تیلێرسۆن دووساڵ پێش ئەوەی ببێتە وەزیری دەرەوەی ئەمریكا سیاسەتی (یەك عێراق)ی لەمیانەی ئیمزاكردنی كۆنتراكت لەگەڵ كوردستان سڕییەوە، وەك فلادمیر پۆتین-یش دەڵێت: بوونی كۆنتراكت لەگەڵ ئیكسۆن مۆبیل لەهاوپەیمانی لەگەڵ ناتۆ و یەكێتی ئەوروپا گرنگترە.
نووسینی: جێنیفەر هاریس
سەرچاوە: گۆڤاری فۆرن ئەفێرز

دوای چەند هەفتەیەك لەهەڵپەساردنی پرسەكە، دواجار سەرۆكی هەڵبژێردراوی ئەمەریكا، دۆناڵد ترەمپ، -كاندیدی- وەزیری دەرەوەی دەستنیشانكرد. كە لەبەرەبەیانی رۆژی سێشەممەدا، سەرۆكی جێبەجێكاری كۆمپانیای ئیكسۆن مۆبیل، رێكس تیلێرسۆنی بۆ ئەو پۆستە ناونا. بە ماوەیەكی كەم دوای راگەیاندنەكە و بۆ بەرگریكردن لەكەسە دەستنیشانكراوەكەی، ترەمپ لەتویتەردا رایگەیاند كە «ئەو –تیلێرسۆن- خاوەنی ئەزموونێگی گەورەیە لەمامەڵەی سەركەوتووانە لەگەڵ سەرجەم حكومەتە بیانییەكاندا».
ئاشكرایە تیلێرسۆن كەسێكی مامەڵەكارە. لەسایەی سەركردایەتی ئەودا، ئیكسۆن، كە لەشەش كیشوەردا كاردەكات و بۆرسەیەكی «سوق الأوراق المالیة» هەیە كە بەهاكەی پترە لە 390 ملیار دۆلارە، پتر لە سەد رێككەوتنی ئاوێتەبوون و دەستبەسەرداگرتنی ئەنجام دراوە. شێوازی گفتوگۆی وەزیری داهاتوو، بەچەشنی شێوازی گفتوگۆی فەرماندەیی هێزە چەكدارەكانی داهاتوو، درامائامێز دەبێت. نیویۆرك تایمز یەكێك لەو حاڵەتە تایبەتە پڕ لە درامایە دەگێڕێتەوە كە لە یەمەن روویداوە، كە تێیدا تیلێرسۆن لە میانەی گفتوگۆكردن لەبارەی هەناردەكردنی گازی سروشتییەوە، بەهۆی دەستی دەستی پێكردنی حكومەتەوە شەكەت و دووچاری هەڵچوون و تووڕەیی دەبێت «كتێبێكی پێنج ئینجی هەڵدەدات بە ژوورەكەداو دەچێتە دەرەوە.»
جگە لەم حاڵەتی میزاجییە، ئەوەی تیلێرسۆن جیادەكاتەوە وەك نوێنەری سیاسەتی دەرەكیی داهاتووی ئەمەریكا بریتییە لەتێگەیشتنی روونی ئەو بۆ ئەوەی چۆن پاڵنەرە ئابوورییەكان بڕیارەكانی حكومەت دادەڕێژن لەجیهاندا. ئەوەی مایەی گەشبینییە، ئەوەیە كە دەكرێت تیلێرسۆن بە گەڕانەوە بۆ ئەو حاڵەتە ناو ببەین كە من پێی دەڵێم جیوئیكۆنۆمیكس- واتە بەكارهێنانی ئابووری وەك ئامرازێك بۆ هەڵسووڕاندنی كاروبارەكانی دەوڵەت- بۆ سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا، ئەویش دوای 15 ساڵ ئەمەریكا بە راددەیەكی گەورە پشتی بە هێزی سەربازی بەستووە. بەڵام لەكۆتاییدا جیوئیكۆنومیكس تەنیا كۆمەڵە ئامرازێكە. كەوابێت پرسیارەكە پەیوەستە بەوەی ئایا ئامانجەكانی وەزیرە نوێیەكە- هەروەها ئامانجەكانی سەرۆكە نوێیەكە- چین؟ بە روانین لەباكگراوندی تیلێرسۆن لە ئیكسۆندا، دەكرێت چەند بیرۆكەیەك بەدەست بێنین، كە هەمووشیان دڵنیاكەرەوە نین.
دابەش بوونی دڵسۆزییەكان
تیلێرسۆن بەدرێژایی ژیانی فەرمانبەری ئیكسۆن بووە، لەساڵی 2006ـەوە سەركردایەتی كۆمپانیاكەی كردووە، كە گەورەترین كۆمپانیای نەوتی ئەمەریكایە. لەو ماوەیەدا، كەلێنێكی زۆر هەبوو لەنێوان بەرژەوەندییەكانی ئیكسۆن و بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكادا. بۆ نموونە، تیلێرسۆن رێككەوتنێكی نەوتی لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا ئەنجام دا، كە ئەمەش تەحەددییەكی راستەوخۆی سیاسەتی وەزارەتی دەرەوە بوو كە بریتی بوو لەسیاسەتی یەكپارچەیی عێراق و هەوڵی ئەوەی دەدا وڵاتەكە لەسایەی دەسەڵاتێكی مەركەزی بەهێز لەبەغدا یەكبخاتەوە. لەساڵی 2008، دوای ساڵانێك لەپێوەندی نزیك لەگەڵ موعەممەر قەزافی، ئیكسۆن بووە یەكێك لەو ژمارە زۆرەی كۆمپانیا نەوتییانە كە هانی كۆنگرێسیان دا بۆ ئەوەی لیبیا ببەخشرێت لەو یاسایەی رێگە بە خێزانی قوربانییەكانی ئەمەریكا دەدات بۆ بەرزكردنەوەی داوای یاسایی لەو لایەنە دەرەكییانەی پشتیوانی تیرۆریزمیان كردووە. لەسایەی سەركردایەتی تیلێرسۆندا، ئیكسۆن رێككەوتنی گەورەی ئەنجامدا لەگەڵ دیكتاتۆرەكانی ناوچە دەوڵەمەند بە نەوتەكانی ئەفریقیا، ئەمەش بووە هۆی درێژكردنەوەی تەمەنی رژێمە تاكڕەوەكان لەهەندێ وڵاتی وەك ئەنگۆلا، تشاد، كۆماری دیموكراسی كۆنگۆ و گینیای ئیستوائی. بەدڵنیاییەوە لەئەمەریكادا مێژوییەكی دوورودرێژ هەیە كە گەورە كۆمپانیا نەوتییەكان سیاسەتی دەرەكیی خۆیان پیادە كردبێت، زۆرجاریش ئەمە دژ بووە بە بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا.
هەروەك مێژوونووس ئادەم هۆچشیڵد تەوسیقی كردووە، كۆمپانیای نەوتی تیكساكۆ رێككەوتنی بێلایەنبوونی ئەمەریكای پێشێلكرد لەسەروەختی شەڕی ناوخۆیی ئیسپانیا بۆ ئەوەی بە نرخێكی داشكاو وزە بە لایەنە ناسیۆنالیستیەكان بفرۆشێت، هەموو ئەوەش لەبەر ئەوەی سەرۆكی جێبەجێكاری ئەو كاتەی كۆمپانیاكە، تۆركیڵد ریبەر، زۆر سەرسام بوو بە سەركردەی ناسیۆنالیستی ئیسپانی فرانسیسكۆ فرانكۆ و بە هاوپەیمانەكەی ئەدۆلف هیتلەر.
ریبەر حاڵەتێكە لە رابردوودا. بەڵام پێویستی كۆمپانیاكان بۆ گرتنەبەری سیاسەتێكی دەرەكیی سەربەخۆ لەم چەند ساڵانەی دواییدا زیادی كردووە، لەبەر ئەوەی زیاتر و زیاتر سەرچاوەكانی وزە لەجیهاندا كەوتنە دەستی لایەنە خاوەن سەروەرییەكانەوە. سەرەڕای هەموو هەوڵەكانی بەتایبەتكردن لەساڵانی نەوەتەكاندا، ئەوا حكومەتەكان نەك لایەنە تایبەتەكان، لەئێستادا خاوەنی گەورەترین 13 كێڵگەی نەوت و گاز و سێ لەسەر چواری یەدەگی نەوتی جیهانین كە تا ئێستا زانرابێت. بەو پێیە سەرۆكێكی جێبەجێكاری وەك تیلێرسۆن ناچار بووە هەندێ جار كاری دیپلۆماتی بكات و ئیدارەی پێوەندییەكان بكات لەگەڵ حكومەتەكاندا كە شەریكی كاربوون لەگەڵیداو هەندێ جار لەگەڵ ركابەرە گەورەترەكان كە خاوەن داراییەكی باشتر بوون، كاتێك حكومەتەكانیش هاوپەیمانێتی ئەمەریكا نەبووبێتن، هەروەك ئەوەی لە حاڵەتی رووسیادا هەیە، ئەوا سەرسوڕمانێكی زۆری ناوێ كە بڵێین ئەوەی لە بەرژەوەندی ئیكسۆنە مەرج نییە لە بەرژەوەندی واشنتۆن بێت. سەرۆكی جێبەجێكاری پێشووی ئیكسۆن لیی رایمۆند جارێكیان دانی پێدانا، كە كۆمپانیاكە لەسەر ئەو بنەمایە بڕیار نادات كە لە بەرژەوەندیی ئەمەریكا بێت.
هەرچۆنێك بێت، كێشە راستەقینەكە، بریتی نییە لە جیاوازیی بەرژەوەندییەكان، بەڵكو ئەوەیە زۆرجار ركابەرەكانی ئەمەریكا ئیكسۆن و گەورە كۆمپانیا نەوتییە رۆژئاواییەكانی دیكە وەك ئامرازێك بۆ مومارەسەركردنی فشار لەسەر واشنتۆن بەكار دەهێنن. بڕواننە، پێشێلكارییەكانی رووسیا لە ئۆكرانیا، كە بەپێی رۆژنامەنووس پیتەر پۆمێرانتسەڤ، سەرۆكی رووسیا باسی لەوە كرد كە «هاوپەیمانێتییە كۆنەكانی وەك یەكێتی ئەوروپا و ناتۆ مانایەكی كەمتریان هەیە لەسەدەی 21دا بە بەراورد بە پێوەندی و رایەڵە بازرگانییە نوێیەكان كە رووسیا دایمەزراندووە لەگەڵ كۆمپانیاكانی وەك BP، ئیكسۆن، مەرسیدس و BASF « لەبنەڕەتدا، پوتین حیسابی ئەوەی كردووە كە ئیسكۆن لەگەڵ ئەودایەو هەر سزایەك كە لەلایەن رۆژئاواوە بسەپێندرێت، رووبەڕووی بەرهەڵستیی توند دەبێتەوە لەلایەن كەرتی وزەوە.
ئەمە گرەوێكی خراپ نەبوو. ئیكسۆن بە ملیاران دۆلاری وەبەرهێنان كردووە لەو گرێبەستانەدا كە تەنیا ئەو كاتە كاریان لەسەر دەكرێت، ئەگەر بێتوو ئەمەریكا سزاكانی سەر رووسیا هەڵبگرێت. لەساڵی 2014دا كۆمپانیاكە بە میلۆنان دۆلاری لەكاری فشار و لۆبیدا لەواشنتۆن خەرج كرد، كە یەكێك لەگەورەترین پرسەكانی پەیوەست بوو بە سزاكانی سەر رووسیاوە.
ئەگەر لەبەر رۆڵی رووسیا نەبووایە لە خستنەخوارەوەی فڕۆكەكەی هێڵی مالیزیا لەمانگی تەمووزی ساڵی 2014، كە لەلایەن میلیشیا گرێدراوەكانی سەر بە رووسیاوە ئەنجام درا كە لە رۆژهەڵاتی ئۆكرانیا چالاك بوون، ئەوا روون نەبوو كە ئایا واشنتۆن و برۆكسل سزاكانیان توندتر دەكرد بەو شێوەیەی كە دواتر كردیان.
شۆكی كەلتوور
ئایا تیلێرسۆن بەرژەوەندییەكانی خۆی، وەك دیپلۆماتكارێك كە باكگراوندی هەیە لەكاری كۆمپانیادا، بە نیگەرانییە بەرفراوانەكانی ئەمەریكا دەگۆڕێتەوە؟ ئەمە روون نییە. لەبەر ئەوەی ئەو نەك تەنیا خاوەنی ئەزموونێكی رەسمی نییە لە حكومەت، یان سیاسەتی دەرەكیدا، بەڵكو تەواوی ژیانی پیشەیی خۆی لەئیكسۆندا بەسەر بردووە. لە راستیدا، تیلێرسۆن دەقاودەق لەبەر ئەوە سەركەوتوو بوو كە كارێكی باشی كرد لەچوارچێوەی كەلتووری كۆمپانیای ئیكسۆندا. ئەمەش كاریگەری دەبێت لەسەر ئەوەی چۆن ئەو لەجیهان و لەبەرژەوەندییە جۆراوجۆرەكان تێدەگات كە دەیەوێت بەدییان بهێنێت.
كەلتووری ئیكسۆن بەوە بەدناوە كە ناشەفاف و داخراوە. كۆمپانیاكە بەوە ناسراوە كە گرنگی بە سەلامەتی دەدات: كارمەندە جێبەجێكارەكانی بە رێ و شوێنی ئەمنی دەپارێزن، هاوشێوەی رێكارە ئەمنییە نهێنییەكان، هەروەها مامەڵەكانیان لەئاماری ساڵانەدا هەڵدەگرن، هەموو ئەوانە بە گوێرەی كتێبی ئیمپراتۆریەتی تایبەتی رۆژنامەنووس ستێڤ كۆڵ – كە كاری لێكۆڵینەوەی رۆژنامەگەری دەكات.
بەڵام رەنگە بەهێزترین مەیلی كۆمپانیاكە لە رووی دامەزراوەییەوە بە ئاڕاستەی پاراستنی نیزامدا -سەقامگیری- بێت. بەلەبەرچاوگرتنی وەبەرهێنانی درێژخایەن و سەرمایەی زەبەلاح كە بوونەتە خەسڵەتی ئەنجامدانی گرێبەستەكان لەكاری پەیوەست بەنەوتەوە، ئەوا ئیكسۆن بۆ ماوەیەكی زۆرە تەفزیڵی سەقامگیریی سیاسی لەسەر هەر شتێكی دیكە دەكات. بەڵام لە زۆر بەشی جیهاندا، سەقامگیری لە بەرگی حكومڕانییەكی تاكڕەودا بەرجەستە دەبێت، كە كاریگەری و ئاكامی ئاشكرای هەیە لەسەر مافەكانی مرۆڤ و دیموكراسی. هەروەها پێداگیری لەسەر بەردەوامبوون، بۆی هەیە سەربكێشێت بۆ ئومێدی بێ بنەما، ئەویش لە فۆرمی خۆپەیوەستكردنێكی ناعەقڵانییەوە بە رژێمەكانەوە. بۆ نموونە، لەبەر ئەوەی لەكۆتایی ساڵانی نەوەتەكاندا وەبەرهێنانێكی زۆری كردبوو لەوڵاتی ڤەنزویلا، ئەوا ئیكسۆن بەردەوام بوو لەكاركردن لەو وڵاتەدا سەرەڕای زیادبوونی ئاماژەكان لەبارەی پەككەوتنی ئابووری و ئاژاوەی سیاسی. لەكۆتاییدا و لەساڵی 2007، حكومەتی ڤەنزویلا، كە ئەو كاتە هۆگۆ شافێزی سەرۆكی وڵات بوو، هەڵسان بە دەستبەسەرداگرتنی رەسیدی كۆمپانیاكە، كە بووە هۆی داوایەكی یاسایی –كە حەوت ساڵی خایاند- و لەكۆتاییدا حكومەت تیلێرسۆنی ناچاركرد بە وەرگرتنی نرخێكی كەم رازی بێت بە یەكلاكردنەوەی كێشەكە.
تەنانەت ئەگەر بە شێوەیەك لە شێوەكان تیلێرسۆن بتوانێت دەست لە رێچكەكەی خۆی هەڵبگرێت كە زیاد لەپێویست رێچكەیەكی بەحەزەرە، ئەوا دەبێت بە هەمان شێوە زاڵ بێت بەسەر بەرژەوەندییە ئابوورییەكانیدا، كە پێدەچێت بە شێوەیەك گرێدرابێتن بە بەرژەوەندییەكانی ئیكسۆنەوە كە قابیلی لێكجیاكردنەوە نەبن. پشكی تیلێرسۆن لە كۆمپانیاكەدا كە 150 ملیۆن دۆلارەو گرێدراوە بە گرێبەستی stock option” “و تا چەند ساڵی دیكە بە تەواوەتی گەڵاڵە نابێت، ئەمەش مانای ئەوەیە كە ناتوانێت بەئاسانی خۆی لە كۆمپانیاكە رزگاربكات، یان هەموو شتێك بە متمانەیەكی كوێرانە بسپێرێت. لەبەر ئەوە دژوارە خۆی لەبیركردنەوە لەئیكسۆن لابدات- كە لە 50 وڵات و شەش كیشوەردا كاردەكات- كاتێك لەبری – بە نوێنەرایەتی- ئەمەریكا گفتوگۆ دەكات.
دەكرێت ئومێدی ئەوە بكەین كە تیلێرسۆن بەرژەوەندی ئەمەریكا بكاتە ئەولەوییەت، بەڵام ناكرێت پشت بەمە ببەسترێت. هەر لەبەر ئەوە لەكاتی دانیشتنی پەیوەست بە یەكلاكردنەوەی دەستنیشانكردنەكەیدا، پێویستە ئەنجومەنی سینات تیشك بخاتەسەر ئەو ناوچانەی كە تێیاندا بەرژەوەندییەكانی ئیكسۆن لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكادا لێكدادەبڕێن. ئاشكرایە رووسیا لە سەرووی لیستەكەوەیە، بەڵام وڵاتانی دیكەش هەن، وەك عێراق و سووریا، كە حكومەتی ئەمەریكا پتر لە دەیەیەكە كاری كردووە بۆ ئەوەی خۆی لە كارێكی لەم چەشنە لابدات بۆ رەواندنەوەی ئەو تێڕوانینەی كە ئەو سەرقاڵی داگیركردنی سەرچاوەكانە.