكردنی دەستوورە و نە دەستووریش پشتگیری لێدەكات، نە بەكارهێنانی هێزیش بۆ داگیركردنەوەی بەشێكی كوردستان پێشێلكردنی دەستوورە و نە دەستووریش پشتگیری لێ دەكات، راشكاوانەتر حكومەتی عێراق بۆ ئەوەی بەكارهێنانی هێز دژی كوردستان بخاتە چوارچێوەی دەستوورەوە، ناوی لێناوە پرۆسەی فەرزكردنی یاسا، ئەمە لە كاتیكدا بەپێی دەستوور نابێت هێزی سەربازی بۆ یەكلاكردنەوەی كێشە سیاسییەكان بە كار بهێنرێت.
كەواتە لەسەر ئەم بنەمایە لایەنە شیعەكان ئەوجا هەر لایەنێكیان بێت، كاتێك لەگەڵ پێكهاتەكانی دیكەی عێراق بۆ نموونە (كورد و عەرەبی سوننە) دەیانەوێت بۆ پێكهێنانی حكومەت دانوستاندن بكەن، لەبەر ئەوەی ئەوان ئێستا لایەنی بەهێزن لە پرۆسە سیاسییەكەدا پێش هەر لایەكی دیكە، خۆیان باش دەزانن ئەگەر لەسەر هەموو مافە دەستوورییەكانی لایەنی بەرامبەریش رەزامەندی بكەن، ئەوا سەرەنجام هیچ پابەندبوونێكی دەستووری ناكەوێتە سەریان و ئەگەر بكەوێتە سەرشانیشیان ئەوا بە ئاسانی دەتوانن خۆیانی لێ دەرباز بكەن، هەر بۆ نموونە لە دانوستاندنەكانی ساڵی 2010 و بۆ كەمكردنەوەی دەسەڵاتەكانی سەرۆك وەزیران، لەسەر پێشنیاری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا رێككەوتن كرا كە ئەنجومەنێكی باڵای سیاسی دروست بكرێت و سەرۆكەكەی د.ئەیاد عەلاوی بێت، ئەمەش بەو ئامانجە جۆرە هاوسەنگییەك لەنێوان دەسەڵاتەكاندا بێتەئاراوە، بێگومان وەك هەموو لایەك بینیمان لایەنی شیعە بە كۆی دەنگ رازی بوون لەسەر ئەم پێشنیارە و لە رێككەوتنی هەولێریشدا ئیمزایان لەسەر كرد، بەڵام لایەنە شیعەكان بە رێككەوتنەكە كابینەی دووەمی حكومەتی مالیكیان دروست كرد، دوای ئەوەش كە حكومەت پێكهات، هەموو لایەنە سیاسییەكانی شیعە جەختیان لەسەر ئەوە دەكردەوە كە دەستوور رێگە بە دامەزراندنی ئەو ئەنجومەنە نادات و ئێستاشی لەگەڵدا بێت ئەو ئەنجومەنە هەر دانەمەزرا.
سەبارەت بە بەشداریی لایەنی كوردستانیش لە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی عێراقدا، دیارە هەر لەسەرەتاوە پارتی دیموكراتی كوردستان پێشمەرجی ئەوەی داناوە كە دەبێت رەچاوی پرەنسیپی (هاوبەشی، پێكەوەسازان و هاوسەنگی) بكرێت، لە ئێستاشدا كە لێكتێگەشتنێكی باش لە نێوان پارتی و یەكێتی هاتۆتەئاراوە و بە یەك پڕۆگرام دانوستاندن لەگەڵ لایەنەكانی دیكە دەكەن، ئەم پێشمەرجە بووەتە پێشمەرجی شاندی كوردستان بۆ دانوستاندنەكانی داهاتوو، لەمەشدا و سەبارەت بەم پێشمەرجەی لایەنی كوردستانی پێدەچێت هیچ لایەنێكی شیعە كە دێتەپێشەوە بۆ دانوستاندن لەگەڵ ئەم پێشمەرجە هیچ ئیشكالیەتی نەبێت، بەڵام ئەو (هاوبەشی و پێكەوەسازان و هاوسەنگی)یەی لایەنی كوردستانی بە مانای تەواوی خۆی داوای دەكات و دەیەوێت ببێتە بنەمایەكی باش بۆ پەیوەندییەكی هاوسەنگ لە نێوان هەولێر و بەغدادا، لەلایەن لایەنە شیعەكانەوە بەو مانایە وەرناگیرێت و بەو مانای وەردەگیرێت كە خۆیان بۆی دادەنێن، هەر بۆیە زۆر ئاساییە ئەوانیش جەخت لەسەر هەر سێ بنەمای (هاوبەشی و پێكەوەسازان و هاوسەنگی) بكەنەوە، بەڵام بەو جۆرە وەریناگرن كە لایەنی كوردستانی داوای دەكات، هەتا ئەگەر بەو جۆرەش وەریبگرن، ئەوا بەو جۆرە جێبەجێی ناكەن، كە لایەنی كوردستانی مەبەستێتی.


ئەزموونی تاڵی بەشداریی لایەنی كوردستانی لە پرۆسەی پێكهێنانی كابینەكانی حكومەتی عێراق لە دوای ساڵی 2005 ـەوە، بریتی نییە لەوەی تاچەند رێككەوتنێكی باش لەگەڵ لایەنە شیعەكان ئیمزا دەكرێت، بەڵكو ئەزموونی تاڵی ئێمە ئەوەیە ئەوەی لایەنە شیعەكان پێشتر لە كوردستانەوە ئیمزایان لەسەر دەكرد، لە بەغدا كاری پێناكرێت، ئەوكات كە نفووز و پێگەی لایەنی كوردستانی لە پرۆسەكانی پێكهێنانی حكومەتدا لەوپەڕیدا بوو، رێككەوتنەكان وەك ئەوەی ئیمزای لەسەر دەكرا، جێبەجێ نەدەكران، لە ئێستادا كە ناوماڵی كوردستان وەك پێویست سەقامگیریی سیاسی تیدا نییە و هەموو ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم داگیركراون، دەبێت هەر رێككەوتنێك بكرێت، چەندی لێ جێبەجێ بكرێت؟
كەواتە شێوازی پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی عێراق لە چوارچێوەی هاوپەیمانییەكی فراوانی نێو لایەنە شیعەكاندا بێت، یاخود چەند لایەنێك رێكبكەون و فراكسیۆنێكی گەورە دروست بكەن، بۆ بارودۆخی سیاسیی ئێستای كوردستان كاریگەرییەكی ئەوتۆی نابێت و ناتوانین بەو ئاستە گەشبین بین كە حكومەتی داهاتووی عێراق ئەوجا هەر كەسێك سەرۆك وەزیرانی بێت، تێڕوانینی خۆی سەبارەت بە شێوازی مامەڵە و پەیوەندی لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا گۆڕانكارییەكی بەوجۆرەی بەسەردا دێت، كە جێگەی خواست و ئومێدی خەڵكی كوردستان بێت، بەڵام لایەنی كوردستانی ناشتوانێت پرۆسەكە بایكۆت بكات و لە دەرەوەی پرۆسەی سیاسیی عێراق وەك ئەوەی خۆی هیوای بۆ دەخوازێت، كاروبارەكانی خۆی هەڵبسووڕێنێت، بۆیە دەبێت چاوەڕێ بكات لەم قۆناخەدا بە شێوەیەك لە شێوەكان ئیدارەی كێشەكانی خۆی لەگەڵ بەغدا بكات و پارێزگاری بە دەزوویەكی معاویە لە پەیوەندییەكانی نێوان بەغدا و هەولێر بكات.
لایەنە شیعەكانی عێراقیش كە ئێستا لەناو خۆیاندا بەو ئاستە كۆك نین كە بتوانن جڵەوگیری كێشەكانی خۆیان بكەن و بە تەواوەتی خۆیان بۆ سەركوتكردنی (كورد و عەرەبی سوننە) تەرخان بكەن، ئەوانیش پێویستیان بەوەیە لە بری ئەوەی چەند كێشەیەك پێكەوە رووبەڕوویان ببێتەوە، ئەوا بە شێوەیەكی كاتی بەشێك لە كێشەكانی (كورد و عەرەبی سوننە) بۆ كاتێكی نادیار دوابخەن، یان لانیكەم وەك ئێستا بە هەڵواسراوی بمێننەوە، گرنگە لایەنی كوردستانی هەوڵبدات زیرەكانە مامەڵە لەگەڵ ئەو بارودۆخە سیاسییە بكات كە بە شێوەیەك لە شێوەكان لە ئێستادا دەستی لایەنەكانی شیعەی عێراقی بەستووەتەوە، كوردستان گەیشتووەتە ئەو قەناعەتەی هەتا ئێمە بەشێك بین لەم عێراقە، كێشەكانی نێوان كوردستان عێراق بە دیالۆگ و ئیمزاكردنی رێككەوتن چارەسەر ناكرێت، لەگەڵ ئەوەشدا ئێستا بێجگە لە دیالۆگ و ئیمزاكردنی رێككەوتن هیچ دەرفەتێكی دیكەیان لە بەردەم كوردستان نەهێشتۆتەوە، بۆیە هیچ چار نییە و دەبێت لەو بوارە كەمەی بۆیان هێشتووینەتەوە گەمەیەكی لێزانانە بكەین.


پرۆسەی سیاسیی عێراق
لە نێوان ململانێی دەوڵەتانی دراوسێ و سیاسەتی ئیدارەی ترەمپدا


هەفتەی رابردوو لایەنە سیاسییەكانی عەرەبی سوننە لە توركیا كۆبوونەوە و هەر لەوێش جۆرێك لە رێككەوتنیان وەك هاوپەیمانی بۆ بەشداری لە پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی عێراق راگەیاند، پارتی و یەكێتیش هەر هەفتەی رابردوو رایانگەیاند كە ئەوانیش لەسەر بەرنامەیەك رێككەوتوون كە بە یەك شاند و یەك بەرنامە بەشداریی وتووێژ و دانوستاندنەكانی حكومەتی داهاتووی عێراق دەكەن، لایەنە شیعەكانیش لەسەر چەند ئاستێك جۆرێك لە هاوپەیمانییان راگەیاندووە، هەر بۆ نموونە هاوپەیمانیی نێوان لیستی فەتح بە سەرۆكایەتی هادی عامری لەگەڵ لیستی سائیرون بە سەرۆكایەتی موقتەدا سەدر، هەروەها هاوپەیمانیی نێوان لیستی نەسر بە سەرۆكایەتی حەیدەر عەبادی لەگەڵ لیستی سائیرون بە سەرۆكایەتی سەدر، لەبەرامبەر ئەم رێككەوتنەی نێوان نەسر و سائیرون، لیستی فەتحیش هاوپەیمانییەكی لەگەڵ لیستی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی راگەیاندووە، بەپێی لێدوانێكی ئەحمەد ئەسەدی وتەبێژی لیستی فەتح، رێككەوتنی دوایی فەتح لەگەڵ دەوڵەتی یاسا وەڵامدانەوەیەك بووە بۆ هاوپەیمانیی نێوان نەسر و سائیرون، ئەمەش مانای ئەوەیە لەگەڵ ئەوەی فەتح و سائیرون هاوپەیمانیشییان ئیمزاكردووە، بەڵام لیستی فەتح بە شێوەیەك لە شێوەكان ڤیتۆی لەسەر حەیدەر عەبادی هەیە، لەبەرامبەریشدا لیستی سائیرونیش بە ئاشكرا ڤیتۆی لەسەر نوری مالیكی و لیستەكەی هەیە.
بەپێی ئەم ئامادەباشییەی لایەنەكانی پێكهاتەكانی عێراق بێت، مانای ئەوەیە زەمینە بۆ دانوستاندنەكان دەستی پێكردووە و چوارچێوەی ئەم دانوستانانەش بۆ دروستكردنی (زۆرینەیەكی نیشتمانی) دەبێت نەك (زۆرینەی سیاسی)، ئەمەش بەو مانایەی هەموو پێكهاتەكان لە حكومەتدا بەشدارییان دەبێت و هەموو پێكهاتەكانیش لە ئۆپۆزسیۆن بوونیان دەبێت. ئەم بۆچوونانە كە دەكرێت بە بۆچوونی تیۆری هەتا ئێستا ناوزەدیان بكەین، پێناچێت زۆر بە ئاسانی پراكتیزە بكرێن، ئەمەش لەبەر ئەوەیە لەلایەك نازانرێت ئاكامی بەدەست هەژماركردنەوەی دەنگەكان ئاراستەی پرۆسەی سیاسی بەرەو كوێ دەبات، هەروەها نازانرێت تاچەند لەلایەن دەوڵەتانی دراوسێی عێراق و ئەمریكا ئاراستەی پرۆسەكە سەرەنجام بەرەو كوێ دەڕوات.
ئەوەی تا ئێستا ئەمریكا بە راشكاوی بە رێگەی نوێنەری جێگری سەرۆكی ئەمریكا بە لایەنەكان و پێكهاتەكانی راگەیاندووە، ئامانجی ئەوەیە حكومەتێك لە عێراقدا پێكبهێنرێت كە هەموو پێكهاتەكان لەخۆی بگرێت و زۆر لە كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە نزیك نەبێت، ئەم داوایەی ئەمریكا لەگەڵ خواستی هەریەكە لە توركیا و سعودیەش وەك دوو دەوڵەتی دراوسێی عێراق یەك دەگرێتەوە، بەڵام تاچەند لایەنە شیعەكان وەڵامدانەوەی ئەرێنییان بۆ داواكەی ئەمریكا دەبێت، یان بەو جۆرە مامەڵەی لەگەڵدا دەكەن لە رووكەشدا خۆی لەگەڵ بگونجێنن، ئەمەیان تا ئێستا روون نییە، بەڵام وەك ئەوەی لایەنە شیعەكان بەتایبەتیش موقتەدا سەدر لە تویتێكدا ئاماژەی پێكردووە، بەوەی كەس بۆی نییە دەست لە پرۆسەی سیاسیی عێراق وەربدات و لەو دیو سنوورەكانەوە ئاراستەی پرۆسەكە دیاری بكرێت، ئەوا پێدەچێت، ئەم لێدوانانە بەدڵی ئەمریكا بێت، بەڵام هەندێك لە چاودێران دەڵێن ئەم تویتەی سەدر جێگەی ئەوەشی تێدا دەبێتەوە كە دڵی كۆماری ئیسلامی ئێرانیش رازی بكات، هەر بۆیە لەدوای راگەیاندنی ئەو تویتەوە دەنگوباسی ئەوەش هەیە كە سەدر بە جیا سەردانی هەر یەك لە تاران و ئەنكەراش دەكات. ئەمەش مانای ئەوەیە دەشێت لایەنە شیعەكان لەسەر كەسایەتییەك بۆ نموونە (حەیدەر عەبادی ) رێكبكەون بۆ ئەوەی پۆستی سەرۆك وەزیران وەربگرێتەوە، ئەم هەنگاوەی لایەنە شیعەكان وەك هەوڵێك بۆ رازیكردنی دڵی ئەمریكا و وەڵامدانەوەیەكی ئەرێنییانە بۆ داواكەی جیگری سەرۆكی ئەمریكا كە بە شێوەیەك لە شێوەكان پێشتر و ئێستاش ئەمریكا بە راشكاوی دووبارەبوونەوەی عەبادی بە سەرۆك وەزیران بە كارێكی باشی زانیوە، بەڵام لەگەڵ ئەم هەنگاوەدا لایەنەكانی دیكەی شیعە بەتایبەتی هەردوو لیستی (فەتح و دەوڵەتی یاسا) دەیانەوێت پرۆسەی بڕیاردان لەناو حكومەت بكرێتە دەسەڵاتی ئەنجومەنی وەزیران، نەك خودی سەرۆك وەزیران، راشكاوانەتر سەرۆك وەزیران بێجگە لە ئەندامێكی ئەنجومەنی وەزیران و فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكان دەسەڵاتێكی دیكەی نەبێت، بۆیە پێدەچێت لای ئەم دوو لیستە لەوانەیە پۆستی سەرۆك وەزیران بایەخی جارانی نەمابێت و زیاتر پێ لەسەر پۆستی وەزارەتە سەروەرییەكانی دیكە وەك (ناوخۆ و نەوت و دەرەوە) دابگرن، یان هەوڵدەدەن زۆرینەی ئەنجومەنی وەزیران لەژێر كاریگەری ئەواندا بێت، بەبێ ئەوانیش هیچ بڕیارێك لەناو حكومەتی عێراقدا نەدرێت.


ئەوەی لە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی ئەمجارەی عێراقدا بە راشكاوی هەستی پێدەكرێت، بێدەنگیی كۆماری ئیسلامیی ئێرانە لەناو پرۆسەكەدا، دیارە ئەم بێدەنگییەی ئێستاش بە بەراورد بە رۆڵ و كاریگەریی ئاشكرای كۆماری ئیسلامی لە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتەكانی پێشوودا جێگەی سەرنجە و ئەوەی لێدەخوێنرێتەوە كە كۆماری ئیسلامیی ئێران گەیشتبێتە ئەو قەناعەتەی ئەم پرۆسەیە زۆر دەخایەنێت و جارێ پێویست نەبێت ئەو رۆڵی كاریگەری خۆی تێدا بگێڕێت، بە دیوێكی دیكەشدا ئەوەی لێدەخوێندرێتەوە، كە ئێران لە نفووز و پێگەی خۆی لەناو لایەنەكانی شیعەی عێراق دڵنیا بێت و ئەو قەناعەتەی هەیە كە ئەو لایەنانەی پەیوەندیی نزیك و توندوتۆڵیان لەگەڵ كۆماری ئیسلامی هەیە، بە شێوەیەك هەنگاو هەڵناگرن كە بەرژەوەندییەكانی ئێران بخەنە مەترسییەوە، بەتایبەتی لەم كاتەدا كە ئەمریكا هەموو هەوڵی بۆ ئەوەیە گوشارەكانی لەسەر ئێران زیاتر بكات. سەبارەت بەم لایەنە بەشێك لە چاودێر و شرۆڤەوانانی ناو پرۆسەی سیاسیی ئێستای عێراق هەڵوێستی كۆماری ئیسلامی ئێران بەو جۆرە لەناو پرۆسەی سیاسیی عێراق دەخوێننەوە و دەڵێن، ئەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران مەبەستێتی ئەوەیە لە عێراقدا حكومەتێك دروست نەبێت كە دژایەتی ئێران بكات، یان ببێتە سەنگەرێك و ئەمریكا لە عێراقەوە دژایەتی كۆماری ئیسلامی بكات، دیارە لە ئێستاشدا هیچ لایەنێكی شیعەی عێراق رێگە بەخۆی نادات بەرامبەر كۆماری ئیسلامی ئێران ئەم هەڵوێستە بۆ بەرژەوەندیی ئەمریكا لە دژی ئێران وەربگرێت، بۆیە ئێران لەوە دڵنیایە كە ئەمریكا ئەوەی دەیەوێت لە پرۆسەی سیاسیی عێراق و پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی عێراق بۆی نایەتەدی، ئەم دڵنیاییەش وایكردووە كە ئێران خۆی زۆر تێكەڵی پرۆسە سیاسییەكەی عێراق نەكات.
لایەنێكی دیكە كە جێگەی هەڵوەستە لەسەركردنە، دیسان رۆڵی موقتەدا سەدرە كە لە دوای 12ی ئایاری رابردووەوە هەوڵدەدات خۆی وەك چەترێكی باوكانە بۆ كۆكردنەوەی هەموو لایەنە سیاسییەكانی شیعە بەتایبەتی و عێراقییەكان بەگشتی بخاتەڕوو، یان وەك خۆی دەڵێت: (حكومەتێكی ئەبەوی) دابمەزرێت، لەسەر ئەم ئاراستەیەش پێدەچێت كۆماری ئیسلامی هیچ كێشەیەكی لەگەڵ ئەم بۆچوونەی سەدر نەبێت، بەڵام لایەنی ئەمریكی ئەمەی بەلاوە پەسەند نییە، وەك لە نامەكەشدا بۆ پێكهاتەكانی عێراق ئاماژەی پێكردووە، موقتەدا سەدر وەك سەرۆكی ئیتلافی نەسر و براوەی هەڵبژاردنەكان رۆڵی خۆی دەبێت لە پرۆسەكەدا، بەڵام هەموو سەرەداوی پرۆسەكە لەدەستی سەدردا نابێت، ئەمەش راشكاوانە ئەو مانایە دەبەخشێت كە ناكرێت و نابێت بە تەنیا موقتەدا سەدر ئەندازیاری پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی عێراق بێت.
دیارە كێشە و ئاڵۆزییەكانی ناو پرۆسەی سیاسیی عێراق بەگشتی و نێوماڵی شیعە بەتایبەتی ئەوەندە ئاسان نین كە بە نامەیەك، یان بەسەردانی باڵیۆزێك گرێیەكانی بكرێتەوە، بەپێچەوانەوە، ئاڵۆزییەكان بەجۆرێكن لەوانەیە لەكاتێكدا هەوڵبدرێت یەكێك لە گرێیەكانی بكرێتەوە، چەندین گرێی ئاڵۆزتری تێبكەوێت و كردنەوەی ئەوانی دیكەش هێندەی دیكە ئاڵۆز بكات.


عێراق بەشی ئەوەی پێوە نەماوە
حكومەتێكی سەنتڕاڵی بەهێزی تیدا دروست بكرێت


ئەو دەوڵەتە سەقەتانەی بە هاوشێوەی عێراق بۆ بەرژەوەندیی دەوڵەتانی زلهێز و پاراستنی بەرژەوەندییەكانیان دروستكراون، بەبێ حكومەتێكی سەنتڕاڵیی بەهێز و دیكتاتۆرێكی سەركوتكاری بێویژدان، نە یەكپارچەیی خاكەكەی دەپارێزرێت، نە دەشتوانرێت حوكمڕانی تێدا بكرێت، بە پێچەوانەوە هەر چۆنێك دەستكاری بكرێت، یان هەوڵبدرێت بكرێتە لابۆرێك و تاقیكردنەوەی دیموكراسی تێدا ئەنجام بدرێت، ئەوا سەرەنجام نە سەقامگیری بوونی دەمێنێت و نە دەشتوانرێت باس لە پاراستنی یەكپارچەیی خاكەكەشی بكرێت، هەر هێزێكی بیانییش بیەوێت بە حیساب هاوكاری عێراقییەكان بكات بۆ دابینكردنی ئاسایش و سەقامگیری و پاراستنی یەكپارچەیی خاكەكەی، ئەوا لەگەڵ هێزەكانی ئەمریكا بینیمان ڤێتنامێكی دیكە بۆخۆی دووبارە دەكاتەوە.
باراك ئۆباما سەرۆكی پێشووی دوو خولی ئیدارەی ئەمریكا، هەر لەگەڵ دەستبەكاربوونی لە سەرەتای ساڵی 2009 تەنیا هیوای ئەوە بوو كە لە ماوەی چوارساڵی خولی یەكەمی سەرۆكایەتییەكەیدا زەمینەیەكی ئەوتۆ لە عێراقدا دروست بكات، بۆ ئەوەی هێزەكانی خۆی لە عێراق بكشێنێتەوە، دیارە هەموو لایەنەكانی شیعە بەگشتی و لیستی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی و پشتیوانی حزبی دەعوا بەتایبەتی، زۆر باش لە ئامانجی باراك ئۆباما گەیشتبوون، هەر بۆیە لەماوەی ساڵانی 2009-2011 بە جۆرێك لەگەڵ ئیدارەی یەكەمی ئۆباما كاریان كرد كە ئۆباما گەیشتە ئەو قەناعەتەی نوری مالیكی دەتوانێت حكومەتێكی سەنتڕاڵ و بەهێزی ئەوتۆ دروست بكات، كە بتوانێت جڵەوگیری دۆسێی سیاسیی و ئاسایشی عێراق بكات، بۆ ئەمەش دوای هەڵبژاردنەكانی نیسانی 2010 چۆن ئێستا ئێدارەی ترەمپ داكۆكی لە دووبارە بوونەوەی حەیدەر عەبادی دەكات بۆ سەرۆك وەزیران، بەهەمان شێوە ئێدارەی ئۆباماش جەختێكی زۆر لە ئێستا زیاتری كرد، بۆ ئەوەی نوری مالیكی كابینەی دووەمی حكومەتەكەی وەربگرێتەوە، ئەمەشی وەك سەركەوتنێك بۆ خۆی لە قەڵەمدا كە نوری مالیكی عێراق دەكاتە شەریكی راستەقینەی ئەمریكا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هەروەها دەشتوانێت هێزەكانی بكشێنێتەوە، بەمەش خۆی لە گوشارەكانی ناوخۆی ئەمریكا رزگار دەكات. دیارە ئۆباما هەردوو خواستەكەی بۆ هاتەدی، هەم مالیكی كردەوە سەرۆك وەزیران هەمیش لەوادەی خۆی بە پێی رێككەوتنی سۆفا هێزەكانی لە عێراق كشاندەوە.
دوای ئەوەی عێراق بەتەواوەتی كەوتە ژێر دەسەڵاتی رەهای شیعەی عێراق، لەگەڵ ئەوەی كە لایەنەكانی شیعەی عێراق لەناو خۆیاندا پەیوەندیشیان لەگەڵ نوری مالیكی و دەوڵەتی یاسا خۆش نەبوو، بەڵام بەرامبەر ئەو هەوڵانەی مالیكی بۆ ئەوەی حكومەتی عێراق بكاتە حكومەتێكی سەنتڕاڵیی بەهێز و خۆیشی وەك دیكتاتۆرێك بەرامبەر (كورد و عەرەبی سوننە) هەموو لایەنە شیعەكان بەشێوەی جۆراوجۆر پشتگیرییان لێكرد، تەنانەت كار گەیشتە ئەوەی بە ئاگر و ئاسن خۆپیشاندەرانی ئەنبار و حەویجە سەركوت بكرێن و خامۆش بكرێنەوە، بەڵام لەبری ئەوەی هەوڵەكانی مالیكی و دەوڵەتی یاسا سوپا و پۆلیس و دامەزراوەكانی ئاسایش بكەنە ئامێرێك بۆ سەقامگیری و ئاسایش و سەركوتكردنی تەواوی (عەرەبی سوننە)، خودی سوپا و هێزەكانی پۆلیس و ئاسایشی عێراق لەبەریەك هەڵوەشان، بێگومان لایەنەكانی شیعەی عێراق باش دەیانزانی هۆكاری لەبەریەك هەڵوەشانی ئەم هەموو هێزە ئاكامی ئەو سیاسەتە بوو كە لیستی دەوڵەتی یاسا ئامانجی بوو لە ئاكامەكەی حكومەتێكی سەنتڕاڵیی بەهێزی لێ بەرهەم بێت، بەڵام هیچ لایەنیكی شیعە شەخسی نوری مالیكی و لیستی دەوڵەتی یاسا، یان تەنانەت حزبی دەعوەیان تاوانبار نەكرد، هەربۆیە دوای ئەوەی سوپا و پۆلیسی فیدڕاڵیی عێراق لەبەردەمی داعش لەبەریەك هەڵوەشان، مەرجەعییەتی نەجەف داوای نەكرد سەرلەنوێ سوپا و پۆلیسی فیدڕاڵی دووبارە دروست بكرێنەوە، بەڵكو لەبری ئەوە فەتوای دا كە زۆر بەپەلە هێزێك بۆ تائیفەی شیعە بە ناوی (حەشدی شەعبی) دروست بكرێت.


دروستكردنی هێزێكی سەربازی بە ناوی (حەشدی شەعبی) لە تائیفەی شیعە، مانای ئەوەیە جارێكی دیكە لە عێراقدا سوپا و هێزێكی پۆلیسی ئەوتۆ بونیاد نانرێتەوە كە متمانەی ئەوەی پێبكرێت ئاسایش و سەقامگیریی وڵاتێكی وەك عێراقی پێ بپارێزرێت، هەروەها مانای ئەوەیە پێكهاتەی عەرەبی شیعەی عێراقیش ناتوانن وەك پێكهاتەی عەرەبی سوننەی عێراق دیكتاتۆریەتێك و حكومەتێكی سەنتڕاڵیی ئەوتۆ بەهێز دروست بكەن كە بتوانێت كۆنتڕۆڵی تەواوی عێراق بكات، كەواتە ئەوە راستە كە عەرەبی شیعەی عێراق هەموو هەوڵی بۆ ئەوەیە كە بتوانێت كۆنتڕۆڵی هەموو عێراق بكات و هەموو پێكهاتەكانی عێراقیش ملكەچی ئەو حوكمڕانییەی شیعە بن، بەڵام هەڵپەی لایەنەكانی شیعە بۆ تۆڵەسەندنەوەی 100ساڵی رابردوو لە عەرەبی سوننە و كەم ئەزموونییان لە پرۆسەی دەوڵەتداریدا، بوونە هۆكاری ئەوەی بۆشایی گەورەی ئەوتۆ دروست بكەن، كە نەك هەر بۆیان پڕناكرێتەوە، بەڵكو خەیاڵی كۆنتڕۆڵكردنی تەواوی پرۆسەی حوكمڕانییش بێجگە لە خەیاڵ پڵاوییەك هیچی دیكە نەبێت.
ئەو حاڵەتەی كە كەم ئەزموونیی لایەنەكانی شیعەی عێراق لە پرۆسەی حوكمڕانیی عێراق دروستیان كردووە، كاریگەریی نەرێنی لەسەر سیاسەتی هەرێمی و نێودەوڵەتی دروستكردووە، هەر بۆ نموونە ئێستا عەرەبستانی سعودیە و دەوڵەتانی كەنداو مەبەستیانە هەستیاریی مەزهەبگەرایی نێوان شیعە و سوننە لەگەڵ دەسەڵاتدارانی شیعەی عێراقدا تێپەڕێنن و وەك دەوڵەت مامەڵە لە گەڵ پرۆسەی حوكمڕانیی عێراقدا بكەن، بەڵام هەڵوێست و لێدوانەكانی لایەنەكانی شیعەی عێراق بەرامبەر دەوڵەتی سعودیە و دەوڵەتانی دیكەی كەنداو وایكردووە كە ئەوان نەتوانن وەك دەوڵەت مامەڵە لەگەڵ عێراق بكەن، ئەم ئاراستەیە لەگەڵ سیاسەتی نێودەوڵەتی بەگشتی و سیاسەتی ئەمریكاش لەگەڵ عێراق هەمان ئیشكالیەتی دروستكردووە. هەر بۆ نموونە ئەمریكا و دەوڵەتانی هاوپەیمانی شەڕی دژی داعش و دەوڵەتانی یەكێتیی ئەوروپا و ناتۆ، وەك دەوڵەت داوا لە حكومەتی عێراق دەكەن، كە بەپێی یاسا هێزەكانی حەشدی شەعبی رێكبخات و ئەو میلیشیایانەی نایەنە ناو چوارچێوەی ئەو یاسایە، ئەوا دەبێت هەڵبوەشێنرێنەوە، بەڵام پێش ئەوەی حكومەتی عێراق هەڵوێستی خۆی وەك حكومەت رابگەیەنێت، ئەوا وەك بینیویمانە فەرماندەی میلیشیایەكی حەشدی شەعبی وەك دەوڵەت وەڵامی ئەمریكا و یەكێتیی ئەوروپا و ناتۆ و دەوڵەتانی هاوپەیمانی شەڕی دژی داعش دەداتەوە.


كەواتە ئەم واقیعەی ئێستای شێوازی حوكمڕانیی شیعە لە عێراق بەتایبەتیش لەدوای دروستبوونی هێزێكی چەكداری شیعەوە بەناوی (حەشدی شەعبی)، شكۆی دەوڵەتی عێراقی خستۆتە ژیر پرسیارەوە و تەنانەت كۆماری ئیسلامیی ئێران كە خواستێتی شیعەی عێراق بە جۆرێك حوكمڕانیی ئەو دەوڵەتە بكەن، كە ببێتە دەوڵەتێكی دۆست و دراوسێ بۆ دەوڵەتی ئێران، كەچی ئێرانیش ناتوانێت وەك دەوڵەت مامەڵە لەگەڵ دەسەڵاتدارانی شیعەی عێراق بكات و زۆر جار ناچار دەبێت، وەك لەماوەی شەڕی دژی داعش ناچار بوو، خۆی جڵەوی كاروبارەكان بەڕێوە بەرێت.
كەواتە هەموو ئەو خوێندنەوانەی بۆ واقیعی ئێستای عێراق لەژێر سایەی حوكمڕانیی شیعەدا دەكرێت، هەموویان لە یەك خاڵدا یەك دەگرنەوە و ئەو خاڵەش ئەوەیە عێراق بەشی ئەوەی پێوە نەماوە هەتا بیر لەوە بكرێتەوە حكومەتێكی سەنتڕاڵیی بەهێزی هەبێت و پارێزگاری لە یەكپارچەیی خاكەكەی بكات و دەبێت بە دوای بەدیل و رێگەچارەیەكی دیكەدا بگەڕێن، كە ئەویش ئەوەیە یەكپارچەیی دەوڵەتەكانی عێراق بپارێزرێت.