گێڕانەوەی ئەو دیكۆمێنتانەی بوونەتە مێژوو بۆ دروستكەرانی دەوڵەتی عێراق و لكاندنی كوردستان بەو دەوڵەتەوە











«مێژوو لە بەرگە نەریتییەكەیدا هەوڵ بۆ ئەوە دەدات كە ستاتیۆی رابردوو، شوێنەوار و یادەوەرییەكان بگۆڕێت بۆ دیكۆمێنت لەناو ئەو دیكۆمێنتانەدا ستاتیۆی رابردوو پاشماوەكانی بێنێتە قسە، ئەمە لە كاتێكدا ئەو ستاتیۆ و پاشماوانە خۆیان لە خودی خۆیاندا ڵاڵن، یان راشكاوانەتر ئەوانە لە بری ئەوەی بە ئاشكرا و بە دەنگی بەرز قسە بكەن، تەنیا بێدەنگ دەبن. بەڵام ئەمڕۆ، مێژوو لە بەرگە نوێكەیدا هەوڵدەدات، ئەو دیكۆمێنتانە بگێڕێتەوە بۆ ستاتیۆی شوێنەوارەكانی رابردوو، كۆمەڵێك توخم دەخاتەڕوو كە دەبێت لێك جیابكرێنەوە، پێكەوە كۆبكرێنەوە و نمایش بكرێن و بە رایەڵەیەك پێكەوە گرێ بدرێنەوە و بكرێن بە یەك گرووپ. مێژوو لە بەرگە نەریتییەكەیدا تەنیا پێویستی بەوەیە كە هەڵكۆڵین بۆ ئەو شوێنەوارانە بكات كە مرۆڤ لە دوای خۆی بەجێی هێشتوون، پاشان ئەو شوێنەوارانە بپشكێنێت و بزانێت لەسەردەمی خۆیدا چۆن بووە، بەڵام ئەو سەردەمە بەسەرچوو كە هەڵكۆڵین (ئەركیۆلۆجیا) وەك لقێكی مەعریفی دیراسەتی ستاتیۆ ڵاڵەكان و شوێنەوارە مردووەكان بكات. هەموو ئەمانە مێژوو دەسڕنەوە و بەبێ هەڵسەنگاندنی گوتاری مێژوویی هیچ مانایەك نادەن بەدەستەوە، لەوانەیە بتوانین یاری بە چەمكەكان بكەین و بڵێین: (مێژوو)ی ئەمڕۆ گەیشتۆتە ئەوەی كە بتوانێت ئەركیۆلۆژیا بسرێتەوە و رۆبچێتە ناو دیوی ناوەوەی ستاتیۆی شوێنەوارەكانەوە. یەكێك لە دیاردەكانی (مێژوو) لە بەرگە نوێكەیدا ئەوەیە كە تەنیا پرسیار لە زنجیرەی رووداوەكان ناكات، بەڵكو پرسیار لەو زنجیرانەش دەكات كە كۆی زنجیرە رووداوەكان پێكەوە گرێ دەداتەوە، ئەمەش بەو مانایەی مێژووی گشتگیر هەموو دیاردەكان لە دەوری یەك سەنتەر كۆدەكاتەوە، كە ئەویش پرەنسپیی بەڵگەیە، یان گیانی سەردەمە.»


مێشیل فۆكۆ. كتێبی ئەركۆلۆجیای مەعریفە بەرگە كۆنەكەی






مێژووی عێراق نوێ ناكرێتەوە









گوتاری مێژوویی دەوڵەتی عێراق هەر لە سەرەتای دروستبوونیەوە هەتا ئێستا، ئەو گوتارەیە كە خودی گوتارەكە رێگری سەرەكییە لەوەی كە دەبێت مێژووی دەوڵەت بە گەلەكەی بڵێت، ئەمەش بەو مانایەی لەبری ئەوەی مێژووی دەوڵەت بەرهەمی هیوا و خواستی هاونیشتمانی بێت، بە جیاوازی ئایین و نەتەوەوە و خواست و هیوای ئەوان مێژووی ئەو دەوڵەتە دروست بكات، كەچی لە سەرەتای دروستكردنی دەوڵەتی عێراق و پاشانیش لكاندنی پارچەیەكی كوردستان بەو دەوڵەتەوە، مێژووی دەوڵەتی عێراق بۆتە دیكۆمێنتێكی سەپێندراو و هەموو ئامرازێكی سەركوتكاری بەكار هاتووە بۆ ئەوەی پێكهاتە جیاوازەكانی ئەم دەوڵەتە بەزۆر دروستكراوە لەناو ئەو دیكۆمێنتەدا قسە بكەن كە بۆتە چوارچێوەیەك بۆ ناسنامە و مێژووی دەوڵەتی عێراق. بەڵام لەبەر ئەوەی هەر لە سەرەتاوە و لە دامەزراندنی ئەو دەوڵەتەوە كە ئێستا پێی دەڵێن، خواست و ئاواتی پێكهاتەكانی لەبەرچاو نەگیراوە و بێدەنگییان بەسەر سەپێنراوە و لاڵ كراون، ئەوا كاتێك مێژووی عێراق دەخوێنینەوە و هەوڵدەدەین لەسەر بنەمای گوتارە مێژووییەكەی ئێستا و ئایندەی ئەو وڵاتە بخوێنێنەوە، ئەوا دەبینین ئەم گوتارە رووكەشە لە نهێنی و كۆمەڵێك شتی شاراوە سەرچاوەی گرتووە كە ئامانجی سەرەتا و كۆتایی دروستكەرانی ئەو دەوڵەتەیە و ئەو دەوڵەتانەشی بۆ مەبەستی خۆیان دەوڵەتی عێراقیان بەو شێوەیە دروستكردووە، هەرگیز ئەو نهێنی و ئامانجە شاراوانە نادركێنن، یان بە دیوێكی دیكەدا گوتاری مێژوویی دەوڵەتی عێراق بە جۆرێك دروستكراوە كە خۆی ببێتە رێگری سەرەكی بۆ ئەوەی ئەو نهێنی و ئامانجە شاراوانە ئاشكرا نەكرێن و مێژووە كۆنەكە كۆتایی بێت و مێژوویەكی نوێ دەست پێبكاتەوە.











لێرەوە ئەگەر مێژووی دەوڵەتی عێراق بەسەر دوو قۆناخدا دابەش بكەین، ئەمەش واتە قۆناخی یەكەم لە ساڵی (1920-2003 ) مێژووی عێراق لە بەرگە كۆنەكەیدا كە تەنیا یەك پێكهاتە كە ئەویش (سوننەی عەرەبە) بە زەبری ئاگر و ئاسن حوكمڕانی كردووە و پێكهاتەكانی دیكەی عێراقی سەركوت كردووە، ئەوا لەناو بەرگە كۆنەكەی مێژووی عێراقدا نەك هەر تەنیا (كورد و عەرەبی شیعە) لاڵ كرابوون، بەڵكو خودی (عەرەبی سوننە)ش، لەناو ئەو مێژووەدا هەر لاڵ بووە، ئەوانەی درێژەیان بە حوكمڕانیی (عەرەبی سوننە) دابوو، هەمان ئەو دەوڵەتانە بوون كە بۆ ئامانجی نهێنی و شاراوەی خۆیان عێراقیان وەك دەوڵەت دروست كردبوو، ئامانجیشیان لە هاوكاری و پشتگیری بۆ هەموو ئەو حكومەتانەی لە ماوەی ( 1920-2003) لە عێراقدا بوونیان هەبووە، تەنیا هەر ئەوە بووە كە ئەو دیكۆمێنتە بپارێزن كە بۆتە گوتاری مێژووی دەوڵەتی عێراق و نهێنی و ئامانجە شاراوەكانیان ئاشكرا نەبن.







قۆناخی دووەم كە لە ساڵی 2003وە دەست پێدەكات و هەتا ئێستاش بەردەوامە، ناوی لێنرا قۆناخی (عێراقێكی نوێ)، ئەمەش واتە دەستپێكردنەوەی مێژووی دەوڵەتی عێراق لە بەرگێكی نوێدا، بەڵام دیسان ئەم بەرگە نوێیەش پابەندكرابوو بە هەمان پێوانە و پێوەری بەرگە كۆنەكەی مێژووی عێراقەوە، راشكاوانەتر دەشێت سیستمێكی تازە بۆ بەڕێوەبردنی عێراق دروست بكرێت، بەڵام هەرگیز ناكرێت دەستكاری ئەو گوتارە مێژووییەی دەوڵەتی عێراق بكرێت كە بۆتە ئەو دیكۆمێنتەی یەكپارچەیی عێراق پێناسە دەكات. بۆ دروومانی ئەم بەرگە نوێیەش بۆ دەوڵەتی عێراق و مێژووەكەی، ماوەی نزیكەی 12 ساڵ (1991-2003) پێوەی سەرقاڵبوون، سەرەنجامیش تەنیا جیاوازیی نێوان بەرگە كۆنەكە و بەرگە نوێیەكەی دەوڵەتی عێراق ئەوەندە بوو، كە لە چوارچێوەی دەستووری ساڵی 2005دا، چارەسەری لاڵبوونی پێكهاتەكان بكرێت و لە چوارچێوەی ئەو دەستوورە ئەوەی خواست و ویستی خۆیانە بە ئاشكرا و بە دەنگی بەرز بیڵێن. بەڵام سنووری ئەم گوتنەش بە ئاشكرا و بەدەنگی بەرز دیاریكرابوو، ئەمەش بەو مانایەی پێكهاتەكانی عێراق تا ئەو ئاستە ئازادن كە بە ئاشكرا و بە دەنگی بەرز خواست و هیواكانی خۆیان بڵێن، كە ئەو چوارچێوەیە نەبەزێنن كە نهێنی و ئامانجە شاراوەكانی دروستكەرانی دەوڵەتی عێراق، یان نەخشەی سایكس-پیكۆی شاردۆتەوە. هەروەك چۆن كاردانەوە عێراقی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەكانمان لە بەرامبەر ریفراندۆمی خەڵكی كوردستان بینی كە چۆن دژی ریفراندۆمەكە راوەستان و هەوڵیاندا ئەو دەنگەی بە ئاشكرا لە چوارچێوەی دەستووری عێراقدا دەیەوێت هێوا و خواستەكانی خۆی دەرببڕێت، هەر ئەو چوارچێوە دەستوورییەیان كردەوە بە ئامراز بۆ ئەوەی دەنگەكە كپ بكەنەوە و نەتەوەیەك لاڵ بكەنەوە و، دیسان بوونەوە بە هاوپەیمان و هاوكاری ئەو دەسەڵاتەی كە رێگە نادات مێژووی عێراق لە بەرگە نوێیەكەیدا بخوێندرێتەوە.







كەواتە ئەمە پێمان دەڵێت، لەماوەی 15 ساڵی رابردوو ئەوەی هەموو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە (عێراقی نوێ)ی ناو دەبرد، ئەمەش بەو مانایەی مێژووی عێراق بەرگێكی نوێی كراوەتەبەر و بەرگە كۆنەكەی فڕێ داوە، بەڵام دەركەوت هەر بەرگە كۆنەكەیە و بەرگی مێژووی عێراق نوێ ناكرێتەوە. بە مانایەكی دیكە هەموو سیستەمەكانی جیهان هەر لە (كۆمەڵەی گەلان و نەتەوە یەكگرتووەكانی سەردەمی شەڕی سارد و دوای رووخانی دیواری بەرلینیش) هەر یەك تێڕوانیان بەرامبەر عێراق هەیە، ئەوجا ئەگەر هەر پێكهاتەیەك ببێتە ئەو ئامرازەی كە نهێنی و ئامانجە شاراوەكانی پشت دروستكردنی دەوڵەتی عێراق بپارێزێت، ئەوا ئەو پێكهاتەیە (كورد بێت، یان عەرەبی سوننە، یان عەرەبی شیعە) ئەوا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەبنە هاوپەیمانی و پشتگیری لێ دەكەن.







لەوانەیە خوێنەری ئەم دێڕانە ئەو پرسیارەی لا دروست بێت، ئەگەر كوردیش وەك پێكهاتەیەك حوكمڕانی عێراق بكات، ئایا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پشتیوانی لێ دەكات؟ دیارە پێش ئەوەی پەنا بۆ نموونەی هاوشێوەی عێراق بەرین، بێگومان مێژووی 15 ساڵی دوای رووخانی رژێمی بەعس بە تەواوەتی وەڵامی ئەم پرسیارە بە (بەڵێ) دەداتەوەو هەموو شاهیدی ئەو حاڵەتەن ئەگەر هەوڵ و هاوكاریی كوردستان نەبوایە، نە دەستووری عێراق بەو شێوەیە دادەڕێژدرا، نە حكومەتەكانی عێراقیش پێكدەهاتن، بۆیە لەو ماوەیەدا چەندین جار وەزیری دەرەوەی ئەمریكا و بەریتانیا و نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان سەردانی سەركردایەتی سیاسیی كوردستانیان دەكرد بۆ ئەوەی ببنە ناوبژیوان لە نێوان شیعە و سوننەدا و بتوانن حكومەتەكانی عێراق پێكبهێنرێن، ئەوكات هەموو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە رۆڵی كوردیان دەگوت: (شا دروستكەر – King maker) ئەمەش واتە بە بێ كورد، عێراق كۆتایی هاتووە و حوكمڕانی و دەوڵەتداری تێدا ئەنجام نادرێت، ئەوجا ئەگەر لێرەوە بگەڕیێنەوە بۆ نموونەیەكی دیكەی هاوشێوەی عێراق و هێندەی عێراقیش كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پاراستنی یەكپارچەیی خاكەكەی لا مەبەست بوو، دیارە ئەو دەوڵەتەش (یوگسلافیای) پێشووە، ئاشكراشە بە درێژایی ساڵانی شەڕی سارد لە جۆزیف بروز تیتۆ كە كەسێكی بە رەچەڵەك كراوتی و كەمینە بوو، بەڵام لەبەر ئەوەی هۆكارێك بوو بۆ هێشتنەوەی یوگسلافیا بە یەكگرتوویی پشتگیری لێ دەكرا، بەڵام دوای رووخانی دیواری بەرلین و كۆتاییهاتنی رژێمی دیكتاتۆری تیتۆ و بە حیساب بەرگێكی نوێ بۆ مێژووی یوگسلافیا دروست دەكەن، دیارە بە هاوشێوەی عێراق، لە یوگسلافیای دوای ساڵی 1989 دەسەڵات گەڕایەوە بۆ سربەكان كە زۆرینە بوون و سلۆبۆدان میلۆسۆڤیچ بووە سەرۆك وڵات و لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیشەوە هەتا ئەو كاتەی وڵاتی كرد بە گۆمی خوێن، پشتگیری لێ كرا، بەڵام كە بۆیان دەركەوت چیدیكە یەكپارچەیی یوگسلافیا ناپارێزرێت، ئەوكاتە ناچار بوون (دەوڵەت و مێژووی یوگسلافیا) كۆتایی پێبهێنن، دیارە عێراقیش هەمان چارەنووسی یوگسلافیای پێشووی دەبێت، بەڵام بێوێژدانیی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەو ئاستەیە هەتا وڵاتەكە خەڵتانی خوێن نەكەن، بیر لە رێگەچارەی دروست و خواست و هیوا و ئاواتەكانی پێكهاتە جیاوازەكانی دەوڵەتی عێراق و هاوشێوەی دەوڵەتی عێراق ناكەنەوە.















ئەو پەیامە بێدەنگەی ئاستی بەشداریی هەڵبژاردنەكانی عێراق پێی گوتین











لەگەڵ ئەوەی بەپێی ئامارەكانی كۆمسێۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان، رێژەی بەشداریی هاووڵاتیانی عەرەبی (شیعە و سوننە) لە باشوور و ناوەڕاستی عێراق لە نێوان 25- 30 % بووە و لە هەندێك شوێن رێژەكە بۆ كەمتر لە 20% دابەزیوە، بەڵام ئەوەی ئاكامی هەڵبژاردنەكان پێمان دەڵێت، ئەوەیە كە هەر دەنگدەرێكی عێراق ئەوجا (كورد، یان شیعە، یان سوننە) بووبێت، لەسەر بنەمای ناسنامەی نەتەوەیی و مەزهەبی دەنگی داوە، نەك لەسەر بنەمای ناسنامەی عێراقیبوون، هەر بۆیە وێڕای ئەوەی حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی ئێستای عێراق لە 16ی ئۆكتۆبەری 2017 جارێكی دیكە بە تەواوەتی عێراقی خستەوە ناو بەرگە كۆنەكەی مێژوو و بە بەكارهێنانی میلیشیاكانی حەشدی شەعبی و هێزی سەربازی لە 51%ی خاكی كوردستانی عێراقی داگیركردەوە، دوای ئەوەش خۆی وەك پاڵەوانی پاراستنی یەكپارچەیی عێراق و پاڵەوانی شەڕی دژی داعش لەسەر شانۆی سیاسەتی عێراقی و نێودەوڵەتی نمایشكرد و پشتگیرییەكی گەورەی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی بۆ دروست بوو، هەموو ئەمانەشی كرد بە كەرەستەی پڕوپاگەندەی هەڵبژاردن بۆ ئەوەی لەسەر ئاستی عێراق هەڵبژاردن بباتەوە، بەڵام لیستەكەی حەیدەر عەبادی لە كۆی 328 كورسی پەرلەمان، تەنیا 43 كورسی هێناوە و لە پلەی سێیەمدایە و چانسیشی بۆ بوونەوە بە سەرۆك وەزیران هێشتا نەك هەر روون نییە، بەڵكو یەكلابوونەوەشی ئەگەر كارێكی ئەستەم نەبێت، ئاسانیش نابێت. لەسەر ئاستی كوردستانیش لەگەڵ ئەوەی جۆرێك لە ناسەقامگیری و پەرتەوازەیی سیاسی لەناو حزبە سیاسییەكانی كوردستانیشدا بوونی هەیە و، حەیدەر عەبادی هەوڵیدا سوود لە بۆشایی ئەو پەرتەوازییە سیاسییە وەربگرێت و لە سەر ئاستی هەموو پارێزگاكانی كوردستان لیستی دروستكرد و نووسینگەی هەڵبژاردنی كردەوە، بەڵام گەلی كوردستان بە جیاوازیی پارت و بۆچوونی سیاسییانەوە، بەهیچ شێوەیەك دەنگیان بە لیستەكەی عەبادی نەدا، ئەمەش مانای ئەوەیە لەگەڵ ئەوەی بەشێك لە حزبە سیاسییەكان بۆ دژایەتیكردنی یەكتری لەدوای 16ی ئۆكتۆبەرەوە خۆیان وەك دژی ریفراندۆم و دۆستی عەبادی پیشاندا، بەڵام خەڵكی كوردستان بە تێكڕا و بە هاوشێوەی ریفراندۆمەكەی 25ی ئەیلوولی ساڵی رابردوو، عێراقیبوون و عەبادییان رەتكردەوە.











دیارە لە هەڵبژاردنی ئەمجارەی عێراق هەموو چاودێران و تەنانەت چاودێرانی نێودەوڵەتیش پێیان وابوو ئەم هەڵبژاردنە دەتوانێت سنووری مەزهەبی و نەتەوەیی تێپەڕێنێت، بەڵام ئاكامی هەڵبژاردنەكان دەریخست كە هیچ پێكهاتەیەكی عێراق خۆی بە عێراقی نازانێت و لە چوارچێوەی مەزهەب و نەتەوەكەی خۆی بیردەكاتەوەو بڕیار دەدات، تەنانەت لیستەكەی موقتەدا سەدریش (سائیرون) كە لەگەڵ حزبی شیوعی عێراق هاوپەیمانی كردبوو و لە پێكهاتەكانی (كورد و عەرەبی سوننە)ش پاڵێوراوی هەبوو، دیسان ئەم لیستەش نەیتوانی سنووری مەزهەبی و نەتەوەیی تێپەڕێنێت و بەشی زۆری ئەوانەی دەنگیان بە لیستی سەدر داوە، عەرەبی شیعەن و ئەو 15 كورسییەشی لە بەغدا هێناویەتی، بەشی هەرە زۆری دەنگی هاووڵاتیانی شاری نەسر و شیعەكانی كەڕادەیە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەو دیكۆمێنتەی كراوە بە مێژووی دەوڵەتی عێراق بۆ ئەوەی عێراقییەكان لەچوارچێوەی ئەو دیكۆمێنتە و بەپێی ئەو نەخشەیەی دیكۆمێنتەكە دیاری كردووە، بێنە قسە، ئەوا خودی دیكۆمێنتەكە عێراقییەكانی لاڵ كردووە و لە زمانی خستوون، هەر بۆیە كاتێك گوێ لە گوتاری مێژووی عێراق و گوتارە سیاسییەكانی ناو ئەو گوتارە مێژووییە دەگرین، دەبینین هەموو كات گوێمان لە دەنگێك دەبێت كە دەنگی راستەقینەی پێكهاتە جیاوازەكانی عێراق بێدەنگ دەكات، هەر بۆ نموونە كاتێك هەموو حكومەتە یەك لە دوایەكەكانی عێراق لە سەرەتای بیستەكانی سەدەی رابردووە هەتا ساڵی 2003 كە عەرەبی سوننە تێیدا حوكمڕان بووە و هەوڵیداوە عەرەبی شیعە سەركوت بكات، لە بەرامبەردا ئینتمای عەرەبی شیعە هێندەی بۆ وڵاتێكی دیكە بووە، هێندە بۆ عێراق نەبووە، ئەمەش بە ئاشكرا لە شەڕی عێراق ئێران هەستی پێدەكرا، كە سەربازە عەرەبەكانی شیعەی عێراق لە كاتی شەڕدا خۆیان تەسلیمی سوپای ئێران دەكرد و وەك سوپای خۆیان سەیریان دەكرد، لە بەرامبەریشدا كاتێك بە دیل دەگیران، راستەوخۆ ئازاد دەكران و هەروەك چۆن لە سەربازە دیلەكانی شیعەی عێراق لە هەشتاكانی سەدەی رابردوو فەیلەقی بەدر بۆ رووخانی حكومەتی عێراق پێكهێنرا، كوردیش كە هەموو كات لەلایەن حكومەتی عێراقەوە ئەوجا سوننە حوكمڕان بووبێت، یان شیعە، هەر سەركوتكراوە، لەبەر ئەوەی دەوڵەتێكی كوردی نەبووە، پشتی پێ ببەستێ، هەموو كات خەباتی كردووە بۆ ئەوەی عێراق ببێتە ئەو دەوڵەتەی كە بتوانێت پێكەوە ژیان دروست بكات، بەڵام هەموو كات بیركردنەوەی دەسەڵاتدارانی شیعە و سوننە لەو كاتەدا وەڵامی كوردستانیان داوەتەوە كە لەو پەڕی لاوازیدا بوون و كە بەهێز بوونەوە، بە ئاگر و ئاسن وەڵامی خواستەكانی كوردیان داوەتەوە.











لایەنێكی دیكە كە دیسان لە پەیامە بێدەنگەكەی ئاستی بەشداری و ئاكامی هەڵبژاردنەكانی ئەمجارەی پەرلەمانی عێراق گوێبیستی دەبین، ئەوەیە كە عێراق بە ئەقڵییەتی سیاسەتی شیعەگەرایی سیاسەتمەدارانی شیعەی عێراق بەڕێوە ناچێت، هەروەها ئەو دەستوورەش جێبەجێ ناكرێت كە بە حیساب لە سەرووی 80%ی عێراقییەكان دەنگیان پێ داوە، لەمەش زیاتر ئەوەیە لەناو لایەنە سیاسییەكانی شیعەی عێراقدا، لایەنێكی سیاسیی وا دروست نابێت كە بتوانێت كۆنتڕۆڵی هەموو شیعە بكات و بە هاوپەیمانی لەگەڵ هەردوو پێكهاتەی (كورد و عەرەبی سوننە) لەسەر بنەمای هاوبەشی و پێكەوەسازان و هاوسەنگی، عێراق رێك بخەنەوە و بەرگێكی تازە بە بەری مێژووی عێراقدا بكەن، لە بەرامبەردا جارێكی دیكە عەرەبی سوننەی عێراق نابنەوە ئەو ئەسپەی كە هێزە گەورە نێودەوڵەتییەكان بۆ پاراستنی یەكپارچەیی عێراق بە ئاگر و ئاسن گرەویان لەسەر بكەن، بەشێكی زۆری عەرەبی سوننەی عێراق كە لە پەرتەوازەیی خۆیاندا جارێك دوای قاعیدە و جارێكی دیكە دوای داعش كەوتن، ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە رۆڵی عەرەبی سوننە لە عێراقدا بۆ رێكخستنەوەی سنووردارە، بەڵام بۆ تێكدانی حوكمڕانی لە عەرەبی شیعە كاریگەرە، عەرەبی شیعەش ئەو توانایەیان نابێت جڵەوگیری عەرەبی سوننەی عێراق بكەن، ئەم حاڵەتەش ئەو گێژاوەی دروستكردووە كە ئێستا لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا دەیبینین. لەناو ئەم گێژاوەی پرۆسەی سیاسیدا، لەوانەیە بتوانرێت بە كاریگەری دەستی دەرەكی، هاوپەیمانییەك لەنێوان لایەنەكانی شیعە وەك گەورەترین فراكسیۆن لەناو پەرلەمانی عێراق دروست بكرێت و پاشانیش لەنێوان ئەم فراكسیۆنە و لایەنی كورد و سوننەش هاوپەیمانی گرێ بدرێت بۆ ئەوەی حكومەتی داهاتووی عێراق پێكبهێنرێتەوە، بەڵام ئەمە هەر بەناو حكومەت دەبێت و نە كێشەكانی پێ چارەسەر دەكرێت و نە دەشتوانێت هیچ شتێك لە باری گوزەرانی عێراقییەكان بگۆڕێت، هەر بۆیە لەوانەیە ئەو بەراوردە لە جێگەی خۆیدا بێت كە بڵێین: ئێستای عێراق لە یوگسلافیای سەردەمی سلۆبۆدان میلۆسۆڤیچ دەچێت، دیارە یوگسلافیای سەردەمی تیتۆ، دەسەڵاتێكی دیكتاتۆری بە هاوشێوەی سەردەمی سەدام حوسێن لە عێراقدا رایگرتبوو، بەڵام كاتێك تیتۆ نەما و سلۆبۆدان میلۆسۆڤیچ بە رێگەی سندوقەكانی دەنگدان بووە سەرۆك كۆماری یۆگسلافیا، كۆتایی بەو بێدەنگییە هات كە چەندین دەیە بوو دیكتاتۆریەت كپی كردبۆەوە، سەرەنجامیش یوگسلافیا وەك مێژوو و وەك دەوڵەت كۆتایی هات، ئاماژەكان بەو ئاراستەیەن كە عێراقیش بە هەمان شێوە و لەیەك كاتدا وەك مێژوو و وەك دەوڵەت كۆتایی دێت و لە سەر نەخشەی سیاسی جیهان دەسڕێتەوە.















كوردستان لەناو سێ گۆشەی بەرمۆدای پرۆسەی سیاسیی عێراقدا







بەكارهێنانی چەمكی (سێ گۆشەی بەرمودا) بۆ پرۆسەی سیاسیی ئیستای عێراق بۆ ئەو مەبەستەیە كە بڵێین: (پرۆسەی سیاسیی عێراق نەمردووە)، بەڵكو بۆتە كوژەری هەموو سیاسەتێك كە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ بارودۆخی سیاسیی ئێستای عێراق دەگیرێتەبەر، ئەمەش نەك تەنیا لەسەر ئاستی ناوخۆی عێراق، بەڵكو لەسەر ئاستی ئیقلمی و نێودەوڵەتی و نەتەوە یەكگرتووەكانیش.



لەماوەی 13 ساڵی هەر چوار ئێدارەی (جۆرج دەبلیو بوش و باراك ئۆباما) لە هەر ئیدارەیەكدا ساسەتێك هەبووە بە ناوی «سیاسەتی ئەمریكا لە عێراقدا»، هەروەها كاتێك كۆمارییەكان لە دەسەڵاتدا بوون، دیموكراتەكانیش سیاسەتێكیان بە ناوی سیاسەتی ئەمریكا لە عێراقدا هەبوو، كە ناویان نابوو (پلانی B)، بەڵام ئاكامی پیادەكردنی ئەو چوار سیاسەتە لەناو پرۆسەی سیاسیی عێراقدا ئەوە بوو كە لە حوزەیرانی 2014 داعش موسڵی داگیركردو خەلافەتی ئیسلامی راگەیاند، لەو كاتەوە هەتا ئێستا سیاسەتی ئەمریكا بەرامبەر بە عێراق بریتییە لە سیاسەتی دیفاكتۆ بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ شەڕی داعش، لەگەڵ ئەوەی لە سەرەتای ساڵی 2016وە چەند پرۆپۆزەڵێك بۆ سیاسەتی داهاتووی ئەمریكا لە عێراقدا ئامادە كراوە، بەڵام هێشتا ئەو پرۆپۆزەڵانە نەبوونەتە سیاسەتی فەرمیی ئەمریكا بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ پرۆسەی سیاسیی عێراقدا.



دیارە دەوڵەتانی دەوربەری عێراقیش هەر یەكەیان بە قەوارەی نفووز و بەرژەوەندییەكانیان سیاسەتێكیان بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ پرۆسەی سیاسیی عێراقدا هەیە و هەندێك چاودێر ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە دەوڵەتانی دراوسێی عێراق هەوڵدەدەن دەستێوەردان لە وردەكارییەكانی ناو پرۆسە سیاسییەكەش بكەن بۆ ئەوەی لەگەڵ ئەو سیاسەتەی ئامانجیانە یەك بگرێتەوە، بەڵام چۆن پرۆسەی سیاسیی عێراق هەموو سیاسەتەكانی ئەمریكای هەڵلووشی و شكستی پێهێنا و لە ئێستاشدا ئیدارەی ترەمپ سیاسەتێكی فەرمی و پەسەندكراوی بە هاوشێوەی ئیدارەكانی پێش خۆی بەرامبەر عێراق رانەگەیاندووە و ئەوەی هەیە تەنیا مامەڵەكردنە لەگەڵ واقیعی رۆژانەی عێراقدا و شتێكی نەگۆڕ بوونی نییە، لەسەر ئاستی ئەو سیاسەتانەشی كە دەوڵەتانی دراوسێی عێراق بۆ پرۆسەی سیاسیی عێراق دایانڕشتووە، شكستیان پێ هێناوە، ئەم شكست پێهێنانە بەرەنجامی ئەوە نییە كە سیاسەت دروستكەرانی عێراق بەو ئاستە لێهاتوو و دەوڵەتمەدارن كە رێگە نەدەن دەست لە پرۆسەی سیاسیی عێراق وەربدرێت، نەخێر، مەسەلەكە پێچەوانەی هەموو مەزندە سیاسییەكانە و خودی پرۆسە سیاسییەكەیە كە بۆتە گێژاوێكی هاوشێوەی سێ گۆشەی بەرمۆدا و هەر شتێك بكەوێتە ناویەوە هەڵیدەلووشێت و بوونی نامێنێت، ئەمەش وایكردووە نە دەتوانرێت سیاسەتێك بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ پرۆسەی سیاسیی عێراق دابڕێژدرێت، نەخودی پرۆسە سیاسییەكەش بەو جۆرەیە كە بتوانێت وڵات بەڕێوە بەرێت.



لە ئەدەبیاتی سیاسیی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا بۆ پێناسەی پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا، مانای پرۆسەكە تەنیا بریتییە لە رێكخستنەوەی پرۆسەی سیاسی لە نێوان عەرەبی شیعە و سوننەدا، پاش ئەوەی ئەم پرۆسەیە رێكدەخرێتەوە لەچوارچێوەی پرۆسەیەكی سیاسیی گشتگیردا، پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراق دیاری دەكرێتەوە، ئەوجا ئەم پەیوەندییە شێوازی بەشداریی لایەنە كوردستانییەكان بێت لە پرۆسەی حوكمڕانیی عێراقدا، یاخود شێوازی پەیوەندییەكانی نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق بێت.







دیارە هەرێمی كوردستانیش، وەك هەموو لایەنە پەیوەندیدارە ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەكان، ئەویش سیاسەتێكی خۆی هەبووە بۆ چۆنیەتی مامەڵەكردنی لەگەڵ پرۆسەی سیاسیی عێراق و بەڕێوەبردنی ئەم وڵاتەدا، بەڵام بێگومان سیاسەتەكانی هەرێمی كوردستانیش، ئەوجا چ بەشداریی راستەوخۆ بووبێت بۆ رێكخستنەوەی پرۆسەی سیاسی لە هەموو عێراقدا، یان سیاسەتێك بووبێت بۆ بەڕێوەبردنی تەنگژە و كێشەكانی هەرێم لەناو پرۆسەی سیاسیی عێراقدا، بەڵام دیسان هەموو سیاسەتەكانی هەرێمی كوردستانیش لەناو گێژاوی سێ گۆشەی بەرمۆدای پرۆسەی سیاسی عێراقدا هەڵلووشراوە و شكستی هێناوە و لە ئێستاشدا تەنیا سیاسەتێك كە هەرێمی كوردستان بیەوێت مامەڵەی لەگەڵ پرۆسەی سیاسیی عێراقدا پێ بكات، تەنیا دەستووری عێراقە، كە دەستوورەكەش لەناو پرۆسەی سیاسیی عێراقدا بە هاوشێوەی سیاسەتەكان بێجگە لەچەند دەقێكی نووسراو هیچ مانایەكی نەماوە.



سەركردایەتی سیاسیی هەرێمی كوردستان چەند ساڵێكە گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی كە هیچ سیاسەتێك لەناو پرۆسەی سیاسیی عێراقدا كارناكات، هەر بۆیە لەماوەی ساڵانی ( 2012-2017) بە هەموو جیهانی راگەیاند، بێجگە لە خۆقوتاركردن لەو گێژاوە هیچ رێگە چارەیەكی دیكە لەبەردەم پەیوەندیەكانی هەرێم و بەغدا نەماوە، دیارە لە ماوەی ئەو پێنج ساڵەدا بە گشتی و لە دوای هاتنی داعش لە ( 2014-2017) جۆرە تێگەیشتن و وەڵامدانەوەیەكی نێودەوڵەتی بەرامبەر بە كوردستان دروست ببوو، كە چیدیكە كوردستان بەشێك نەبێت لە پرۆسەی سیاسیی عێراق، ئەم وەڵامدانەوەیەش لەسەر ئاستی پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا و پەیوەندیی هێزی پێشمەرگە بە سیستمی بەرگریی عێراقەوە تەواو رەنگدانەوەی هەبوو و رەزامەندیی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیشی لەسەر هەبووە، دیارە لەسەر ئەم بنەمایە ساڵی پار حزب و لایەنەكانی كوردستان (بێجگە لە گۆڕان و كۆمەڵ) بڕیاریان دا كە لە 25ی ئەیلوولی ساڵی پار ریفراندۆم ئەنجام بدرێت، بەڵام كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی غەدری لە كوردستان و خەڵكی كوردستان كرد و جارێكی دیكە كوردستانی خستەوە ناو سێ گۆشەی بەرمۆدای پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا و ئەمجارەیان ئەگەر قارەمانیەتی پێشمەرگە داستانەكانی پردێ و سحیلا و مەخموور و تەلسقۆفی تۆمار نەكردایە، ئەوا سێ گۆشەی بەرمۆدای پرۆسەی سیاسیی عێراق هەموو كوردستانی هەڵدەڵووشی و كوردستانی دەسڕییەوە.



بەهەرحال ئێستا جارێكی دیكە كوردستان كەوتۆتەوە ناو ئەو سێ گۆشەیەی بەرمۆدای پرۆسەی سیاسیی عێراق و سەركردایەتی سیاسیی كوردستانیش بەتایبەتی پارتی دیموكراتی كوردستان ئەزموونی 70 ساڵی لەگەڵ كۆی پرۆسەی سیاسیی عێراق هەیە و ماوەی 70 ساڵە بەردەوام، یان شەڕی چەكداری، یان سیاسی لە پێناوی بەدیهێنانی مافەكانی گەلی كوردستان كردووە، بۆیە ئەمجارەش ئەركی قورس دەكەوێتە سەرشانی پارتی بۆ ئەوەی مامەڵەیەكی ئەوتۆ لەگەڵ پرۆسەی سیاسیی عێراق بكات كە رێگە نەدات شكستەكانی رابردوو دووبارە ببێتەوە.











لایەنە كوردستانییەكان بەگشتی و پارتی دیموكراتی كوردستان بەتایبەتی، دەبێت لەم قۆناخەدا راشكاوانە دان بەو راستییانەدا بنێن، كە دووبارە بونیادنانەوەی عێراق لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و فرەیی و پەرلەمانی و دیموكراتیدا، كاری كورد نییە و بە كوردیش ئەو ئامانجە نایەتەدی، بەڵكو تەنیا پاراستنی ماف و جوگرافیای كوردستانی عێراق ئەركی هەموو لایەنە سیاسییەكانی كوردستانە، ئەوجا لەو دیوی حەمرینەوە عەرەبی سوننە دەیەوێت ئیمارەتێكی ئیسلامی رابگەیەنێت و لە پارێزگاكانی باشووریش عەرەبی شیعە خوازیاری ئەوە بێت ویلایەتی فەقیهی دووبارە بكاتەوە، ئەوە هیچ پەیوەندییەكی بە كوردستانەوە نییە و ئەوانە وەك نەتەوە مافی خۆیانە چ جۆرە حوكمڕانییەك هەڵدەبژێرن و دەیانەوێت چۆن ژیانی خۆیان رێكبخەنەوە. دیارە لەسەر ئەم پرسەش لە ساڵانی 2006 و 2007، ئەوكات ئیدارەی كۆمارییەكان دەیانویست لەسەر بنەمای هەرێمی كوردستان و دروستكردنی چەند هەرێمێكی دیكە بۆ پارێزگاكانی شیعە و سوننە عێراق بونیاد بنێننەوە و ئەمەشیان ناو لێنابوو: (پلانی A)، لەبەرامبەردا دیموكراتەكان بەرنامەیەكی دیكەیان هەبوو بە ناوی دابەشكردنی نەرم (Soft Partition) واتە عێراق بكرێتە سێ هەرێمی فیدڕاڵی بۆ (كورد و شیعە و سوننە) ئەمەشیان ناو لێنابوو (پلانی B)، لەبەرامبەر ئەم دوو پلانەی (كۆماری و دیموكراتەكان)، ئەمیتا ئیتزایۆنی بیرمەندی گەورەی ئەمریكی (پلانی Z)ی راگەیاند، ئەم پلانە بە مانای كۆتاپلان بوو بۆ ئەمریكا لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا و تیایدا بە راشكاوانە رایگەیاندبوو، هیچ پێویست ناكات لە واشنتۆنەوە نەخشەی رێگە بۆ رێكخستنەوەی عێراق دابڕێژن، لێگەڕێن عەرەبی سوننە و شیعە خۆیان چۆنیان پێ خۆشە با بەوجۆرە خۆیان رێكبخەنەوە.



ئەمە پەندێكی بەسوودە بۆ لایەنە كوردستانییەكانیش كە خۆیان نەكەنە داكۆكیكاری سەرسەخت لە پرۆسەی فیدڕاڵی و دیموكراتیی عێراقدا، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر ئەمریكایەك كە ئەو كات زیاتر لە 140 هەزار سەربازی لەناو عێراقدا هەبوو و تەواوی پرۆسەی ئاسایش و سەربازی عێراق لە بەردەستی هێزەكانی ئەمریكادا و لەناو هەموو وەزارەتێكی عێراقدا راوێژكارێكی هەبووبێت و نەیتوانیبێت شیعە و سوننە بگەیەنێتە ئەو قەناعەتەی بە عێراقێكی فیدڕاڵی و دیموكراتی رازییان بكات، ئەوا هەر هەوڵێكی لایەنی كوردستانی بەو ئاراستەیە لە هەوڵەكانی ئەمریكا سەركەوتووتر نابێت.











لایەنێكی دیكە كە گرنگە ئەویش راشكاوانە هەڵوەستەی لەسەر بكرێت، ئەوەیە كە لایەنی كوردستانی بە شێوەیەكی راستەوخۆ بەشێك نییە لەناو پرۆسەی سیاسیی عێراق، بەڵكو بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ و لە چوارچێوەی دەستووری عێراقدا دەبێتە بەشێك لە پرۆسەكە، سەركردایەتی سیاسیی كوردستان لە ماوەی ساڵانی شەڕی ناوخۆی نێوان عەرەبی سوننە و شیعە، هاوسەنگییەكی باشی راگرتبوو، راستەوخۆ نەدەبووە بەشێك لەو پرۆسە سیاسییە ئاڵۆزەی نێوان شیعە و سوننە، چاوەڕێی دەكرد، عەرەبی شیعە و سوننە خۆیان لەسەر بنەمایەك رێكبكەون، پاشان لایەنی كوردستانی خۆی تێكەڵاوی پرۆسەكە بكات، لە ئێستادا پرۆسەكە لەو كاتە زۆر ئاڵۆزترە، پرسەكە تەنیا ناكۆكییەكانی نێوان عەرەبی شیعە و سوننە نییە، بەڵكو ناكۆكی و ئاڵۆزییەكان لەنێوان خودی لایەنە شیعیەكانیش هەیە، هەر بۆ نموونە هەتا ئێستاش لیستەكەی سەدر ڤیتۆی لەسەر لیستەكەی مالیكی هەیە، لایەنەكانی حەشدی شەعبی لەناو لیستەكەی هادی عامریدا ڤیتۆیان لەسەر لیستەكەی حەیدەر عەبادی هەیە، لەناو سوننەش بە هەمان شێوە، ئەوجا لەسەرووی هەموو ئەمانەشەوە لەنێوان كۆی پێكهاتەی عەرەبی سوننە لەگەڵ كۆی پێكهاتەی عەرەبی شیعە كۆمەڵێك كێشەی ئاڵۆز و گەورە هەن و چارەسەكردنیان ئاسان نییە، هەر بۆیە ئەگەر پێشتر سەركردایەتی سیاسیی كوردستان بۆ ئەوەی لایەنی كوردستانی نەبێت بە بەشێك لە كێشەی عەرەبی سوننە و شیعە، هەنگاوێك لە پرۆسەی سیاسی دەهاتە دواوە و چاوەڕێی دەكرد، ئێستا دەبێت چەند هەنگاوێك بێتە دواوە و چاوەڕێی ئەوە بكات و بزانێت، ئاڵۆزی و ناكۆكییەكانی نێوان لایەنەكانی شیعە و شیعە، هەروەها لایەنەكانی سوننە و سوننە لە ناوخۆیاندا بە كوێ دەگات و دوای ئەویش ناكۆكی و كێشەكانی نێوان شیعە و سوننە بە كوێ دەگات.











بەپێی ئەو مەزەندانەی لەسەر ئایندەی پرۆسەی عێراق (نێوان شیعە و سوننە) دەكرێت، زۆر زەحمەتە كێشە و ئاڵۆزی ناوخۆی لایەنەكانی شیعە و شیعە، هەروەها سوننە و سوننە، بە ئاسانی چارەسەر بكرێن، نە پێشبینی ئەوەش دەكرێت، كۆی پێكهاتەی عەرەبی شیعە و سوننە لە چوارچێوەی پرۆسەیەكی سیاسی رێكبخرێنەوە، هۆكاری سەرەكیش بۆ ئەم رەشبینییە ئەوەیە كە لەناو هەردوو پێكهاتەی عەرەبی سوننە و شیعەدا، پەرتەوازەیی سیاسی گەیشتۆتە ئەوەی كە فرەكوێخایی زۆر بێت و هیچ لایەك كاغەزی ئەوی دیكە نەخۆێنێتەوە، ئەمە وادەكات كە لایەنی كوردستانی بیر لە نێوماڵی كوردستان بكاتەوە و هەوڵبدات هەر چۆنێك بۆی دەكرێت رێگە نەدات ئەو پەرتەوازەییەی نێوماڵی شیعە و سوننە لە كوردستانیشدا رەنگ بداتەوە، راستە ئێستا جۆرێك لە پەرتەوازەیی سیاسی لە نێوماڵی كوردستاندا هەیە، بەڵام نەگەیشتۆتە ئەو ئاستەی كە لە نێوماڵی عەرەبی شیعە و سوننەدا هەیە، لە كوردستان پارتی و یەكێتی دەتوانن بە ئاسانی ئەو پەرتەوازەییە سیاسییە چارەسەر بكەن، بەڵام لەناو سوننە و شیعە دوو هێزی بەو شێوەیە نین كە بتوانن بارودۆخەكە راست بكەنەوە.