«لەشوباتی 2016، سەنتەری رەفیق حەریری بۆ دیراساتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ئامۆژگای ئەتڵەنتیك، ئەركی ئامادەكردنی دوو راپۆتی (Task Force) بۆ داڕشتنی دوو سیاسەتی پێشنیاركراو بۆ ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا گرتەئەستۆی خۆی. لەیەك كاتدا دەست بەكار بوون، راپۆرتی یەكەمیان كە بەناونیشانی (راپۆرتی ئایندەی عێراق دوای داعش)، راپۆرتی دووەمیشیان كە بە راپۆرتی ( ئۆلبرایت-هادلی) ناودەبردرێت بەناونیشانی (ئاراستەیەكی نوی بۆ ستراتیژیەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست)ـە.

راپۆرتی یەكەم كە تایبەتە (بەئایندەی عێراق لەدوای داعش) لەلایەن باڵیۆز رایان كرۆكەر كە لەساڵی2007و لەسەردەمی ئیدارەی جۆرج دەبلیو بوش-ی كۆماری باڵیۆزی عێراق بووە، هەروەها باڵیۆز جیمیس جیفری كە ئەویش لەماوەی ساڵانی 2010-2012 لەسەردەمی ئیدارەی یەكەمی باراك ئۆباما-ی دیموكراتی باڵیۆزی عێراق بووە، سەكردایەتی كراوەو ژەنڕاڵ مایكل باربارۆ جێگری پێشووی سەرۆكی ئەركانی پێشوو بۆ ئۆپەراسیۆنی ستراتیژی و ئەركی هێزە فرەنەتەوەكان لەعێراقدا ئەندامی تاسكفۆرسە بووە سەبارەت بە ئایندەی عێراق. بۆ نووسینەوەی ئەم راپۆرتە كە چەندین پسپۆڕ و تایبەتمەند لەسەر بارودۆخی عێراق و كوردستان بەشدارییان كردووە، لەسەر ئەم تەوەرانە كاریان كردووە:
1. ئایندەی یەكەكانی هێزی حەشدی شەعبی.
2. پێگەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەعێراقدا.
3. دووبارە نیشتەجێكردنەوەی ئەو خەڵكانەی لەسەر ماڵ و حاڵی خۆیان دەركراون.
4. دووبارە ئامادەكردنەوەی كۆمەڵگەی عەرەبی سوننەی عێراق.
5. بونیادنانی حكومەتیكی چالاك لە بەغدا.
6. دەستكردن بە ریفۆرم لە ئابووریی عێراقدا.
7. سەرلەنوێ داڕشتنەوەی سنوورەكان لەنێوان عێراق و هێزە ئیقلیمییەكاندا.

ئەم گروپە بە سەركردایەتی هەردوو باڵیۆزی كۆماری و دیموكراتی لەماوەی 7 مانگ كاركردنی بەردەوام لە رۆژی 1ی نۆڤمبەری رابردوو سیاسەتی پێشنیاركراوی خۆیان بۆ ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا بڵاوكردەوە. ئەوەی لەم راپۆرتە بۆ ئێمە گرینگەو تەوەرێكی سەرەكیی ئەم راپۆرتەیەو زۆر بە وردی كاری لەسەر كراوە، پێوەندیی نێوان كوردستان و عێراقە لەدوای نەمانی داعش، لەم راپۆرتەدا دوو گریمانە بۆ كوردستان دیاری كراوە، یەكەمیان یان دەبێت دەوڵەتێكی كۆنفیدڕاڵی بیت لەگەڵ عێراق، یان عێراق و كوردستان دانوستاندن بكەن بۆ ئەوەی ئەو خاڵە ناكۆكانەی لەنێوانیاندا هەیە، بە دیالۆگ چارەسەری بكەن، پاشان بە شێوەیەكی ئاشتییانە كوردستان سەربەخۆ بێت و دوو هاوسێی باش بن لەگەڵ یەكتریدا.
راپۆرتی دووەمیش كە تایبەتە بەئاراستەیەكی نوێ بۆ ستراتیژیەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەلایەن خاتوو مادلین ئۆلبرایت وەزیری دەرەوەی پێشووی ئیدارەی كلینتۆن-ی دیموكراتی و ستیفن هادلی راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی لەسەردەمی ئیدارەی جۆرج دەبلیو بوش-ی كۆماری سەركردایەتی كراوە. میتۆدی داڕشتنی ئەم راپۆرتە لە هەموو ئەو راپۆرتانەی پێشتر جیاوازە كە ناوەندەكانی فیكرو لێكۆڵینەوە لەسەر ئاستی ئەمریكا و جیهان لەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەنجامیان داوە، ئەم جیاوازییەش لەو خاڵەوە سەرچاوەی گرتووە، كە ئەو كەسانەی لەم راپۆرتەدا كاریان كردووە، جیا لەوەی بەشێوەیەكی مەیدانی كاریان كردووە، لەهەمانكاتدا گەوهەری راپۆرتەكە بۆچوونی خەڵكی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هەوڵدانە بۆ وەڵامدانەوەی خواستی خەڵكی ئەو ناوچەیە، هەروها میتۆدێكی تازەیە لەبەر ئەوەی لاساییكردنەوەی پلانی مارشاڵ نییە كە ئەمریكا دوای تەواوبوونی جەنگی دووەمی جیهانی بۆ بونیادنانەوەی دەوڵەت پیادەی كرد، بەڵكو ئەم میتۆدە شێوازێكی تازەی رێكخستنەوەی دەوڵەتە لەسەر بنەمای گرێبەستێكی تازەی كۆمەڵایەتی بۆ سەدەی بیست و یەكەم، ئەمەش بەو مانایەی دەوڵەتی سەدەی بیست و یەكەم دەبێت توانای وەڵامدانەوەی خواستی هاووڵاتی سەرشەقامی هەبێت، بۆ ئەوەی ئەو هاووڵاتیانە ناچارنەبن لەناو رێكخراوە تیرۆریستییەكانی داعش و قاعیدە خۆیان وەك چەكدارو خۆكوژ ببیننەوە. بۆیە ئەم راپۆرتە میتۆدێكی تازە پێشنیار دەكات كە بەباشی دەزانێت ئیدارەی داهاتوو هاوپەیمانی لەگەڵ تەواوی ئەو گروپە ئیقلیمییە چالاكانە بكات كە مەرج نییە ئەو گروپانە تەنیا دەوڵەت بن. لەمەش زیاتر رەتكردنەوەی ئەو بژارە كۆنەیە كە دەخرایە بەردەم هاووڵاتیانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەوەی: (ئایا لەنێوان ئاسایش و سەقامگیریی دەوڵەت و كۆمەڵگەیەكی زیاتر كراوەدا، كامیان هەڵدەبژرێت؟) ئەم راپۆرتە ئەم بژارەیە تێدەپەڕێنێت و بەشێوەیەكی دوولایەنە كاری كردووە بۆ دابینكردنی ئاسایش و سەقامگیریی دەوڵەت و هەروەها كۆمەڵگەیەكی كراوە كە رێز لە كەرامەتی تاكی هاووڵاتی بگیرێت و ئیشوكاری شایستەی خۆی دەست بكەوێت، ئەمەش واتە ئەم میتۆدە تازەیە ئۆلبرایت و هادلی بۆ ستراتیژیەتی تازەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێشكەشی دەكەن، لایەنی دەرەكی (ئەمریكا) دەستپێشخەر دەبێت بۆ هاریكاری هاوپەیمانەكانی، بەڵام دەوڵەتانی ناوچەكە، یان ئەو هاوپەیمانەكانی ئەمریكا هەتا ئەگەر دەوڵەتیش نەبن، خۆیان سەركردایەتی جێبەجێكردنی ئەم ستراتیژە تازەیە دەكەن. ئەم راپۆرتە وەڵامدانەوەیە بۆ ئەم تەوەرانە:

ئاسایش و نیزامی گشتی.
ئایین و ناسنامە، قەڵاچۆكردنی توندڕۆیی لە رادەبەدەر.
دووبارە بوونیادنانەوەی كۆمەڵگەكان.
حوكمڕانی و پێوەندیی دەوڵەت بە كۆمەڵگەوە.
بووژانەوەی ئابووری و چالاككردنی.

خاڵی گرینگ لە راپۆرتی ئاراستەی نوێ بۆ ستراتیژیەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بۆ ئێمە وەك هەرێمی كوردستان ئەوەیە كە ستیڤن هادلی راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی ئیدارەی جۆرج دەبلیو بوش لە پەنێلێكی سەنتەری رەفیق هەریری لە ئامۆژگای ئەتڵەنتیك ئاماژەی پێدەكات و دەڵێت: «عێراق ئەو وڵاتەیە كە دەتوانرێت وەك یەكەمین فرسەت ئەم ستراتیژە تازەی تێدا جێبەجێ بكرێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە، داعش سەرەتا خەلافەتەكەی لە عێراق راگەیاندو ئێستا پێش هەر شوێنێكی دیكە داعش لەسەر خاكی عێراق دەكرێتە دەرەوە، بۆیە گەلانی عێراق ئەو هەلەیان بۆ رەخساوە كە بەپشتگیری ئەمریكا حكومەتێكی نیشتمانی چالاك و شەڕعی دابمەزرێننەوە، ئەم حكومەتە بتوانێت دەسەڵاتی زیاتر بە دەسەڵاتی حكومەتە هەرێمییەكان و پارێزگاكانی بدات). دیارە وەك پوختەی راپۆرتی كۆتایی ئۆلبرایت هادلی سەبارەت بە عێراق هاتووە، سەبارەت بە حوكمڕانیی تازەی عێراق داواكراوە كە حكومەتێك لەبەغدا دابمەزرێت كە بەوجۆرە حوكمڕانی بكات، كە عەرەبی سوننە متمانەی پێبكات، بەڵام سەبارەت بە پێوەندیی نێوان كوردستان و عێراق هاتووە كە ئەمریكا گوشار بخاتە سەر كوردستان و عێراق بۆ ئەوەی بگەنە رێككەوتن، ئەمەش مانای ئەوەیە لەم راپۆرتەشدا وەك راپۆرتی یەكەم (ئایندەی عێراق دوای داعش) كوردستان پێگەیەكی تایبەتی لە دووبارە رێكخستنەوەی عێراقی دوای داعش و ستراتیژیەتی تازەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە.
لەگەڵ ئەوەی هەردوو راپۆرتەكە سیاسەتی پێشنیاركراون و مەرج نییە ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا سەد دەرسەد هەمووی جێبەجێ بكات، بەڵام گرینگی ئەم راپۆرتە لەوەدایە كە ئەم پێشنیارە رەنگدانەوەی بیروبۆچوونی هەردوو حزبی (كۆماری و دیموكراتی ئەمریكایە)، ئەمەش وەك راپۆرتی (دیراسەتی عێراق لەساڵی2006) كە بە راپۆرتی بیكەر هاملتۆن ناسرابوو، بووە هۆكاری ئەوەی راسپاردەكانی راپۆرتی بیكەر- هاملتۆن گۆڕانكارییەكی گەورە لە سیاسەتی ئەو كاتی ئەمریكا بەرامبەر عێراق دروست بكات.

دەوڵەتی كوردستان وێستگەی یەكەمی
جێبەجێكردنی ستراتیژیەتی تازەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست

رۆژێك پێش راگەیاندنی راپۆرتی كۆتایی ئۆلبرایت – هادلی، خاتوو مادلین ئۆلبرایت لە پەنێڵێكدا ئاماژەی بەوە كرد ئەم راپۆرتە كە ئاراستەیەكی نوێ بۆ سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەخاتەڕوو، لەسەر ئەو بنەمایە نووسراوە كە كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چەند كاریگەری و دەرهاویشتەی نەرێنییان لەسەر هەموو جیهان هەبووە، واتە راپۆرتەكە بەو ئاراستەیە نەنووسراوە كە سەیری كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكات، وەك كێشەی ناوچەیەك، بەڵكو وەك كێشەیەك كە كاریگەریی نەرێنی لەسەر هەموو جیهان هەیە. لە بەشێكی دیكەی هەمان پەنێڵ و لەوەڵامی پرسیارێكی دیكەی ئامادەبووندا كە لێیان پرسی: ئایا بەو رادەیە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ سیاسەتی ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا گرینگە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا ئۆلبرایت گوتی: «نەك هەموو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵكو تەنیا ئەو بارودۆخەی لە سووریا هەیە، ئەو هەموو ئاوارەی روودەكەنە ئەوروپاو رۆژئاوا، بۆتە هۆكاری ئەوەی كە ئەو یەكێتی ئەوروپایەی ئەمریكا دەیان ساڵ پشتگیریی كرد بۆ ئەوەی دروست بێت، ئێستا خەریكە لەبەریەك هەڵدەوەشێت و بەریتانیا لەو یەكێتییە هاتۆتەدەرەوە، لەمەش زیاتر بۆتە هۆكاری سەرهەڵدانی پۆپۆلیستی راستڕەو كە خەریكە هەموو بەهاكانی رۆژئاوا دەخاتە مەترسییەوە.»
ئەگەر سەرنج لەو دوو بنەمایە بدەین كە خاتوو ئۆلبرایت دەستنیشانی كردووە، ئەوا بە راشكاوی دەردەكەوێت، ئەم راپۆرتە تەنیا بۆ چارەسەركردنی كێشەی ناوچەیەكی وەك رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئامادە نەكراوە، بەڵكو رەواندنەوەی ئەو مەترسییانەیە كە كێشەی سیستمی دەوڵەت لەم ناوچەیە لەسەر ئاشتی و ئاسایشی جیهانی و بەهاكانی دیموكراتی دروستیان كردووە، بۆتە هۆكاری ئەوەی یەكگرتوویی یەكێتی ئەوروپا بخاتە مەترسییەوە، لەمەش زیاتر دەركەوتنی پۆپۆلیستی راستڕەو بەرەو ئەو ئاراستەیە هەنگاو هەڵدەگرێت كە بەهاو بنەماكانی سیستمی دیموكراتی لەبەر یەك هەڵبوەشێنێت.

ئەوجا لێرەوە ئەگەر لەهەمان پەنێڵدا بگەڕێینەوە بۆ قسەكانی ستیفن هادلی سەبارەت بە ئامانجی ئەم راپۆرتە كە نەخشەی رێگەیە بۆ ستراتیژیەتێكی تازە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، هادلی لەمبارەوە دەڵێت: «پێش هەموو شت جیاوازیی گەورەی ئەم راپۆرتە لەگەڵ هەموو ئەو راپۆرتانەی پێشتر بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئامادەكراون، ئەوەیە كە لەم راپۆرتەدا بە یەك وشەش باسی ئەوە نەكراوە كە وڵاتانی ئەم ناوچەیە خاوەنی پەتڕۆڵن، بەڵام پێشتر یەكەم وشە كە دەنووسرا وەك دەوڵەتانی خاوەن پەتڕۆڵ پێناسە دەكران، ئەمەش مانای ئەوەیە رێكخستنەوەی سیستمی دەوڵەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر بنەمای گرێبەستێكی كۆمەڵایەتی بۆ سەدەی بیست و یەك دەبێت، واتە دەوڵەت هەم توانای ئەوەی دەبێت ئاسایش و سەقامگیری بپارێزێت، هەمیش توانای ئەوەی دەبێت كۆمەڵگەیەكی خۆشگوزەران دابین بكات، كە تاكی هاووڵاتی تێیدا بەهێز بێت، بۆیە ئەم راپۆرتە دووبەشە، یەكەمیان گێڕانەوەی ئاسایش و سەقامگیرییە بۆ ناوچەكە بەتایبەتی ئەو چوار وڵاتە (عێراق، سووریا، یەمەن، لیبیا) كە سیستمی دەوڵەت تیایاندا لەبەریەك هەڵوەشاوە، بۆ گێڕانەوەی ئاشتی و سەقامگیری پێویستە ئەمریكا بانگهێشتی یەكێتی ئەوروپا و رووسیاو چین بكات بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی سیاسی كێشەكان چارەسەر بكەن و سەرلەنوێ ئەم ناوچەیە رێكبخەنەوە، بەڵام باشترین شوێن كە فرسەتی ئەوەی هەیە ئەم ستراتیژە نوێیەی تێدا جێبەجێ بكرێت، عێراقە.»

ئەگەر لەسەر ئەم دوو بۆچوونەی ئۆلبرایت و هادلی كە ئاماژە بەجێبەجێكردنی ئەم ستراتیژە تازەیە دەكەن دوای كۆتاییهاتنی داعش، ئەوا بێگومان عێراق لەناوچەكەدا یەكەمین دەوڵەت دەبێت كە داعش تێیدا كۆتایی دێت، ئەوا عێراق دەبێتە یەكەم ناوچەش كە بە پشتگیری و دەستپێشخەری ئەمریكا ئەم ستراتیژە نوێیەی تێدا جێبەجێ دەكرێت، بەڵام پرسیاری گرینگ لێرەدا ئەوەیە ئایا پێناسەی حكومەتی عێراق لەم ستراتیژە تازەیە چییە؟
ئەگەر بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە لە هەردوو راپۆرتی (ئایندەی عێراق دوای داعش) و (ئاراستەی نوێ بۆ ستراتیژیەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست) بگەڕێین، ئەوا لەهەردوو راپۆرتەكەدا كە باسی حكومەتی تازە و حوكمڕانیی تازەی عێراق دەكەن، راشكاوانە باس لە حكومەت و حوكمڕانی بۆ (بەشە عەرەبییەكەی عێراق) دەكەن، نەك ئەو عێراقەی كە كوردستان بەحیساب تائێستا بەشێكە لەو وڵاتە، ئەمەش بەچەند خاڵێك ئاماژەی پێدەكەین:
1. لە هەردوو راپۆرتەكەدا سەبارەت بە سوپای عێراق جەخت لەسەر ئەوە كراوەتەوە دەبێت ئەم سوپایە سوپایەكی نیشتمانی بێت و نەبێتە هەڕەشە بۆ سەر عەرەبی سوننە، هەروەها كە ناكرێت و نابێت هێزەكانی حەشدی شەعبی رۆڵی سەرەكی و سەركردایەتی لە شەڕی دژی داعش بگێڕن.
ئەگەر سەرنج لە شێوازی نووسینی ئەم پەرەگرافە بدەین، كە خاڵی سەرەكیی هەردوو راپۆرتەكەیە لەگەڵ عێراقدا، تەنیا خاڵێك كە جەختی لەسەر دەكرێتەوە، ئەوەیە كە سوپای عێراق ئەو توانایەی هەبێت بەشە عەرەبییەكەی عێراق بپارێزیت، لەبەرامبەردا نەك لەو دوو راپۆرتەدا، بەڵكو ساڵێك پێش ئەوەی ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا دەستبەكاربێت، وەزارەتی بەرگری ئەمریكا بە رەزامەندیی حكومەتی عێراق، رێككەوتنی لەگەڵ وەزارەتی پێشمەرگە ئیمزا كردووە، ئەمەش مانای ئەوەیە جیا لەوەی ئەمریكا خۆی دانی بە هێزی پێشمەرگەی كوردستاندا ناوە، كە سوپای بەرگریی كوردستانە، لەهەمانكاتدا زەمینەی بۆ ئەوەش خۆشكردووە كە لەنێوان هێزی پێشمەرگەو سوپای عێراقیش هاوپەیمانییەك دروست بكات و پێكەوە ئۆپەراسیۆنی ئازادكردنی موسڵ بەڕێوەبەرن وەك دوو سوپای دوو دەوڵەتی دراوسێی یەكدی، لەمەش زیاتر ئەگەر لەسەر میكانیزمی هاوپەیمانیی نێوان هێزی پێشمەرگەو سوپای عێراق بۆ ئازاكردنەوەی موسڵ هەڵوەستە بكەین، ئەركی پێشمەرگە وەك سوپای كوردستان تەنیا لە ناوچە كوردستانییەكاندا دیاریكراوە، ئەوەی دەبێتە عێراقی دوای داعش بە سوپای عێراق سپێردراوە.
2. لە راپۆرتی ئایندەی عێراق دوای داعش باس لە بونیادنانەوەی حكومەتێك كراوە كە سوننەو شیعە بتوانن پێكەوە حوكمڕانیی بكەن، لە راپۆرتی دووەمدا لەمەش زیاتر پێداگیراوە كە عێراقیش وەك سووریا پێویستی بە شێوازیكی حوكمڕانیی تازە هەیە. لە راپۆرتی یەكەمدا باس لەوە دەكات كە پێوەندیی نێوان كوردستان و عێراق لە چوارچێوەی كۆنفیدڕاڵی، یان جیابوونەوەی ئاشتییانە بە پشتگیری ئەمریكا رێكبخرێت، بەڵام لە راپۆرتی دووەمدا راشكاوانەتر هاتووەو پرسی بونیادنانەوەی حوكمڕانییەكی تازە كە شیعەو سوننە پێكەوە كۆدەكاتەوە، كردوویەتە ئەولەوییەت، دوای دامەزراندنەوەی ئەو حوكمڕانییە تازەیە، داوا دەكات ئەمریكا گوشار بخاتە سەر كوردستان و عێراق بۆ ئەوەی رێكبكەون، بەڵام بەیەك وشەش لە تەواوی هەردوو راپۆرتەكەدا، كوردستان وەك بەشێك لە عێراق لە بونیادنانەوەی حوكمڕانیی تازەی عێراقدا ئاماژەی پێنەكراوە.

3. خاڵێكی گرینگی دیكە ستیفن هادلی راشكاوانە ئاماژەی پێدەكات، ئەوەیە كە یەكپارچەیی عێراق بەستراوەتەوە بەوەی حكومەتی بەغدا ئەو گەرەنتییە بە عەرەبی سوننە بدات كە متمانەی بەو حكومەتە هەبێت، ئەمەش مانای ئەوەیە لەم ستراتیژە تازەیەدا چیدیكە سەربەخۆیی كوردستان وەك پارچە پارچەبوونی عێراق باسی لێنەكراوە، بەڵكو عێراق وەك بەشە عەرەبیەكەی وەك دەوڵەتێكی یەكپارچە باس كراوەو مەبەستیانە بەشە عەرەبییەكە یەكگرتوو بێت، بۆیە هەوڵیان بۆ ئەوەیە حكومەتێك دروست بكەن شیعەو سوننە پێكەوە كۆبكاتەوە.

ئەگەر لەسەر ئەم پەرەگرافە گرینگەی هەردوو راپۆرتەكە بەوردی هەڵوەستە بكەین، راشكاوانە ئەوە دەخوێنینەوە كە كوردستان لەهەردوو راپۆرتەكە وەك بەشێك لەعێراق ئاماژەی بۆ نەكراوە، راپۆرتەكەی ئۆلبرایت و هادلی راشكاوانە دەڵێت: (عێراقیش وەك سووریا پێویستی بە حوكمڕانییەكی تازە هەیە). پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا مەبەست لە حوكمڕانیی تازەی سووریا چییە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا ستیفن هادلی دەڵێت: «سووریا كاتێك دەتوانرێت حوكمڕانییەكی تازەی تێدا دابمەزرێت كە ئەسەد لە دەسەڵاتدا نەبێت و ئێران دەستتێوەردان لە سووریا و وڵاتانی دیكەی ناوچەكە نەكات». ئەم قسەیەی هادلی دووبارەكردنەوەی هەمان قسەی كیسنجەر-ـە كە دەڵێت : «دەبێت لەوە تێبگەین ئایا ئێران دەوڵەتە و رێز لە پرەنسیپە نێودەوڵەتییەكان دەگرێت، یان سەرچاوەی كێشەیە بۆ ناوچەكە.»

ئەمە بۆ عێراقیش راستە، لەبەر ئەوەی بە دەق دەڵێت: «بۆ مەسەلەی حوكمڕانی دەبێت بەهاوشێوەی سووریا مامەڵە لەگەڵ عێراقیش بكرێت.» ئەمەش مانای ئەوەیە دەبێت دەستتێوەردانی ئێران لە عێراقیش كۆتایی پێبێت، ئەم پرسە كە دەستنیشانكردنی كرۆكیی تەنگژەی حوكمڕانییە لەئێستای عێراقدا، هەروەها كرۆكی تەنگژەی پێوەندییەكانی نێوان كوردستان و عێراقیشە. هەروەك چۆن بەم دواییە لەژێر كاریگەری مالیكی وەك وەكیلی سیاسەتی ئێرانی لەعێراقدا، جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق كە هەڵسووڕاوێكی بزووتنەوەی گۆڕانە، داوای كرد بەغدا وەك پارێزگاكانی عێراق مامەڵە لەگەڵ سلێمانی بكات، بەڵام حكومەتەكەی عەبادی رەتیكردەوەو رایگەیاند ئەوە پێچەوانەی دەستوورە، گرینگیشە لەسەر وەڵامدانەوەكەی حكومەتی عەبادی هەڵوەستە بكەین، لەگەڵ ئەوەی ئەو پابەندبوونەی حكومەتی عەبادی جێگەی دەستخۆشییە، بەڵام لەبنەڕەتدا د.حەیدەر عەبادی ئاگاداری ئەو پرۆژەیەیە كە دوای نەمانی داعش، پێوەندیی نێوان كوردستان و عێراق بەرەو كام ئاراستە هەنگاو هەڵدەگرێت. كە ئەویش لەدایكبوونی دەوڵەتی كوردستانە.

تایبەتمەندیی عێراق و كوردستان وەك وێستگەی یەكەم بۆ سەركەوتنی راپۆرتەكەی ئۆلبرایت – هادلی
لەدەستپێكی راپۆرتەكەی ئۆلبرایت- هادلی جەخت لەسەر ئەو خاڵە كراوە كە جێبەجێكردنی ئەم راپۆرتە دوو بەشەو هەردوو بەشەكەش پێكەوە جێبەجی دەكرێت، ئەو دوو بەشەش بریتین لە:
1. تێكشكاندنی داعش و كۆتاییهێنان بەشەڕی ناوخۆیی و توندوتیژی و توندڕۆیی.
2. دامەزراندنەوەی حوكمڕانییەكی تازە لەسەر بنەمای گرێبەستێكی كۆمەڵایەتی بۆ سەدەی بیست و یەك.
ئەگەر ئەم پرسە گرینگە و ستراتیژیەتی تازەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێكەوە گرێبدەینەوە، هەست دەكەین، مادلین ئۆلبرایت و ستیفن هادلی، تەواوی ئەو نەخۆشییەیان دەستنیشان كردووە كە دەرهاویشتە نەرێنییەكانی بوونە هۆكاری سەرهەڵدانی توندڕۆیی ئایینی و سەرهەڵدانی رێكخراوە تیرۆریستییەكانی هاوشێوەی داعش و ئەلقاعیدە لەناوچەكەدا، ئەمەش مانای ئەوەیە لەگەڵ ئەوەی لەم راپۆرتەدا تێكشكاندنی تیرۆریستانی داعش كراوەتە ئەولەوییەت، بەڵام ئەمە بەو مانایە نییە بە تەواوبوونی داعش، سەقامگیری بۆ ناوچەكە دەگەڕێتەوە، پێمان دەڵێت، هۆكاری سەرەكیی سەرهەڵدانی فیكری تۆندڕۆیی و دروستبوونی فیتنەی مەزهەبگەرایی لەنێوان شیعەو سوننە و سەرهەڵدانی قاعیدەو داعش، بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە سیستمی دەوڵەت لەم ناوچەیە شكستی هێناوە و هەندێك دەوڵەتی ناوچەكەش وەك ئێران، وەك دەوڵەت مامەڵە لەگەڵ ناوچەكە ناكەن.

كەواتە دوای تێكشكاندنی داعش هەنگاوی یەكەم ئەوەیە بناخەی سیستمێكی دەوڵەتی تازە بۆ ناوچەكە دابمەزرێت، هەروەها وەك ستیڤن هادلیش دەڵێت: «دەبێت هەوڵبدرێت سیستمێكی ئیقلیمیی تازە بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دابمەزرێت.» ئەمەش مانای ئەوەیە لەم سیستمە ئیقلیمییە تازەیەدا، دەبێت بە شێوازێكی نوێ پێناسەی دەوڵەت بكرێتەوە. سەبارەت بەم سیستمە ئیقلیمییە تازەیەش دەوڵەت چەند ئەركێكی گرینگی دەكەوێتە سەرشان، لەوانە:
1. دەبێت دەوڵەتانی ناوچەكە پابەندبن بەو سیستمە ئیقلیمییەی كە دەوڵەت پێناسە دەكاتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە چیدیكە دەوڵەتە گەورەكانی ناوچەكە وەك سعودیە و توركیا و ئێران، نابێت بەشێوەیەكی گشتی دەستتێوەردان لەكاروباری دەوڵەتانی ناوچەكە بكەن و، بەشێوەیەكی تایبەتیش وەك ئێران نابێت بەناو هەناردەكردنی شۆڕش، یان بە بەرگریكردن لە شیعە نفوزی خۆی لە سەرتاسەری وڵاتانی ناوچەكە بڵاوبكاتەوە و دەستتێوەردان بكات.

2. ئەو چوار دەوڵەتەش (عێراق و سووریا و لیبیا و یەمەن) كە پێویستیان بەدووبارە بونیادنانەوەی دەوڵەت و حوكمڕانی هەیە، دەبێت لەسەر بنەمای گرێبەستێكی تازە بۆ سەدەی بیست و یەك بونیادبنرێنەوە.
3. دەوڵەتانی دیكەی ناوچەكە وەك سعودیە و دەوڵەتانی كەنداو ئوردن و مەغریب و تونس و میسر، ئەم دەوڵەتانە وەك دەوڵەت لەبەریەك هەڵنەوەشاون، بۆیە دەتوانن بەپێی داوای هاووڵاتییەكانیان هەنگاوی گرینگ بۆ ریفۆرم هەڵبگرن و لەسەر بنەمای پەرەپێدانی سامانی مرۆیی دەوڵەت بونیادبنێنەوە، نەك لەسەر بنەمای سامانی نەوت، لەمبارەوە ئیماراتی عەرەبی نموونەیەكی سەركەتووە، هەروەها سعودیەش پرۆگرامی 2030ی راگەیاندووە، مەغریب كۆمەڵێك هەنگاوی باشی هەڵگرتووە، لەناو ئەو دەوڵەتانەشی كە پێیان دەڵێن دەوڵەتانی بەهاری عەرەبی، تونس جێگەی ئومێدە كە هەنگاوی باشتر هەڵبگرێت.
كەواتە ئەگەر سەیری ئەم ریزبەندییە بكەین كە راپۆرتەكە بۆ ستراتیژیەتی تازەی سیستمی ئیقلیمی بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دایڕشتووە، دەبینین عێراق و كوردستان باشترین هەلیان هەیە بۆ ئەوەی ئەم ستراتیژە تازەیەی تێدا جێبەجێ بكرێت و ببێتە نموونەیەك بۆ دووبارە بونیادنانەوەی دەوڵەت و پێناسەكردنەوەی دەوڵەت لەناو ئەم سیستمە تازە ئیقلیمییەدا.

لێرەوە ئەگەر گریمانەی ئەوە بخەینەڕوو، ئایا لەسەر رۆشنایی ئەم راپۆرتە چۆن ئەم ستراتیژیەتە تازەیە لەعێراق و كوردستان جێبەجێ دەكرێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارە راپۆرتەكەی ئۆلبرایت – هادلی بەتەواوی دەیداتەوە، لەبەر ئەوەی لە عێراق و كوردستاندا سێ تەوەری سەرەكیی كاركردن هەن، كە دەبنە سێ كۆڵەگەی گرینگ بۆ جێبەجێكردنی ئەم ستراتیژیەتە تازەیە بە سەركەتوویی كە بریتین لە:
كوردستان جیا لەوەی ئەو وڵاتەیە كە پێش هەموو دەوڵەتانی ناوچەكە تیرۆریستانی داعشی تێكشكاندو خاكەكەی خۆی پاككردەوە، لەهەمان كاتدا خاوەنی حكومەتێكە كە لە رووی پرەنسیپەكانی لێبوردەیی و پێكەوەژیان و فرەحزبی و ئازادی رادەربڕینەوە نەك هەر هەنگاوی باشی بڕیوە، بەڵكو لەتەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ئیسرائیل و توركیاشەوە حكومەتی بەو ئاستە سەركەوتووە بوونی نییە، بەڵام ئەمەش مانای ئەوە نییە ئەم حكومەتە كێشەی نییە، بەڵكو حكومەتی كوردستان كێشەی زۆر قووڵ و گرینگ و ریشەیی هەیە، بەشێك لەم كێشانە پێوەندییان بە خراپیی سیستمی دامەزراوەیی و گەندەڵی و گەندەڵی سیاسی هەیە كە جۆرێك لە حزبۆكراتی دروستكردووە، بەشێكی دیكەشی پێوەندی بە دەستتێوەردانی راستەوخۆی ئێران و وەكیلەكانی لەناو عێراقدا هەیە.

سەبارەت بەكێشەی خراپی دامەزراوەیی و ریفۆرم و گەندەڵی و بیرۆكراتییەتی حزبی لە كوردستاندا، ئەمە دابەش بووە بەسەر دوو تەوەردا، تەوەری یەكەمی كە پێوەندی بە ریفۆرم و رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی هەیە، زیاتر لە 15 مانگە حكومەتی هەرێمی كوردستان هەڵمەتێكی فراوان و جددی بۆ ریفۆرم و كەمكردنەوەی گەندەڵی دەست پێكردووە، ئەم هەنگاوەی حكومەت لەگەڵ ئەوەی باری سەرشانی هاووڵاتییانی كوردستانی قورس كردووە، بەڵام بەپێی هەموو هەڵسەنگاندنە نێودەوڵەتییەكان، هەموو ئاماژە بەوە دەكەن ئەم ئاراستەیەی حكومەتی كوردستان ئاراستەیەكی راستە بۆ ریفۆرمی راستەقینەو رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی.
بەشی دووەمیان كە لاوازی و سستیی دامەزراوەكانی كوردستانە، پێوەندی بە گەندەڵیی سیاسییەوە هەیە، ئەم گەندەڵییە سیاسییەش بەرهەمی رەفتاری حزبە سیاسییەكانی كوردستانە، راستەوخۆش پێوەندی بە دەستتێوەردانی ئێران و وەكیلەكانی ئێرانەوە هەیە لەناو عێراقدا، بە مانایەكی دیكە دەستتێوەردانی ئێران و وەكیلەكانی لەناو عێراقدا ئاستەنگی گەورەی لەبەردەم پرۆسەی سیاسیی كوردستان دروستكردووە، بە جۆرێك كە حزبەكانی كوردستان بەئاسانی نەتوانن بگەنە رێككەوتن و پرۆسەی سیاسی راست بكەنەوە.
ئەم ئەزموونەی كوردستان بەهەموو لایەنە باش و خراپەكانیەوە، پێش ئەوەی ئەم راپۆرتەش بوونی هەبێت، ئیدارەی ئەمریكا لەسەر ریتمەكانی ئەم راپۆرتە مامەڵەی لەگەڵ هەرێمی كوردستان كردووەو سەركەوتنی زۆر باشیشی بەدەست هێناوە، كە دەكرێت بەچەند خاڵێك ئاماژەی پێبكەین:


1. راپۆرتەكەی ئۆلبرایت – هادلی جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە پێویستە گەلان و سەركردەكانی ئەم ناوچەیە ئامادەبن بەرپرسیاریەتی تەواو بخەنە سەرشانی خۆیان كە تێڕوانینێكی جیاواز بۆ كۆمەڵگەكانیان پیشان بدەن، ئەمەش واتە ئامادەبن بەو شێوازە حوكمڕانی بكەن كە پابەندبن بە لێبووردەیی و پێكەوەژیانی نێوان نەتەوەو ئایینە جیاوازەكان و رێزگرتن لەمافەكانی مرۆڤ و بنەماكانی دیموكراتی. راپۆرتەكە دەڵێت: ئەگەر ئەم بنەمایانە بوونی هەبوو، ئەوا ئەمریكا ئامادە دەبێت بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشانەی دەبنە هۆكاری توندوتیژی، لەم رووەوە كوردستان تەواو سەركەتوو بووە.
2. راپۆرتەكە داوادەكات، بونیادنانەوەی دەوڵەت لەسەر بنەمای پشتبەستن بێت بەسامانی مرۆیی و پەرەپێدانی توانای مرۆیی و بایەخدان بە كوالێتی خوێندن و چاودێری تەندروستی و دۆزینەوەی هەلی كار، لەم لایەنەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان لەهەموو ئەو بوارانە كەموكورتی زۆری هەیە، بەڵام پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە ئایا حكومەتی كوردستان نییەت، یان تێڕوانینی ئیجابییانەی هەیە بۆ ئەوەی لەسەر ئەم بنەمایە دەوڵەت دروست بكاتەوە؟ بێگومان حكومەتی كوردستان نەك هەر تێڕوانین و نییەت باشی خۆی بەم ئاراستەیە راگەیاندووە، بەڵكو تەواوی هەوڵی خۆی خستۆتەگەڕ و ئەو ئەجیندا قورسەی راپۆرتەكە داوای دەكات ئەم پرۆسەیە لەخۆی بگرێت. حكومەتی كورستان شانی داوەتە بەر ئەو ئەجیندا قورسە، بەڵام ستیفن هادلی راشكاوانە دەڵێت: ئەم ئەجیندا قورسە بەتەنیا بە حكومەتەكانی ناوچەكە هەڵناگیرێت، بەڵكو دەبێت (سندوقێكی پەرەپێدانی هەرێمی دروست بكرێت) و ئەم سندوقە هاریكاری ئەو حكومەتانە بكات بۆ ئەوەی ژێرخانی دارایی و كۆمەڵایەتی بونیاد بنێنەوە. ئەمەش پێویستی بە دەستپێشخەری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاو هێزی دیكەی دەرەكی هەیەو پێویستە ئەو دەستپێشخەرییەش بكەن، لەبەر ئەوەی سەركەوتنی ئەو هەوڵانە لە بەرژەوەندیی ئەمریكا و تەواوی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیشە.
3. راپۆرتەكە كوردستانی وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ ئاماژە پێنەكردووە، هەروەها نەشیكردۆتە بەشێك لە پرۆسەی بونیادنەوەی حوكمڕانیی تازە لە عێراقدا، بەڵام داوادەكات ئەمریكا گوشاری تەواوی خۆی بخاتەسەر كوردستان و عێراق بۆ ئەوەی رێكبكەون، رێككەوتنی حكومەتی هەرێمی كوردستانیش لەگەڵ ئەو حوكمڕانییە تازەیەی لەعێراقدا بونیاد دەنرێتەوە، ئاماژەیەكە بۆ ئەوەی عێراق و كوردستان وەك كۆنفیدڕاڵی رێكدەكەون، یان وەك دوو دراوسێ لە ئایندەدا (ئەمەش وەك لە راپۆرتی ئایندەی عێراق دوای داعش) ئاماژەی پێكراوە، بەجێهێڵراوە بۆ وتووێژەكانی نێوان بەغداو هەولێر بۆ رێككەوتنێكی تازە، ئەمەش راشكاوانە مانای ئەوەیە راپۆرتەكە سیستمی حوكمڕانیی كوردستان وەك سیستمێكی سەركەتوو پێناسە دەكات و پێشنیاری ئەوەش دەخاتەڕوو كە پێویستە ئەمریكا هاوكار بێت بۆ چارەسەركردنی ریفۆرم و پەرەپێدان و دروستكردنەوەی ژێرخانی دارایی و كۆمەڵایەتی لەكوردستاندا.


- ئەگەر لێرەوە هەڵوەستە لەسەر بەشە عەرەبییەكەی عێراق بكەین كە لەم راپۆرتەدا لەهەموو لایەنەكانەوە جەختی خراوەتەسەرو یەكپارچەیی ئەم بەشە عەرەبییەی عێراق گرێدەداتەوە بە رێككەوتنی شیعە و سوننەوە، دەكرێت ئاماژە بە دوو ستوونی گرینگی دیكەی ئەم راپۆرتە بكەین، كە بریتین لە:
ئەو حكومەتەی ئێستا لە بەغدا هەیە، هەموو بنەماكانی حكومەتێكی نیشتمانی سەرتاسەری لەدەستداوەو ئەوەی ئێستا هەیە، حكومەتێكە كە هەژموونی شیعەگەرایی باڵی بەسەردا كێشاوە. واتە دەرهاویشتەی سیاسەتە هەڵەكانی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراقەو حەیدەر عەبادی لەگەڵ ئەوەی هەوڵیداوە ئاراستەی ئەم حكومەتە راست بكاتەوە، بەڵام سەركەوتوو نەبووەو هەر ئەوەندەی پێكراوە كە نەهێڵێت خراپتر بێت.

راپۆرتەكە سەبارەت بەم حكومەتەی ئێستای عێراق دەڵێت: وەك حكومەتەكەی ئەسەد پێویستی بە سیستمێكی حوكمڕانیی تازە هەیە، ئەمەش مانای ئەوەیە چۆن سیاسەتی حكومەتەكەی ئەسەد بۆتە هۆكاری دەربەدەریی ملیۆنان كەس و هاندانی هەزاران كەس بۆ پێوەندیكردن بەداعشەوە، بەهەمان شێوە ئەو حكومەتەی لەسەر میراتی سیاسەتی نوری مالیكی دروست بووە و بە حەیدەر عەبادی راست ناكرێتەوە، دەبێت سیستمێكی تازەی حوكمڕانیی بۆ دروست بكرێت، ئەم سیستمە تازەیە دەبێت گەرەنتی بدات بە كۆمەڵگەی عەرەبی سوننە بۆ ئەوەی متمانەی پێبكات و بەشداری لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا بكات، ئەمەش لەسەر چ بنەمایەك دەبێت؟ بێگومان لەسەر بنەمای حكومەتێكی فیدڕاڵی دەسەڵات سنووردار لەبەغداو حكومەتی هەرێم، یان پارێزگاكان كە هەموو دەسەڵاتێكی فراوانیان هەبێت و خۆشیان لە چوارچێوەی بەلامەركەزیكردنی ئاسایش، ناوچەكانی خۆیان بپارێزن.

سەبارەت بەم ئاراستەیە، ئەوەی كاری ئەمریكای ئاسان كردووە، نییەت و تێڕوانینی حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی ئێستای عێراقە، هەروەها تێڕوانینی جیاوازی مەرجەعییەتی نەجەفە لەتێڕوانینی مەرجەعییەتی قوم بۆ شێوازی حوكمڕانی لەعێراقدا، بۆیە لەم حاڵەتەدا وەك ئەم ستراتیژە نوێیە ئاماژەی پێكردووە، دەبێت سنوورێك بۆ دەستتێوەردانی ئێرانی دابنرێت، ئەوا تێڕوانینی حەیدەر عەبادی و مەرجەعییەتی نەجەف، پشتگیری لەحوكمڕانییەكی مەدەنی دەكەن نەك ئایینی (ولایەتی فەقی بە هاوشێوەی ئێران). ئەوجا لەبەر ئەوەی ئەم تێڕوانینە ئیجابییە بوونی هەیە، ئەمریكا دەتوانێت هاریكای حەیدەر عەبادی بكات بۆ ئەوەی خۆی وەك سەرۆك وەزیران سەركردایەتی ئەم ئاراستەیە بكات، ئامانجی راپۆرتەكەش ئەوەیە كە داوادەكات رێككەوتن لەگەڵ هاوپەیمانەكان بكرێت و هاوپەیمانەكان خۆیان (نەك ئەمریكا) سەركردایەتی پرۆسەكە بكەن.

گەورەترین كێشە كە هەردوو راپۆرتەكە بۆ عێراقی عەرەبی جەختی لەسەر دەكەنەوە، دروستكردنەوەی سوپایەكی نیشمانی دوور لەمەزهەبگەراییە، هەروەها چۆنیەتی مامەڵەكردنە لەگەڵ هێزی حەشدی شەعبی، سەبارەت بەم خاڵە حەیدەر عەبادی لەماوەی ئەو دووساڵەی سەرۆك وەزیرانە سوپای عێراقی تا رادەیەك لەمەزهەبگەرایی پاككردۆتەوەو خەریكە ئەو سوپایە لای عەرەبی عێراق متمانەی بۆ دروست دەبێتەوە، سەبارەت بە حەشدی شەعبیش لە شوباتی 2016 بە بریارێك حەشدی شەعبی وەك یەكەیەكی سەربازی راستەخۆ پێوەندار بە خۆیەوە چارەسەر كردووە، لە هەفتەی رابردووشدا پەرلەمانی عێراق یاسای حەشدی شەعبی پەسەند كرد، ئەم یاسایە لەگەڵ ئەوەی تێبینی زۆری لەسەرەو هێشتا حەشدی شەعبی بە مەترسی بۆ ئایندەی عێراق لەقەڵەم دەدرێت، بەڵام لایەنە سەرەكییەكانی شیعە بەتایبەتی تەیاری موقتەدا سەدر روونكردنەوەی داوەو داوادەكات حەشدی شەعبی كۆمەڵێك مەرجی بەسەردا بسەپێندرێت، ئەم وەڵامدانەوەی عێراق و لایەنە شیعەكانی عێراق بۆ چارەسەركردنی حەشدی شەعبی لەگەڵ ئەوەی وەك پێویستیش نییە، بەڵام هەوڵێكە بە ئاراستەی چارەسەركردن، ئەمەش پێگەی حەیدەر عەبادی بۆ سەرۆكایەتی ئەم پرۆسەیە لە عێراقی عەرەبیدا بەهێزتر دەكات.
خاڵێكی دیكەی گرینگ كە جێگەی مەترسییەكی ئێجگار گەورەیە لە راپۆرتەكەدا، ئەگەری دووبارە هەڵگیرسانەوەی شەڕی مەزهەبگەرایی نێوان شیعەو سوننەیە، بێگومان دوورخستنەوەی ئەگەری هەڵگیرسانەوەی شەڕی ناوخۆی مەزهەبگەرایی نێوان شیعەو سوننە، راستەوخۆ پێوەندیدارە بە رێگرتن لەدەستتێوەردانی ئێران و نەهێشتنی رۆڵی ئەو لایەنانەی كە بەوەكالەت سیاسەتی ئێرانی لەعێراقدا جێبەجێ دەكەن. لەوانەیە دەستنیشانكردنی ئەم خاڵە وەك خاڵی سەرەكی بۆ رێگرتن لە دووبارەبوونەوەی شەڕی مەزهەبگەرایی نێوان شیعەو سوننە جێگەی پرسیار بێت، لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا دەڵێین راستە كێشەو ململانێی نێوان شیعەو سوننە رەگێكی قووڵی هەیەو دەگەڕێتەوە بۆ 1400 ساڵ پێش ئێستا، بەڵام فتیلەی ئەم ئاگرە خامۆشكراو بووە، هەتا ساڵی 1979 كە كۆماری ئیسلامی ئێران دامەزرا، پێشتر ئەم ململانێیە بەو ئاستە خوێناوییە بوونی نەبووە، هۆكاری ئەمەش ئەوە بووە كە مەرجەعییەتی شیعەی نەجەف بڕوای بەدروستكردنی حكومەتێكی ئایینی نییە هەتا شەڕی دەسەڵات بكات، هەتا ئێستاش مەرجەعییەتی شیعەی عێراق خۆی تێكەڵی حوكمڕانی نەكردووە، بۆیە ئەگەر دەستتێوەردانی ئێران رابگیرێت، ئەوا بە گەڕانەوە بۆ مەرجەعییەتی شیعەی نەجەف، شیعەكان دەبێت حكومەتێكی مەدەنی دابمەزرێنن، كە حكومەتیش لە هەژموونی شیعەگەرایی دوورخرایەوە، ئەوا ئەگەری شەڕی ناوخۆیی شیعەو سوننەش كەم دەبێتەوەو دەگاتە ئاستێك كە ئەمریكا بتوانێت بە ئاسانی هاوكاری حەیدەر عەبادی بكات كە حكومەتێكی تازە لەسەر ئەو بنەمایە دروست بكاتەوە كە عەرەبی سوننەی عێراق متمانەی پێ بكاتەوە.

گرینگی و جیاوازی راپۆرتەكەی ئۆلبرایت – هادلی لەوەدایە، ئەم راپۆرتە بەشێكی لەسەر بنەمای سەردانی مەیدانیی هەردوو سەرۆك (مادلین ئۆلبرایت و ستیفن هادلی)یە بۆ دەوڵەتانی ناوچەكەو دیداریان بووە لەگەڵ سەرۆك دەوڵەت و حكومەت و كۆمپانیاو رێكخراوەكانی مەدەنی دارێژراوە، بەشێكی دیكەی وەڵامی ئەو پرسیارانەیە كە میدیایەكی وەك سكای نیوزی عەرەبی بەشێوەیەكی فراوان لەوڵاتانی عەرەبی ئەنجامی داوەو هەوڵی داوە بزانێت هاووڵاتییانی عەرەبی لەسەر شەقام چ ئامانج و داواكارییەكیان هەیە. هەروەها وەك پڕۆفیسۆر جیمس زەغبی كە یەكێكە لەبەشداربووانی ئەم راپۆرتەو سەرۆكی (دامەزراوەی زەغبیە بۆ ئەنجامدانی راپرسی لەوڵاتانی عەرەبی) راشكاوانە ئاماژەی بەوەكرد، دوای كارەساتی 11ی سێپتەمبەر، بیرمەندانی ئەمریكا راستەوخۆ ئەو پرسیارەیان ورووژاند (بۆچی رقیان لێمانە؟) واتە بۆچی هاووڵاتییانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست رقیان لە ئەمریكایە؟ زەغبی لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا دەڵێت: هاووڵاتییانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست رقیان لەبەهاكانی دیموكراتی ئەمریكا نییە، بەڵكو رقیان لەوەیە كە كاری شایستەی خۆیان دەست ناكەوێت، حكومەتەكانی ناوچەكە وەڵامی خواستەكانیان ناداتەوەو ئەمریكاش پشتگیرییان دەكات.
دیارە بۆ حكومەتی تازەی عێراقی عەرەبیش گرینگە، لەسەر بنەمای خواستی هاووڵاتییانی عەرەبی عێراق (شیعەو سوننە) ئەو حكومەت و حوكمڕانییە تازەیە دابمەزرێت، لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر دەستتێوەردانی ئێران رابگیرێت، كە جۆشی فیتنەی مەزهەبگەرایی دەدات، ئەوا لەئێستاوە روونە هاووڵاتی عەرەبی عێراق (شیعە بێت، یان سوننە) وەك سەرجەم هاووڵاتییانی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هیندەی خەمی خۆشگوزەرانی و ئاسایش و سەقامگیری و پەرەپێدان و دۆزینەوەی هەلی كاریەتی، هیندە بیر لەشەڕی خوێناوی مەزهەبگەرایی نێوان شیعەو سوننە ناكاتەوە.

راپۆرتەكەی ئۆلبرایت – هادلی
لاساییكردنەوەی پلانی مارشاڵ نییە

لەدوای تەواوبوونی جەنگی دووەمی جیهانی بۆ دووبارە بونیادنانەوەی وڵاتانی دوای شەڕ، ئەمریكا پلانی مارشاڵی داڕشت، بەپێی ئەم پلانە ئەو دەوڵەتانە بەوجۆرە بونیاد دەنرانەوە كە ئەمریكا نەخشەڕێگەی بۆ دادەڕشتن، ئەمەش واتە دەبوو گەلانی ئەو دەوڵەتانە نەخشەڕێگەكەی ئەمریكا پەسەند بكەن، ئەوجا ئەمریكا ئەو پلانەی بۆ جێبەجێ دەكردن، بەڵام جیاوازیی ئەم پلانەی لە راپۆرتەكەی ئۆلبرایت-هادلی لەگەڵ پلانی مارشاڵ ئەوەیە پرۆسەی بونیادنانەوەی دەوڵەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پشت بە دیدوبۆچوونی گەلان و سەركردەكانی ناوچەكە دەبەستێت، هەر خۆشیان سەركردایەتی جێبەجێكردن و پراكتیزەكردنی ئەو بیروبۆچوونەی خۆیان دەكەن، ئەوجا ئەو گەل و سەكردانە ئەگەر توانییان ئەم دیدوبۆچوونە تازەیە بەتەواوی بخەنەڕوو، ئەمریكا هاوكار دەبێت بۆ ئەوەی ئەو دیدوبۆچوونەی خۆیان جێبەجێ بكەن. هەر بۆ نموونە لەشەڕی دژی تیرۆریستانی داعش كاتێك پێنج فیرقەی سوپای عێراق تەسلیمی داعش بوو، ئەمریكا هاریكاری سوپای عێراقی نەكرد، ئەمەش لەبەر ئەوە بوو تەسلیمبوونی پێنج فیرقە بەداعش، بەشەڕی دژی گروپێكی تیرۆریستی لەقەڵەم نادرێت، بەڵكو ئەم حاڵەتە بریتییە لە كاردانەوەی ئەو سیاسەتە مەزهەبگەراییەی كە نوری مالیكی پیادەی كردووە، بۆیە وەك شەڕی دژی تیرۆر مامەڵە لەگەڵ حكومەتی مالیكی نەكرا، بەڵكو وەك شەڕی ناوخۆی شیعەو سوننە سەیری كرا، لە بەرامبەردا كاتێك داعش هێرشی كردە سەر كوردستان و پێشمەرگە توانی نیەت و ئیرادەی مقاوەمەت پیشان بدات، نەك ئەمریكا، بەڵكو تەواوی رۆژئاوا هاتەدەنگ و هەماهەنگی و هاریكاری پێشمەرگەیان كردو هەر پێشمەرگە وەك هێزی سەرەكیی سەر زەوی سەركردایەتی شەڕەكانی كرد، لەپلانی ئەم راپۆرتەشدا بەهەمان شێوە، هەر دەوڵەت و حكومەتێك نییەت و ئیرادەی بە هاوشێوەی پێشمەرگە پێشان بدات، ئەوجا چ بۆ شەڕی دژی تیرۆر بێت، یان بۆ ئەنجامدانی ریفۆرم و دژایەتیكردنی گەندەڵی، ئەوا ئەمریكا پێش هەمووان و دوای ئەویش تەواوی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پشتگیری لێ دەكات.

لێرەوە دەكرێت بڵێین: ئەم راپۆرتە كە زۆر نزیكە ببێتە بەشێك لەستراتیژیەتی تازەی ئەمریكا بەرامبەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەوڵێكە بۆ ئەوانەی حەزیان لە ماسی گرتنەو بۆ ئەوەی فێری ماسی گرتن ببن، نەك چاوەڕێی ئەوە بن ئەمریكا ماسییان بەدیاری بۆ بنێرێت، لەمەش زیاتر هەندێك كێشەوگرفت هەیە لەدەوڵەت و حكومەتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كە لەهەموو وڵاتەكاندا بەئاستی هاوشێوە بوونی هەیە، ئەویش نەبوونی كاری شایستەیە بۆ دەرچووانی زانكۆ، ئەم راپۆرتە ئاماژە بەوە دەكات، 73%ی دەرچووانی زانكۆ لەدەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەو كارەی دەیكەن، شایستەی ئەوان نییە، هەروەها 75%ی دەرچووانی زانكۆ گوتوویانە گەورەترین تەحەددا لەبەردەمیان دۆزینەوەی كارە، ئەمە بێجگە لەوەی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە 30%ی تەمەنیان لەنێوان 15 – 24 ساڵانەو بەشی هەرە زۆریان بەدەست بێكارییەوە دەناڵێنن، ئەم تەحەددییانەش باشترین ژینگە دروست دەكەن بۆ بەرهەمهێنانی توندوتیژی و هەروەها پێوەندیكردن بە چەكدارانی داعش و رێكخراوە تیرۆریستییەكانی دیكەوە.

ئەم دیاردەیە وەڵامدانەوەیە بۆ ئەو پرسیارەی كە هەندێك جار گوێبیستی دەبین و دەڵێت: فڵانە كەس دەرچووی فڵان كۆلێژەو لە ریزی چەكدارانی داعش، یان فڵان گروپی تیرۆریستیدایە، دەبێت هۆكارەكەی چی بێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارە زۆر جار بەو شێوەیە دراوەتەوە كە ئەمە كاریگەری فیكری توندڕۆیی سەلەفی جیهادییە، بەڵام ئەم راپۆرتە دەڵێت: كاتێك نەتوانرێت حوكمڕانییەكی باش بەڕێوەببرێت و نەتوانرا وەڵامی خواستی هاووڵاتییان بدرێتەوە، ئەوا ئەو خەڵكە، یان روودەكەنە سەر شەقامەكان، یان پێوەندی بە تیرۆریستانی داعش و هاوشێوەی ئەوانەوە دەكەن، بەڵام لەهەمانكاتدا ئەم راپۆرتە هێزی دەرەكیش لەبەرپرسیاریەتی دەرناكات و جەخت دەكاتەوە زۆرجاران وەڵامدانەوەی خواستی هاووڵاتییان لەئیمكانیەتی ئەو حكومەتانە قورسترە، بۆیە ئەگەر سەركردەیەك، یان حكومەتێك نییەت و ئیرادەی ئەوەی هەبێت گەلەكەی بەختەوەر بكات، ئەوا دەبێت ئەمریكاو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هاوكاری بكات و پشتگیری ئەو حكومەتە بكات.