((ئەگەر تۆ بتەوێت تەنیا یەك وتار بخوێنیتەوە بۆ ئەوەی تێبگەیت بارودۆخی ئێستای عێراق لەچیدایە، ئەوە من زۆر بەگەرمی پێشنیاری ئەو وتارەی نید پاركەر دەكەم بیخوێنیەوە كە بەناونیشانی :(ئەو عێراقەی بەجێمان هێشت: دەوڵەتێتكی فاشیلی دیكەیە جیهان پێشوازی لێدەكات) لەبەر ئەوەی پاركەر زۆر بە وردی و بەمجۆرە وەسفی بارودۆخی ئەو وڵاتەی كردووە بەمشێوەیە: ((نوری مالیكی سەرۆك وەزیران سەرۆكایەتی سیستەمێك دەكات كە بەرباد گەندەڵ و دڕندەیە، سەركردە سیاسیەكانی هێزەكانی ئەمن و میلیشیا بەكاردەهێنن بۆ سەركوتكردنی نەیارەكانیان و ترساندنی خەڵك بەگشتی، یاسا كراوە بەچەكێك بۆ ئەوەی دژی ركابەرەكان و ئەوانەی لەدەرەوەی هاوپەیمانی ئەون بەكاردەهێنرێت، ئەو خەونەی كە عێراقیەكان سەبارەت بەسەركردە هەڵبژێردراوەكانیان هەبوو، زۆر بەخێرایی پوكاوەتەوە، ئێستا دەوڵەتی عێراق ناتوانێت حزمەتگوزارییە سەرەكیەكانی بۆ هاووڵاتیانی دابین بكات وەك كارەبا بە رێكوپێكی لە هاویندا، ئاوی پاك بۆ خواردنەوە، چاودێری تەندروستی شایستە، لەهەمانكاتدا رێژەی بێكاری لەنێو لاوەكاندا لە 30%یە، ئەمەش زەمینەی ئەوەی خۆشكردووە كە بەئاسانی بتوانن ئەم لاوانە بخەنە گروپە تاوانە و ملیشیاكانیانەوە، لەگەڵ ئەوەی ئاستی توندوتیژی بە بەراوردی 2006- 2007 هەندێك دابەزیووە، بەڵام هەڵكشانی ئاستی تەقینەوەكان و تەقەكردن گەیشتۆتە ئاستێك كە عێراقیەكان هەست بكەن لەسەر لێواری هەڵدێرن و بەهیچ شێوەیەك لە ئایندەی خۆیان دڵنیانین، هەربۆیە عێراقیەكان بە ئاستێك بێئومێدبوون كە پێیانوایە شەڕ و خوێن رشتن كۆتایی پێنایەت هەتا بتوانن ژیانێكی سادە و ئاسوودە بژین، لەلایەكی دیكە ئاڵۆزی و توندی لەبواری پرۆسەی سیاسیی و تەقینەوەی نێو شارەكان، سەقامگیری فشۆڵكردووە، بێمتمانەیی بە ئاستێك دروستكردووە كە لەسەر شەقامەكان تۆڵە لەنەیارەكانیان بكەنەوە،.. پرسیار لێرەدا ئەوەیە پاركەر دەیەوێت بگاتە كوێ؟ بێگومان دەیەوێت دەستنیشانی ئەو هەڵەیە بكات كە ئیدارەی ئۆباما لە ساڵی 2010 كردی بەوەی پشتگیری مانەوەی مالیكی كرد و دواتریش هێزەكانی كێشایەوە)).
پرۆفیسۆر ماكس پۆت
تۆژەری باڵای ئاسایشی نیشتمانی لە ئامۆژگای ( CFR)
بەپێی ئەو پۆلێنەی رێكخراوی یونیسكۆ بۆ پاك و خاوێنی پایتەختەكانی جیهان ئەنجامیداوە و لەسەرەتای ئەم مانگە بڵاوی كردۆتەوە، بەغدای پایتەختی عێراق یەكێكە لەسێ پایتەختە پیسەكەی جیهان و هەشتەمین پایتەختە بۆ پیسی ژینگەكەی، پێشتریش لە حوزەیرانی 2012 و لە هەشتەمین راپۆرتی گۆڤاری فۆرین پۆلیسی و سندوقی ئاشتی جیهانی لەسەر دەوڵەتە فاشیلەكان عێراق لەنێو 177 دەوڵەتدا لە دە یەكەمە دەوڵەتە فاشیلەكانە و پلەی نۆهەمی هەیە، ئەو 10 دەوڵەتەش بریتین لە (سۆماڵ، كۆنگۆ، سودان، چاد، زیمبابۆی، ئەفغانستان، هایتی، یەمەن، عێراق، كۆماری ئەفریقیای ناوەڕاست)، ئەگەر سەیرێكی ئەم ریزبەندەی دەوڵەتە فاشیلەكان بكەین، ژمارەیەك لەم دەوڵەتانە لەماوەی چەندین ساڵی رابردوو لەم ریزبەندە نەهاتوونە خوارەوە كە ئەوانیش بریتین لە (عێراق، سۆماڵ، زیمیبابۆی و ئەفغانستان و سۆدان)، ئەمەش نیشانەی ئەوەیە ئەم دەوڵەتانە بەمانای وشە هەموو ئاماژەكانی دەوڵەتی فاشیلیان تێدایە، وەك پرۆفیسۆر رۆبەرت رۆتبیرگ سەرۆكی دامەزراوەی ئاشتی بۆ جیهان لە توێژینەوەیەكدا بە ناونیشانی (دەوڵەتی فاشیل لەجیهانی تیرۆردا) ئاماژەی پێكردووە، مەترسی دەوڵەتی فاشیل تەنیا مەترسیەك نییە بۆ ناو سنووری ئەو وڵاتە، بەڵكو دەوڵەتی فاشیل مەترسیە بۆسەر ئاشتی و ئاسایشی جیهان و لەمبارەوە نووسیویەتی :(لە نەوەدەكانی سەدەی رابردووەوە هەتا سەرەتای دەسپێكی هەزارەی نوێ، دەوڵەتە فاشیلەكان بوونەتە هۆكاری ئەوەی 8 ملیۆن كەس بكوژرێن كە زۆربەیان مەدەنی بوون، 4 ملیۆن خەڵك ئاوارەبوون و لەسەر شوێنی خۆیان هەڵكەنراون، بەسەدان ملیۆنیش بەدەست هەژاری و كەمی خۆراك و نەبوونی خزمەتگوزاری پێویستەوە دەناڵێنن، لەگەڵ ئەوەی دیاردەی دەوڵەتی فاشیل دیاردەیەكی تازە نییە بۆ ئێستای جیهان لەهەموو كاتێك زیاتر مایەی نیگەرانییە، لەبەر ئەوەی دەوڵەتی فاشیل كاریگەری لەسەر ئاشتی و سەقامگیری هەیە و تەنیا زیانی بۆ وڵاتەكەی خۆی نییە، بەڵكو زیانی بۆ دراوسێكانی و سەرجەم ئاشتی و ئاسایشی جیهان هەیە)).



دەوڵەتە فاشیلەكان وەك بەرهەمی هەڵەی كۆلۆنیالیەكان و سیاسەتەكانی شەڕی سارد
دەوڵەتانی فاشیل وەك یەك نین، هەربۆیە سروشتی دەوڵەتی فاشیل لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی دیكە دەگۆڕێت، بەڵام كۆمەڵێك سیفەتی هاوبەش پێكەوە كۆیان دەكاتەوە، زۆر جاریش فەشەلی دەوڵەت دەگەڕێتەوە بۆ شێوازی پێكهێنانی ئەو دەوڵەتە بۆ نموونە دەوڵەتی عێراق یان یۆگسلافیای پێشوو كە دەوڵەتی بەزۆر دروستكراو بوون و یەكێك بوون لەهەڵەكانی كۆلۆنیالیزم كە لەبەر بەرژەوەندیەكانی خۆیان لەسەرەتای سەدەی رابردوو دروستیان كردوون، یان هەڵەی سیاستەكانی شەڕی سارد كە بووە هۆكاری ئەوەی كۆریا دابەش بێت و هەروەها كۆماری كوردستانیش بووە قوربانی ئەو سیاسەتە هەڵەیە، ئەمەش وایكرد كە كورد نەبێتە خاوەنی دەوڵەتی خۆیی و بە پارچە پارچەیی بمێنێتەوە، نەتوانراوە كێشەی كورد لەهیچ كام پارچانە بەشێوەیەكی ئاشتی و دیموكراتی چارەسەر بكرێت، هەموو كات بۆتە هۆكاری ئەوەی شۆڕش و بەرخودان بەرپا بێت، بەتایبەتی لە عێراقدا لە بیستەكانی سەدەی رابردووەوە تاكو ئێستا چارەسەرنەكردنی كێشەی كورد بۆتە هۆكاری ئەوەی ئەم وڵاتە سەقامگیری بەخۆیەوە نەبینێت و رژێمەكانی پێشووی عێراق هەموو رەفتارێكی دڕندانەیان بەرامبەر كورد ئەنجامدا هەتا گەیشتە ئەوەی كۆمەڵكوژی و ژینۆسایدی ئەم گەلە مەزڵوومە بكەن، بەڵام نەیانتوانی بزووتنەوەی رزگاریخوازی كوردستان سەركوت بكەن، لەدوای رووخانی رژێمی پێشووی عێراق ئومێد ئەوەبوو، عێراقی نوێ لەسەر بنەمای دیموكراتی و لەچوارچێوەی ئەو دەستوورە بونیاد بنرێتەوە كە عێراقیەكان دەنگیان بۆداوە، بەڵام دیسان وا جارێكی دیكە حكومەتی بەغدا بەهەمان ئەقڵیەتی كۆنی رژێمەكانی پێشوو لەسەر ئەم پرسە گرنگە مامەڵە دەكات و خەریكە جارێكی دیكە بەزمانی چەك و ئاسن لەگەڵ كورد دووبارە دیالۆگ بكاتەوە، كە ئەمەش نەك هەر خەونێكە قەت بۆی نایەتەدی، بەڵكو جارێكی دیكە عێراقی گێڕاوەتەوە بۆ ئەو بازنەیەی كە بەدەوڵەتی فاشیل لەقەڵەم بدرێتەوە و هەتا ئەم ئەقڵیەتەش بەردەوام بێت، ئەوا هەرگیز عێراق لە ریزبەندی یەكەمەكانی دەوڵەتی فاشیل نایەتە دەرەوە و ئەم حاڵەتەش وەك ئێستا هەموو جیهان دەیبینێت عێراقی كردۆتە وڵاتێكی ناسەقامگیر و پڕ ئاژاوەو نەوایەك بۆ تیرۆریستان، هەروەها بۆتە هۆكاری ئەوەی نەك تەنیا هاووڵاتیان پەنا بۆ كۆچكردن ببەن، بەڵكو كە خەڵكانی رۆشنبیر و مامۆستایانی زانكۆ و پزیشك و ئەندازیاران بە كۆمەڵ كۆچ بكەن نەتوانن لەو وڵاتە بژین، ئەوەشی لەو وڵاتە دەمێنێتەوە یان بەدەست بێكارییەوە دەناڵێنی وەك نید پاركەر لە فۆرین ئەفێرز ئاماژەی پێكردووە ئێستا رێژەی بێكاری لەنێو لاوەكانی عێراقدا گەیشتۆتە لە %30 و حكومەتی عێراقیش ئەم حاڵەتەی قۆستۆتەوە و ئەو لاوانە بۆ بەهێزكردنی پێگەی خۆی لە گرووپەكانی تاوان و ملیشیایی حزبەكەیدا تەجنید دەكات. ئەمە دیاردەیەكی زەقە كە هەموو كەسێك بە ئاسانی بە حزبی دەعوا(حزبەكەی مالیكی) هەستی پێدەكات و دەزانێت لەو كاتەوەی ئەم حزبە لەدەسەڵاتدایە هەموو كاری بۆ ئەوە بووە پێگەو نفوزی خۆی لەسەر حسابی حكومەت و مافی هاووڵاتیان پتەو تر بكات، هەربۆیە ئەگەر لەو چوارچێوەیەدا سەیری بارودۆخی ئێستای عێراق بكەین، هەست دەكەین ئاماژەكانی فاشیلی دەوڵەت رەنگیداوەتەوە لەوانە:
لەسەر ئاستی ئابووری:
1- لەگەڵ ئەوەی عێراق یەكێكە لەدەوڵەتە دەوڵەمەندەكان و خاوەنی سەرچاوەی سروشتی گاز و پەترۆڵە، بەڵام ئاستی گوزەرانی هاووڵاتیان بەو جۆرە نییە و رێژەی بێكاری و هەژاری لە زیادبوونە و دەستەبژێری حكومڕان قۆرخی هەموو بوارەكانیان كردووە و تەخشان و پەخشان بە پارەی دەوڵەت دەكەن و بۆ مەرامی سیاسیی خۆیان بەكاری دەهێنن.
2- لەگەڵ ئەوە حكومەت بودجەیەكی زۆر گەورەی لەبەردەستدایە، بەڵام خزمەتگوزارییە سەرەكیەكانی پێ دابین ناكرێت وەك كارەبا و ئاوی خواردنەوە و خوێندن و چاودێری تەندروستی و.. تاد، تەنانەت هاووڵاتیانی بەشەكانی دیكەی عێراق بێجگە لەوەی بەشێكی زۆریان روویان كردۆتە هەرێمی كوردستان و لەشارەكانی هەرێم نیشتەجێن، لەهەمانكاتدا بەشێكی زۆریشیان بۆ چارەسەری نەخۆشی روودەكەنە هەرێمی كوردستان و پزیشكە عێراقیەكان لە شارەكانی كوردستان نۆرینگەی خۆیان كردۆتەوە. ئەمەش نیشانەی ئەوەیە هەرێمی كوردستان بە بەراورد بەبەشەكانی دیكەی عێراق ئەو ناوچەیەیە كە خەڵك لە رزگاربوون لە بێ مافی و بێ خزمەتگوزاری پەنای بۆ دەبەن.
3- عێراق چۆن لە ریزبەندی دە یەكەمەكەی دەوڵەتە فاشیلەكانە بەهەمان شێوە بەپێی راپۆرتی رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی لەریزبەندی دە یەكەمەكەی دەوڵەتە گەندەڵەكانە لەجیهاندا، ئەمەش بە ئاشكرا بە حكومەتی ئێستای عێراقەوە دیارە لەكاتێكدا ناتوانێت خزمەتگوزاری سەرەكی دابین بكات، بەڵام گرێبەستی چەك كڕین بە چەندین ملیار ئیمزا دەكات و پایتەختەكەشی بەپێی راپۆرتی یونیسكۆ یەكێكە لەسێ پایتەختە پیسەكانی جیهان.
لەسەر ئاستی سیاسیی
لە لایەنی سیاسیشەوە ئەگەر سەیری رەفتارەكانی حكومەتی ئێستای عێراق بكەین، دەبینین هەمان ئەو رەفتارانەی سەركردەی دەوڵەتە فاشیلەكان دووبارە دەكاتەوە كە دەوڵەتی بردۆتە سەر لێواری هەڵدێر لەوانە:
1- حكومەتی ئێستای عێراق و شەخسی سەرۆك وەزیران هەموو هەوڵی بۆ ئەوەیە پرۆسەی سیاسیی عێراق تێكبدات و پرۆسە دیموكراتیەكە لەباربەرێت و دەستووری عێراق جێبەجێ نەكات.
2- مالیكی هەوڵیداوە بە رەفتارەكانی رۆڵی پەرلەمان بچووك بكاتەوە یان نەیهێڵێت، ئەمە راشكاوانە لەچەند رۆژی رابردوو ئوسامە نوجیفی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق ئاماژەی پێكرد، ئەمەش مانای ئەوەیە سەرۆك وەزیران بڕوای بە جیاكردنەوە و دابەشكردنی دەسەڵاتەكان نییە.
3- سەرۆك وەزیران سەربەخۆیی دادگای نەهێشتووە و ئێستا دادگاكانی كردووە بە هۆكارێك بۆ تەسفیەكردنی نەیارەكانی.
4- شەخسی خۆی كۆنترۆڵی هێزەكانی ئاسایش و سوپای كردووە.
5- رۆڵی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی نەهێشتووە و دەكرێ بڵێین بلۆكی كردوون.
6- وەك هەموو لایەك هەستی پێدەكەن و تەنانەت رۆژنامەنووسان و چاودێرانی بیانیش ئاماژەی پێدەكەن و لەمیدیاكانی جیهان بڵاوی دەكەنەوە، نوری مالیكی حكومەتی كردۆتە حكومەتی حزبێك تەنیا لەگەڵ بەشێكی مەزهەبێكدا كاردەكات كە ئەویش مەزهەبی شیعەیە، ئەمەش وایكردووە بەشێك لەناو مەزهەبی شیعە و هەروەها عەرەبی سوننە و كورد هەست بكەن پەراوێز خراون.
7- حكومەتی مالیكی و دارودەستەكەی ئەوەیان نەشاردۆتەوە و راشكاوانە ئەم حاڵەتە بە بەغداوە دیارە، هەر كەسێك ئەندامی حزبەكەی مالیكی نەبێت یان نەكەوێتە ژێر ركێفی دەسەڵاتی مالیكیەوە، ئەوا بەهەموو شێوەیەك دژایەتی دەكرێت، بۆیە حكومەت و حكومڕانی كردۆتە چەترێك بۆ فراوانبوونی نفوزی خۆی و حزبەكەی.
یەكگرتنەوەی لایەنی ئابووری و سیاسیی
ئەو دوولایەنی ئاستی سیاسیی و ئابووری كە ئاماژەمان پێكرد هەردووكیان بە ئاشكرا لە عێراقدا بوونیان هەیە، بۆیە یەكگرتنەوەی هەردوو ئاستی سیاسیی و ئابووری وایكردووە كە خەڵك هەست بەبێزاری بكات، وێڕای ئەوەی كۆنترۆڵی هێزەكانی ئاسایش و سوپا لەژێر دەستی سەرۆك وەزیرانە، بەڵام لە بەغدا حكومەت بێجگە لە پاراستنی ناوچەی سەوز شوێنێكی دیكەی پێ ناپارێزرێت، هەربۆیە ئێستا بۆ مانەوەیان لەدەسەڵات هەموو هۆكارێكیان گرتۆتە بەر و خەریكە عێراق دەگەیننە دوا قۆناخی دەوڵەتی فاشیل كە ئەویش لەدەستدانی شەرعیەتی یاسایی حكومەتە، لەم حاڵەتەشدا كە هیچ میكانیزمێكی دیموكراتیانە مانای نامێنێت، بێجگە لەوەی بارودۆخێك دێتە ئاراوە بۆ ئەوەی خەڵك ناڕەزایی خۆی دەرببڕێت، لەهەمانكاتدا زەمینە ساز دەبێت بۆ ئەوەی توندوتیژی لە نێوان نەتەوە و ئایین و مەزهەبە جیاوازەكان هەڵبگیرسێت، ئەو هۆكارانەشی زەمینەی زیاتر بۆ ئەم بارودۆخە سازدەكەن بریتن لە:
1- لەبەر ئەوەی متمانە لەنێوان پێكهاتە جیاوازەكان نامێنێت، ئەوا بە ئاسانی مێژووی رابردووی پڕ كارەساتی نێوان پێكهاتە جیاوازەكان بیر دێتەوە و ترسێك لەنێوانیان دروست دەبێت كە پەنا بۆ توندتیژی ببەن، هەر بۆ نموونە لەبەر ئەوەی حكومەتی ئێستای عێراق دەستوور پێشێل دەكات و هەڕەشە لەكورد دەكات، ئەوا ئێستا كورد متمانەی بە مالیكی نەماوەو خەریكە ناچار دەبێت بەرگری لەخۆی بكات، خۆ ئەگەر خوانەخواستە ئەم حاڵەتە رووبدات، ئەوا دەوڵەتی عێراق لەبەر یەك هەڵدەوەشێت. هۆكاری ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر حكومەتی ئێستای عێراق بێجگە لەدیالۆگ رێگەیەكی دیكە بگرێتەبەر، ئەوا شەرعیەتی عێراق وەك دەوڵەت بوونی نامێنێت.
2- لە ساڵی 2006 و 2007 هەڵەی ئەمریكا ئەوەبوو شەڕی ناوخۆی نێوان شیعەو سوننەی بەشەڕی یاخیبووان لە قەڵەمدا، بەڵام ئەم شەڕە حكومەتی كردە دەسكەوت و دیاری بۆ حزبی دەعوا و مالیكی، ئەمە لەكاتێكدا شەڕی نێوان سوننە و شیعە كۆتایی نەهاتووە و ئێستا لەگەڵ ئەوەی شەڕەكە وەستاوە، بەڵام لەهەموو كاتێك زیاتر لەبارە دووبارە ئەو شەڕە هەڵبگیرسێتەوە.
لەم بارودۆخەدا ئەگەر دیپلۆماسیەتی هێمن و هاریكاری نێودەوڵەتی و دەوڵەتانی دراوسێ نەتوانن جڵەوگیری بارودۆخەكە بكەن، ئەوا دەوڵەت دەكەوێتە سەر لێواری هەڵدێر و ناتوانرێت لە فەشەل رزگار بكرێت.
ئەزموونی جیهانی سەلماندویەتی رزگاركردنی دەوڵەتی فاشیل كارێكی ئاسان نییە
ئەوەی سەركردایەتی سیاسی كوردستان بەگشتی و شەخسی بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لێی دەترسان، ئەوەبوو عێراق لە پرۆسەی بونیادنانەوەدا شكست بهێنێت و بەرەو دەوڵەتی فاشیل ملبنێت، هەر بۆیە بەدرێژایی ساڵانی پێش رووخانی رژێمی پێشوو لە كۆنگرەكانی ئۆپۆزسیۆن و دواتریش دوای رووخانی رژێم هەر لە ئەنجومەنی حوكمەوە تا نووسینەوەی دەستوور و دواتریش تا رێككەوتنی هەولێر، بەردەوام لایەنی كوردستان هەوڵی بۆ ئەوەبوو نەبێتە بەشێك لە كێشەكە و وەك بەشێك لە چارەسەر بمێنێتەوە، بەڵام وەك دەركەوت لەئاكامی داكۆكی كردنی لایەنی كوردستانی لە جێبەجێكردنی دەستوور و رێگرتن لە بەلاڕێدابردنی پرۆسە سیاسیەكە، خۆی بووە بەشێك لە كێشەكە، لەبەر ئەوەی لایەنی بەرامبەر خۆی بووە دوژمنی دەستوور و پرۆسە سیاسیەكە و بە سیاسەتی فێڵ و خۆدزینەوە هەم پرۆسە سیاسیەكەی پەكخست هەمیش دەستووری پێشێل كرد، بۆیە لەم نێوەندەدا بەتایبەتی دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا كە بەتەواوەتی نفوزی ئەمریكا لە عێراقدا سنووردار بوو، دەرگایەكی گەورە بۆ مالیكی واڵابوو بۆ ئەوەی جارێكی دیكە دەستبكاتەوە بە تەسفیەكردنی نەیارەكانی و بەرامبەر بە هەرێمی كوردستانیش زمانی هەڕەشەی توندكردەوە، بۆیە لەم حاڵەتەدا لایەنی كوردستانی چیتر نەیتوانیوە وەك لایەنێكی میانگیر بمێنێتەوە، هێزی نێودەوڵەتیش بە نەتەوەیەكگرتووەكانیشەوە كاریگەریان سنووردارە، بۆیە نوری مالیكی هەمان سیاسەتی رۆبەرت مۆگابی سەرۆكی زیمبابۆی دووبارە دەكاتەوە كە لەساڵی 2001- 2002 جیهانی چەواشە كرد و لەبەشێكی دیكەی ئەم راپۆرتە هەڵوەستەی لەسەر دەكەین، بەڵام ئەوەی لێرەدا جێگەی هەڵوەستە كردنە ئەوەیە ئایا چۆن دەوڵەتی فاشیل رزگار دەكرێت؟ سەبارەت بەم پرسیارە پرۆفیسۆر رۆبەرت رۆتەربیرگ لە توێژینەوەیەكەیدا بە ناونیشانی دەوڵەتانی فاشیل لەجیهانی تیرۆردا بەمجۆرە ئاماژەی پێكردووە: (ئەزموونی كێشەكانی جیهان ئەو راستیەیان سەلماندووە كە رێگرتن لەحاڵەتی دروستبوونی دەوڵەتی فاشیل كارێكی ئاسان نییە، لەبەشێكدا ئیرادەی نێودەوڵەتی دەتوانێت رۆڵی هەبێت رێگر بێت لەوەی كە نەهێڵێت دەوڵەتەكە بەرەو فاشیلبوون بچێت، بەڵام پێویستە ئەم ئیرادە نێودەوڵەتیە لە دەسپێكدا بێت و پێشبینی ئەوە بكرێت ئەگەر لەسەرەتاوە كێشەكان چارەسەر نەكرێن پاشان كۆنترۆڵ ناكرێت، بۆیە دەبێت سەرەتا دان بەوەدا بنرێت كێشەكان چۆن و چین و چۆن چارەسەر دەكرێت؟ بۆ ئەمەش پێویستە دەوڵەتی هەرێمی گەورە و دەوڵەتانی دراوسێ هاوشان لەگەڵ نەتەوەیەكگرتووەكان و دەوڵەتانی بەخشەر، سەركۆنەی ئەو بەرپرسانە بكەن كە مل نادەن بۆ چارەسەری كێشەكان و خۆیانی لێ دەدزنەوە، بۆیە لەم حاڵەتە پێویستە ئەم رەخنانە بە ئاشكرا بگوترێن و جیهانی لێ ئاگادار بكرێتەوە، ئەگەر نا دیپلۆماسیەتی هێمن بۆ خۆپاراستن لەدەوڵەتی فاشیل سەركەتوو نابێت، خۆ ئەگەر ئەم هەوڵانە سەركەوتوو نەبوون، ئەوا پێویستە دەوڵەتانی بەخشەر و نەتەوەیەكگرتووەكان و گرووپە گەورەكانی وەك یەكێتی ئەوروپا و ئەنجوومەنی رۆژهەڵاتی ئاسیا بە ئاشكرا هەڵوێستی خۆیان دەربڕن و بەتوندی رەخنەی ئاراستە بكەن، ئەگەر ئەمەش سوودی نەبوو، ئەوا پێویستە ئەو حكومەتە ئەندامیەتی لە رێكخراو ئاژانسە جیهانییەكان هەڵپەسێردرێت).
ئەوەی پرۆفیسۆر رۆبەرت ئاماژەی پێكردووە حاڵەتی پێشبینی و دەستنیشانكردنی كێشەكەیە، بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان كە خاوەنی دەستپێشخەری رێككەوتنی هەولێرە، ئەو رێككەوتنەش لە كۆتایی ساڵی 2010 عێراقی لەلێواری هەڵدێر رزگار كردوو، هەر ئەم رێككەوتنە بووە هۆكاری ئەوەی ساڵی 2011 بە ساڵێكی باش لە پرۆسەی سیاسیی عێراق لە قەڵەم بدرێت، بەڵام هاوكات لەگەڵ كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا دووبارە كێشە دروست بووەوە، بۆیە ئەگەر لەسەر بۆچوونەكانی پرۆفیسۆر رۆبەرت بارودۆخی عێراق بخوێنینەوە، هەست دەكەین ئیرادەی نێودەوڵەتی هاریكار نەبووە بۆ ئەوەی عێراق لە لێواری دەوڵەتی فاشیل رزگار بكرێت، لەكاتێكدا بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان پێش كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا هەموو لایەكی لەمەترسی جێبەجێ نەكردنی رێككەوتنی هەولێر ئاگادار كردەوە و لە نەورۆزی 2012 ش هەڵوێستی خۆی راگەیاند ئەگەر ئەو رێككەوتنە جێبەجێ نەكرێت، ئەوا گەلی كوردستان بڕیاری خۆی دەدات، بۆیە لە ئێستاشدا وەك پرۆفیسۆر كینس پۆلاكیش سەرۆكی سەنتەری سابان لە ئامۆژگای برۆكینگز لە وتارێكیدا لە كۆتایی مانگی رابردوو لەگۆڤاری (زە ناشناڵ ئینترسێت) بەناونیشانی( خوێندنەوەیەكی میكافیلیانە بۆ عێراق) بڵاوی كردبۆەوە، ئەمریكا ناتوانێت لەئاكامی شكستی عێراق هەڵبێت و دەبێت هەوڵی خۆی بخاتە گەڕ بۆ ئەوەی پرۆسەكە بەتەواوەتی لەبەر یەك هەڵنەوەشێتەوە، ئەوا لەم حاڵەتە پێویستە:
1- بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان تەنیا سەركردەیە لە عێراقدا كە پێش هەمووان لە كۆتایی ساڵی 2011 مەترسی جێبەجێنەكردنی رێككەوتنی هەولێر و پێشێلكردنی دەستووری بە عێراقیەكان و بەجیهانیش راگەیاند، ئەگەر ئەو كات كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و دەوڵەتانی بەخشەر و یەكێتی ئەوروپا پشتگیری تەواویان بكردایە و ئەوانیش لەسەر مەترسی ئەم كێشانە هەڵوەستەیان بكردایە، ئەوا دەكرا بە دیپلۆماتیەتی هێمن خۆمان لەم حاڵەتەی ئێستا تێیداین، بپارێزین.
2- بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان كە لەسەرەتای ساڵی 2012 گەیشتە ئەو قەناعەتەی ئیرادەیەكی نێودەوڵەتی نییە بۆ ئەوەی سنوورێك بۆ ئەم حاڵەتە دابنێت، لەنەورۆزدا پەیامی خۆی راگەیاند بەوەی ئەگەر كێشەكان چارەسەر نەكرێن، دەگەڕێتەوە بۆ گەلی كوردستان بۆ ئەوەی بڕیاری خۆیان بدەن، ئەوەی هاوكاتی پەیامەكەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان جێگەی ئاماژە پێكردنە، ئەوەیە هەر هەفتەیەك دوای پەیامەكەی سەرۆكی كوردستان، گۆڤاری بەناوبانگی ئەمریكی تویژینەوەكەی رۆژنامەنووس و تۆژەر نید پاركەری بەناونیشانی (ئەو عێراقەی بەجێمان هێشت: جیهان پێشوازی لەدەوڵەتێكی فاشیل دەكات) بڵاوكردەوە، كەلەم توێژینەوەیەدا وەك پرۆفیسۆر و تۆژەری ناوداری جیهانی ئاماژەی پێكردووە، ئەگەر تەنیا وتارێك بتوانێت واقیعی عێراق وەك خۆی پیشانبدات وتارەكەی نید پاركەرە، كە تێدا نەك هەر ئاماژەی بە خراپی حكومڕانی مالیكی لەسەر ئاستی ئابووری و سیاسی كردووە، كردەوەكانی مالیكی بۆ تەسفیەی نەیارەكانی و بەندیخانە نهێنییەكانی كە نەیارەكانی تێیدا بەند دەكات پیشانی جیهانی داوە، لەم كاتەدا كە هاوكاتە لەگەڵ پەیامەكەی بارزانی پێویست بوو ئەمریكا بە تایبەتی و هەشت دەوڵەتە گەورە پیشەسازییەكەی جیهان و یەكێتی ئەوروپا و نەتەوەیەكگرتووەكان، ئەندامیەتی عێراقیان لە ئاژانس و رێكخراوە جیهانییەكان هەڵپەساردایە و سزای زیرەك ( smart sanction) یان بەسەر حكومەتی عێراقدا بسەپاندایە بۆ ئەوەی ملكەچبووایە بۆ دەستوور چارەسەری كێشەكانی عێراقی بكردایە، بەڵام ئەمە نەكرا.
3- پرسیاری سەرەكی دوای ئاماژەدان بەم خاڵە ئەوەیە ئایا هێشتا بواری ئەوە ماوە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بتوانێت رۆڵی خۆی بگێڕێت؟ پسپۆران پێیانوایە ئەگەر ئەمجارەش مالیكی وەك رۆبەرت مۆگابی فێڵ لەجیهان نەكات و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەمە زیاتر خۆی دوانەخات، ئەوا دەكرێت عێراق لە هەڵدێر رزگار بكرێت، لە حاڵەتی زیمبابۆدا، بەشی زۆری دەوڵەتانی دراوسێی كۆنگۆ و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش پێیانوابوو پێویستە چاوەڕێی هەڵبژاردنی داهاتوو بكەن بۆ ئەوەی بەرێگەی هەڵبژاردن مۆگابی لەدەسەڵات دووربخرێتەوە، بەڵام بەماوەیەكی باش پێش وادەی هەڵبژاردن مۆگابی بەهاوشێوەی ئێستای مالیكی هەموو تواناكانی دەوڵەتی خستە خزمەتی خۆیی و بەكاری هێنا بۆ سەركوتكردنی نەیارەكانی، دراوسێكانی كۆماری زیمبابۆی رێگربوون لەوەی بەئاشكرا رەخنەی توند لە مۆگابی بگیرێت، هەروەك چۆن ئێستا هەندێك لە دراوسێكانی عێراق هەمان هەڵوێستیان هەیە و لەمەش زیاتر نفوزی خۆیان خستۆتە گەڕ بۆ ئەوەی لە پەرلەمانی عێراقدا لێپرسینەوە لەگەڵ مالیكی نەكرێت یان متمانەی لێ بسەنرێتەوە، ئەو حاڵەتە زیمبابۆی بەرەو ئەوەبرد كە ئامارەكان بەمشێوەیە باسی دەكەن:
أ‌- بەڕێژەی %10 داهاتی تاكەس كەمی كردوو بەرێژەی لە %30 نەخۆشی ئایدز زیادی كرد هەتا گەیشتە ئەوەی هەفتانە 200 كەس لە زیمبابۆی بە نەخۆشی ئایدز بمرن.
ب‌- رێژەی مامناوەندی هەڵاوسان لە 40ـەوە بەرز بووەوە بۆ 116.
ت‌- ئاستی مامناوەندی تەمەنی هاووڵاتیان هاتەخوارەوە لە 40- 60 ساڵ.
ث‌- گەندەڵی لەحكومەتی مۆگابی بووە شتێكی ئاسایی.
ج‌- حكومەت نەیدەتوانی خزمەتگوزارییە سەرەكیەكان دابین بكات.
ح‌- لەناو زیمبابۆدا دابەشبوونی ئیتنی و زمان دروست بوو.
خ‌- دامەزراوە سیاسییەكان تووشی شەلەل بوون و نەیاندەتوانی كاری خۆیان بكەن.
د‌- هەر كەسێك لە ملكەچكردنی مۆگابی و حزبەكەی دەربچوایە، ئەوا رووبەڕووی سزا و ئەشكەنجەدان دەبووەوە.
ذ‌- رۆژنامە سەربەخۆكانی داخست و سەرنووسەرەكانی بەندكرد.
پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەوەی كەمتەرخەمی نێودەوڵەتی لە حاڵەتی زیمبابۆی دروستی كرد و دەستی مۆگابی واڵاكرد بۆ ئەوەی زیمبابۆی بەو حاڵە بەرێت، ئایا ئێستا هەمان سیناریۆ لە حكومەتەكەی مالیكی دووبارە نەبۆتەوە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارە دەڵێین مالیكی خاڵێكی دیكەی لە مۆگابی زیاترە لەبەر ئەوەی لەمانگی پێشوو بەرەسمی هێرشی كردە سەر میدیاكانی جیهان كە رەخنەیان لە حكومەتەكەی مالیكی دەگرت و ئەمەی وەك پیلانێكی ئیسرائیل و سعودیە و دوژمنانی عێراق وەسف كرد، پێشتریش چەندین جار نووسینگەی كەناڵە ئاسمانییەكانی لە بەغدا داخستووە، بۆیە ئەگەر ئەو رۆژنامە بیانیانەی رەخنە لە حكومەتەكەی مالیكی دەگرن، ئەگەر خوانەخواستە رۆژنامەی سەربەخۆی عێراقی بوونایە، ئەوا كاری خراپتری پێدەكردن، هەروەك چۆن ساڵح موتڵەگ جێگرەكەی خۆی بە دیكتاتۆر وەسفی كرد، بێ ئەوەی بگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان فەرمانی دەركردنی دەركرد و ناردیەوە ماڵەوە، هەروەها لەماوەی مانگێكدا چوار جار سزای لەسێدارە دانی بۆ جێگری سەرۆك كۆمار دەركردووە و ئەندام پەرلەمانەكانی لیستەكەی مالیكی دەیان جار قسەی بێ بنەما بەرامبەر سەرۆك كۆماری عێراق دەكەن، ئەمە تەنیا لەبەر ئەوەی سەرۆك كۆمار كوردە.
ئەم حاڵەتەی ئێستا هەموو جیهان دەیبینێت و ئێمەش وەك رۆژنامەنووسان كاتێك پرسیار لە دیپلۆمات و هەندێك شرۆڤەوانی ئەمریكی و جیهانی دەكەین و لەوەڵامدا گوێبیستی ئەوە دەبین، كە دەبێت عێراقیەكان خۆیان كێشەكانی خۆیان چارەسەر بكەن، ئەمە ئەو خاڵەیە كە نەك عێراق، بەڵكو ئاشتی و ئاسایشی جیهان دەخاتە مەترسیەوە، هۆكاری سادەش بۆ خوێندنەوەی ئەم مەترسیە بریتییە لە:
1- عێراقیەكان خۆیان ناتوانن كێشەكانی خۆیان چارەسەر بكەن، بەجۆرێك بێ متمانەیی لەنێو پێكهاتەكاندا دروستبووە كە زەمینەی دیالۆگ و دانوستاندن ئاڵۆز بووە و هیچ لایەك متمانەی بەلایەكەی دیكە نییە.
2- سندوقی هەڵبژاردن كێشەی عێراق چارەسەر ناكات، لەبەر ئەوەی لە هەڵبژاردنی 2010 ئاكامی هەڵبژاردن بڕیارێكی هەبوو، بەڵام ئەمریكاو دەوڵەتانی دیكە بڕیارێكی دیكەیان هەبوو، پشتگیری مانەوەی مالیكیان كرد و عەللاویان دوورخستەوە، بۆ هەڵبژاردنی داهاتووش بارودۆخەكە لە بارودۆخی مۆگابی زیمبابۆی دەچێت، پێش هەڵبژاردن مالیكی تەسفیەی نەیارەكانی خۆی كردو ئێستا دەیەوێت بەرامبەر كوردستانیش رابووەستێ.
لە عێراقدا دەتوانرێت چی بكرێت؟
چۆن لەڕووی ئابووری و ئاسایش و سەقامگیرییەوە كوردستان عێراقێكی دیكەیە، ئەوا لەم بارودۆخەی ئێستای عێراقیشدا لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان دیسان عێراقێكی دیكەیە و هێزە سیاسییەكانی كوردستان بەجیاوازی بیروبۆچوونی سیاسی و بەجیاوازی ئایین و نەتەوەوە لەبەرامبەر ئەم ئاڵۆزییە یەكدەنگ و هاوهەڵوێستن، لەبەرامبەردا لەناو لیستی هاوپەیمانی نیشتمان كە لیستی شیعەكانە، هەموویان پشتگیری مالیكی ناكەن و دابەشبوونێكی بەرچاو هەیە، بۆیە لەم لایەنەوە هەرەسهێنانی پرۆسەی سیاسیی عێراق یان بردنی عێراق بەرەو هەڵدێری دەوڵەتی فاشیل كاریگەریەكی ئەوتۆی لەسەر ئیداراتی هەرێمی كوردستان نابێت، ئەوەی جێگەی مەترسیە كە پریشكی ئەم ئاڵۆزییەی بەربكەوێت، ناوچە دابڕێنراوەكانە، بۆ ئەمەش وەك لە پەیامی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەهەفتەی رابردوو بە ئاشكرا ئاماژەی پێكراوە، ئەوا سەرۆكی هەرێمی كوردستان پاش راوێژكردنی لەگەڵ سەرۆك كۆمار و دۆستەكانی دیكە لە پرۆسەی سیاسی عێراقدا هەڵوێستی گونجاو بەرامبەر ئیستفزاز و هەڕەشەكانی مالیكی لەناوچە دابڕێنراوەكان وەردەگرن و بواریش نادرێت كە سەقامگیری هەرێمی كوردستان بە ناوچە دابڕێنراوەكانەوە هەڕەشەی لێ بكرێت، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا بەم هەڵوێستەی هەرێمی كوردستان كێشەكانی عێراق چارەسەر دەبێت و عێراق دەبێتە ئەو دەوڵەتە هاوچەرخەی كە لەسەرەتای دامەزراندنەوەی لە 2003 هەموو جیهان ئومێدی بۆ دەخواست؟ وەڵامی ئەم پرسیارە بە پلەی یەكەم لای كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەگشتی و ئەمریكایە بەتایبەتی، لەبەر ئەوەی پێشبینی پسپۆران و چاودێران بەو جۆرەیە ئەگەر عێراق بگاتە رادەی هەڵدێر و لەبەر یەكهەڵوەشانەوە، ئەوا لەبەر یەكهەڵوەشانەوەی چیك و سلۆفاكیای پێشوو نابێت بۆ كۆماری چیك و كۆماری سلۆفاكیا، بەڵكو دووبارە كردنەوەی ئەزموونێكی خراپتر لە ئەزموونی یوگسلافیای پێشوو دەبێت و شەڕێكی خوێناوی و گەورە لەسەر ئەو شارانە دروست دەبێت كە چارەنووسیان بە ئاسانی یەكلایی ناكرێتەوە لەپێش هەمووشیانەوە بەغدای پایتەختی عێراق، كە نە عەرەبی سوننە بە ئاسانی دەستبەرداری دەبێت و نە عەرەبی شیعەش، تەنانەت دابەشكردنی بەغداش ئەم كێشەیە چارەسەر ناكات، ئەوجا ئەمە بێجگە لەوەی عێراق خۆی دەبێتە ناوەندێك بۆ نفوزی هەرێمی و قۆستنەوەی لەلایەن تیرۆریستانەوە، دەبێتە وێستگەیەك بۆ پەڕینەوەی تیرۆریستان، بۆیە لەم حاڵەتەدا پێویستە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی زیاتر بێتە ناو كێشەكە و تەنانەت ئەگەر پێویست بكات پێویست بێت لە ناوچە سنوورییەكانی نێوان پێكهاتە جیاوازەكان هێزی ئاشتی پارێز دابنرێت بۆ ئەوەی بوار بۆ رووبەڕووبوونەوەی چەكداری و چارەسەری كێشەكان بەتوندوتیژی نەمێنێت و دەرگا واڵا بێت بۆ ئەوەی لە چوارچێوەی دەستوور و رێككەوتنەكان كێشەكان چارەسەر بكرێت، لەبەرامبەر ئەو حاڵەتە پرسیار ئەوەیە ئایا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەم هەنگاوە خێرایە هەڵدەگرێت؟ وەڵامی ئەم پرسیار بە بەڵێ یان نەخێر نادرێتەوە، بەڵكو ئەوانەی لەكێشەو مەترسیەكانی ئایندەی عێراق تێدەگەن بەو جۆرەیە، پێویستە هەنگاوەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەو هەنگاوانە خێراتر بێت كە عێراق بەرەو هەڵدێر دەبەن، خۆ ئەگەر ئەمجارەش كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەسستی هەنگاو هەڵبگرێت، ئەوا عێراق لە هەڵدێر دایە و هیچ لایەك ناتوانێت لەبەر ئاكامەكەی هەڵبێت.
رۆبەرت رۆتەربیرگ: