ئەگەر دامەزراوەكان گرنگ بن، ئەوا ڕیفۆرمی دامەزراوەیی دەبێت پرسێكی سیاسیی یەكلاكەرەوە بێت، ئەگەر بمانەوێت پەرەپێدان بەردەوام بێت و تەواوی ئابووری سەقامگیر بێت، ئەوا دەبێت هاوكات پرۆسەی ڕیفۆرمی دامەزراوەییش هەماهەنگ بێت، دەسپێكی ئەم ڕیفۆرمەش كە لە چوارچێوەی كاری دامەزراوەیی دامەزراوە فەرمیەكانەوە دەست پێدەكات، پێویستە بەهەنگاوی خێراو پتەو دامەزراوە نافەرمیەكانیش بگرێتەوە، لەمەش زیاتر و لەمەش گرنگتر ئەوەیە، ئەو ڕیفۆرمەی لەنێو كاری دامەزراوەیی دەكرێت، دەبێتە گەرەنتیەكی یەكسان بۆ هەمووان بەو خەڵكانەشی كە پێشتر ڕێگربوون لەبەردەم ڕیفۆرمی دامەزراوەییدا، بێ ئومێدی لە چوارچێوەی كاری دامەزراوەیی نوێ ئەو كاتە ڕوودەدات كە خەڵكانێك هەست بكەن لە پرۆسەكە دۆڕاون، بێ كار بوون، یان وەك پێشتر ناتوانن بژین...تاد.
پرۆسەی پەرەپێدانی بەردەوام و سەقامگیر، پێویستی بە وەرچەرخانی ڕیشەیی و یەكگرتنی نۆرمە كۆمەڵایەتیەكان و یاسا فەرمیەكان هەیە، هەروەها پێویستی بەوەیە پێوەندی نێوان هێزە جیاوازەكان، بەها جیاوازەكان و گرووپی فشار(لۆبیەكان) ڕێكبخرێن.
پرۆسەی وەرچەرخانی دامەزراوەیی، دوو گەرەنتی بۆ دوو فاكتەری گرنگ لەخۆ دەگرێت، یەكەمیان دابڕانە لەگەڵ شێواز و ڕۆتینی كاری دامەزراوەیی پێشتر و، هەروەها دەبێت شێوازی كاری دامەزراوەیی تازە خۆڕاگربێت لەهەمبەر كاردانەوەی ئەو بەرژەوەندیانەی لێدراون و پێشتر ڕێگربوون لەبەردەم گەشەی ئابووریدا، دووەمیان دەبێت ئەو وەرچەرخانە گەرەنتی بێت بۆ دابەشكردنەوەی گەشە و سوودە كۆمەڵایەتیەكانی پەرەپێدان، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كە بزانرێت چۆنییەتی وەرچەرخانی دامەزراوەكان و چۆنییەتی جێبەجێكردنی كاری دامەزراوەیی لەگەڵ خۆی پەرەپێدانی ئابووری هێناوە، وەك باشتركردنی خۆشگوزەرانی و داهاتی تاكەكەس، گۆڕینی چۆنییەتی ژیان، گۆڕینی خوێندن و تەندروستی. هەربۆیە ڕۆڵی كارای حكومەت و سیاسەتی دامەزراوەیی بۆ ئەم وەرچەرخانە پێویستن، لەبەر ئەوەی كارایی حكومەت و سیاسەتی دامەزراوەیی دەبنە گەرەنتی بۆ پەرەپێدانی ئابووری بەردەوام و سەقامگیر)).

باسكوالی دی مۆرۆپرۆفیسۆر باسكوالی دی مۆرۆ ئوستادی پەرەپێدانی مرۆیی لە زانكۆی ڕۆما تیر (Roma Ter) لە ئیتاڵیا، لە توێژینەوەیەكیدا بە ناونیشانی (ڕۆڵی دامەزراوەكان لە پەرەپێدانی مرۆییدا)، دوو خاڵی گرنگی بۆ سەرخستنی ئەم پرۆسەیە دیاری كردووە كە بریتن لە:
1- بوونی حكومەتێكی كارا كە بەرنامەی بەوجۆرە بێت بتوانێت سیاسەتی دامەزراوەیی پیادە بكات و ڕیفۆرمی دامەزراوەیی لە چوارچێوەی كاری دامەزراوە فەرمیەكاندا دەست پێبكات.
2- بوونی سەقامگیری سیاسیی بۆ دروستكردنی هاوسەنگی لەنێوان هێزە جیاوازەكان و گرووپە جیاوازەكان و گرووپەكانی فشار.
ئەگەر لەم دوو خاڵەوە سەرنج لەبەرنامە و سیاسەتی كابینەی حەوتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بدەین، لەسەر هەردوو ئاست هەست بەبوونی ئەو دوو خاڵە دەكەین كە پرۆفیسۆر باسكوالی بۆ پەرەپێدانی مرۆیی بە شێوەیەكی گشتی دەستنیشانی كردون، هەربۆیە لێرەوە كاتێك باسی ڕیفۆرمی دامەزراوەیی دەكەین، ئەوا ڕاشكاوانە مەبەستی خۆمان دەخەینە ڕوو كە مەبەست لە ڕیفۆرمی دامەزراوەیی واتە دروستكردنی دابڕانێك لە نێوان شێوازی كۆنی كاری دامەزراوەیی و ڕۆتینی بیرۆكراتی زیاد لە پێویست و بەرژەوەندی خەڵكانێك لەمانەوەی ئەم بارودۆخە وەك خۆی و گۆڕینی شێوازی هەڵسوڕانی دامەزراوەكان بۆ شێوازی تازە كە دوور دەكەوێتەوە لە ڕۆتینی بیرۆكراتی زیاد لە پێویست و هەروەها چوارچێوەی كاری دامەزراوەیی تازە خۆڕاگر دەبێت لەبەرامبەر كاردانەوەی ئەو خەڵكانەی كە لە ئاكامی ئەم شێوازە نوێیەی كاری دامەزراوەیی لە بەرژەوەندیان دەدرێت و پێشتر ڕێگربوون لەبەردەم گەشەی ئابووری لە هەرێمدا.
بایەخدان و جەختكردنەوەی ئەم ڕاپۆرتە لەسەر پەرەپێدانی مرۆیی هەوڵێكە بۆ جیاكردنەوەی گەشەی ئابووری لە پەرەپێدانی مرۆیی، مەبەست لەم جیاكردنەوەیە ئەوە نییە كە ئاماژە بۆ ئەوە بكەین، گەشەی ئابووری كاریگەری یان پێوەندی بە پەرەپێدانی مرۆییەوە نییە، نەخێر مەبەستمان ئەوەیە كە ئاماژە بۆ ئەوە بكەین ئەو لایەنانەی پەرەپێدانی مرۆیی دەگرێتەوە زیاتر و گرنگترن تەنیا لەو لایەنانەی كە گەشەی ئابووری دەگرێتەوە، ڕاشكاوانەتر واتە پەرەپێدانی مرۆیی تەنیا زیادكردنێكی میكانیكی داهات و سەرمایە نییە لەوڵاتدا، بەڵكو پەرەپێدانی مرۆیی بریتییە لە (تەمەنێكی درێژی مرۆڤ و ژیانێكی خۆشگوزەران) ئەم دێڕە (تەمەنێكی درێژ و ژیانێكی خۆشگوزەران) ئەگەر ورد بكرێتەوە هەموو لایەنەكانی ژیان دەگرێتەوە وەك: (پێدانی هەلی یەكسان بۆ هەموو تاكەكان، بەرزكردنەوەی ئاستی خوێندن، بەرزكردنەوەی چاودێری تەندروستی، بەرزكردنەوەی توانای تاكەكان بەڕێگەی مەشق و ڕاهێنان و خستنەگەڕی ئەم توانایانە لە چوارچێوەی دامەزراوەكاندا بۆ ئەوەی دامەزراوەكان بەشێوەیەكی ڕێكوپێك هەڵبسوڕێن...تاد)، كەواتە ئەم ئاڕاستەیە بەرەو ئەوەمان دەبات كە لە خاڵیكدا كۆی بەرژەوەندییە گشتیەكانی كۆمەڵگە كۆبكەینەوە و جەخت لەسەر ئەوە بكەینەوە، كە پرۆسەی پەرەپێدانی مرۆیی وەك پرۆسەیەك بەو جۆرە پێناسە دەكرێت كە هەڵبژاردنی بەردەم تاكەكان فراوان بكات، ئەمەش بەڕێگەی بەرزكردنەوەی توانای تاكەكان و دیاریكردنی ئەركەكانیان لە چوارچێوەی كاری دامەزراوەییدا.
پێوەندی نێوان دامەزراوەكان و پەرەپێدانی مرۆیی
هەوڵدان بۆ شیكردنەوەی پێوەندی پەرەپێدانی مرۆیی بە دامەزراوەكانەوە، كارێكی ئاسان نییە، بەڵكو كارێكی ئاڵۆز و پڕ لە ئاستەنگە، ئاڵۆزییەكەی لەوەدایە كە چەمكی پەرەپێدانی مرۆیی چەمكێكی هەمە لایەنە، ئاستەنگەكەشی لەوەدایە ئەم هەمە لایەنەیە كۆمەڵێك دامەزراوەی جیاواز دەگرێتەوە و پێویستە كارلێك و هەماهەنگی لەنێوان ئەو دامەزراوە جیاوازانە هەبن بۆ ئەوەی بتوانرێت پرۆسەی پەرەپێدانی مرۆیی سەركەتوو بێت، لێرەدا ئەگەر هەر بۆ نموونە سەرنجێكی خێرا لە بەرنامەی كابینەی حەوتەمی هەرێمی كوردستان بدەین و، هەموو بەرنامەكە لە بازنەی پەرەپێدانی مرۆییدا چڕبكەینەوە و سەركەوتنی ئەم بەرنامەیەش گرێبدەینەوە بە ڕیفۆرمی دامەزراوەیی و دروستكردنی پێوەندی هاوسەنگ لەنێوان حزبە سیاسییەكانی فەرمانڕەواو ئۆپۆزسیۆن و گرووپەكانی ڕێكخراوەكانی مەدەنی و گرووپەكانی گوشار، ئەوا هەست دەكەین، حكومەتی هەرێمی كوردستان وەك حكومەتێكی كارا پێویستی بەوە دەبێت لەگەڵ دامەزراوە فەرمی و نافەرمیەكانی كۆمەڵگە كاربكات و كارلێكیان لەگەڵدا بكات، ئەم كار و كارلێكەی حكومەت لەگەڵ ئەم هەموو لایەنە سەرەنجام زەمینە بۆ یەك ئامانج خۆش دەكات كە پەرەپێدانی مرۆییە، ڕاشكاوانەتر واتە لەم قۆناخەدا حكومەتی هەرێمی كوردستان هەوڵ بۆ ئەوە دەدات، كۆی دامەزراوە فەرمی و نافەرمیەكان و كۆی گرووپ و حزبە جیاوازەكانی كۆمەڵگە، لە یەك خاڵدا كۆبكاتەوە كە ئەویش پەرەپێدانی مرۆییە، هەموو ئەو هەوڵانەشی بۆ كۆی ئاستەنگ و ڕەخنەكان دەگیرێنە بەر، هەر یەكەیان بە شێوەیەك لە شێوەكان ئاستەنگێك لەبەردەم پرۆسەی پەرەپێدانی مرۆییدا لادەبات، بۆیە ئەگەر بە بۆچوونی ئابووریناسە تەقلیدیەكان دامەزراوەكان بریتی بن لە (كۆمەڵێك نۆرم و ڕێسای كۆمەڵایەتی و لە هەیكەلی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگە ئەم نۆرم و ڕێسایانە كارلێك بكەن) ئەوا بە بۆچوونی ئابووریناسە هاوچەرخەكان وێڕای ئەوەی جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە پێویستە ئاڕاستەی هەڵسوڕاندنی دامەزراوەكان پێویستە لەگەڵ نۆرم و ڕێساكانی كۆمەڵگە بگونجێت، لەهەمانكاتدا جەخت لەوە دەكەنەوە بەوەی پێویستە دامەزراوەكان بەو جۆرە هەڵبسوڕێن تواناو لێهاتوویی و ڕەفتاری تاكەكان بگۆڕێت، بە واتایەكی دیكە ئاراستەی دروست بۆ هەڵسوڕانی دامەزراوەكان ئەوەیە كە هەلی یەكسان بخاتە بەردەم هەمووان بە یەكسانی، و هۆكارێك بێت بۆ ئەوەی توانا شارەوەكانی تاكەكان بخاتە گەڕ وەك مەرجێك بۆ خستنەگەڕی ئەو توانایانە لەچوارچێوەی كاری دامەزراوەییدا، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كاتێك توانای شاراوەی تاكەكان ئاشكرا دەكرێت، هەست دەكەین لەبەردەم ئەم توانایەدا كۆمەڵێك بوار هەیە كە كۆمەڵێك هەڵبژاردن لەبەردەم تاكدا واڵادەكات، ئەمەش مرۆڤێكی خاوەن توانای شاراوەی ناچالاك دەگۆڕێت بۆ مرۆڤێكی خاوەن توانای ئاشكرای چالاك، سەرەنجامیش چالاكی تاكەكان، كۆمەڵگە دەگۆڕێت بۆ كۆمەڵگەیەكی چالاك، بۆیە دامەزراوەكان بۆ پەرەپێدانی مرۆیی گرنگن، لەبەر ئەوەی هاندانی دامەزراوەكان بۆ ئاشكراكردنی توانا شاراوەكان گرنگن، دامەزراوەكان گرنگن لەبەر ئەوەی توانای ئەوەی هەیە توانا شاراوەكانی دوێنی، بكاتە توانای ئاشكرای ئەمڕۆ و هاریكاری و هەماهەنگی لەنێوان توانا تازەكاندا دروست بكاتەوە، كەواتە لەم خاڵەوە سیاسەتی دامەزراوەیی كە حكومەت پیادەی دەكات لە دامەزراوە فەرمیەكاندا، بێجگە لەوەی كاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر دامەزراوە فەرمیەكان دەبێت، بەهەمان شێوە و بەهەنگاوی بەگوڕ كاریگەری لەسەر دامەزراوە نافەرمیەكانیش دەبێت و كاریگەری لەسەر ڕێكخستنەوە و هاوسەنگی پێوەندییەكانی نێوان كۆی هێزە سیاسییەكان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و گرووپە جیاوازەكانی كۆمەڵگەوە دەبێت، بۆیە لەم لایەنەوە سیاسەتی دامەزراوەیی لە بەشێكیدا ناڕاستەوخۆ دەكەوێتە خزمەتی پەرەپێدانی مرۆیی و پیادەكردنی دیموكراتی و حكومڕانی باشەوە، بۆیە یەكێك لەو خاڵانەی دەبێتە هۆكارێكی ناڕاستەوخۆ بۆ سەرخستنی پرۆسەی پەرەپێدان، ئەو خاڵانەن كە پێوەندی بە لایەنی سیاسی ژیانی كۆمەڵگەوە هەیە، بۆ نموونە:
1- ئازادی ڕادەربڕین، ئەمەش بەو مانایەی حكومەتێك بیەوێت لە پرۆسەی پەرەپێدانی مرۆییدا ڕۆڵێكی چالاكی هەبێت، دەبێت بڕوای بە ئازادی ڕادەربڕین هەبێت.
2- لێپرسینەوە و موسائەلەكردنی حكومەت و وەزارەتەكان، ئەمەش واتە كاتێك حكومەت و كۆی وەزارەتەكانی ئامادە دەبن لێپرسینەوە و موسائەلە بكرێن لەبەردەم پەرلەمان، كە بێگومان ئەم لێپرسینەوە و موسائەلەیە بۆ خەڵك پەخش دەكرێت، ئەمە مانای ئەوەیە جیا لەوەی ئەم هەنگاوە كارلێكێك لەنێوان پەرلەمان و حكومەت دروست دەكات، لەهەمانكاتدا هانی خەڵكیش دەدات بۆ ئەوەی بێنە ناو پرۆسەكە و بەشداری بكەن، بەشداری خەڵكیش لە دروستكردنی سیاسەتی گشتی وڵاتدا، واتە هاندانی خەڵكە بۆ ئەوەی خۆیان لەناو پرۆسەی پەرەپێداندا بدۆزنەوە.
3- ڕێكخستنەوەی هاوسەنگی لە پێوەندییەكانی نێوان هێزە سیاسییە جیاوازەكان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و گرووپەكانی فشار، واتە حكومڕانی وڵات بریتییە لە فەرمانڕەواو ئۆپۆزسیۆن و چالاكی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، گرووپە جیاوازەكانی فشار.
4- كاریگەری ڕیفۆرمی دامەزراوەیی دامەزراوە فەرمیەكان لەسەر دامەزراوە نافەرمیەكان یان دامەزراوەكانی كەرتی تایبەت، ئەمە خاڵێكی هێجگار گرنگە بۆ چالاكی و كارایی حكومەت لە پرۆسەی پەرەپێدانی مرۆییدا، لەبەر ئەوەی كاتێك حكومەت ڕیفۆرمی دامەزراوەیی لە دامەزراوە فەرمیەكانەو دەست پێدەدەكات، مانای ئەوەیە ناتوانێت لەگەڵ ئەو دامەزراوە نافەرمیانە مامەڵە بكات كە پێشتر بوونەتە ڕێگر لەبەردەم پرۆسەی پەرەپێدانی مرۆیی، ناتوانێت لەگەڵ كۆمپانیایەك یان دامەزراوەیەكی ئابووری مامەڵە بكات كە بازاڕ قۆرخ بكات، یان مەرجەكانی بۆ ئیشكردنی لاوەكان لەبری ئەوەی توانا شاراوەكان ئاشكرا بكات، توانا ئاشكرا كانیان پەكبخات و لەبری ئەوەی ببنە دەستی كار، خۆیان بەبێ كار ببیننەوە، بۆیە ڕیفۆرمی دامەزراوە فەرمیەكان، ڕاستەوخۆ دەگوازرێتەوە بۆ ڕیفۆرمی دامەزراوە نافەرمیەكان، ئەوانیش دەخاتە خزمەتی پەرەپێدانی مرۆییەوە، كۆمپانیا و دامەزراوەكانی كۆمەڵگە دەبنە سەرچاوەی هەلی یەكسان لەبەردەم هەمووان و بەمەش هەڵبژاردن و دەستنیشانكردن لەبەردەم تاكەكاندا فراوان دەكات.
5- بەرزكردنەوەی ئاستی خوێندن و دابینكردنی زەمینەی خوێندن بۆ هەمووان بە یەكسانی، بێجگە لەوەی ئاستی هۆشیاری كۆمەڵگە بەرز دەكاتەوە، لە هەمانكاتدا وەك پرۆسەیەكی بەردەوام كادری ناوەندی و باڵا بۆ سەرجەم بوارەكانی ژیانی كۆمەڵگە بەرهەم دەهێنێت، ئەم بەرهەمە كە گۆڕانكاری بەسەر هەموو بوارەكانی ژیاندا دەهێنێت، هەموو ئاستەكانی ژیان بەرز دەكاتەوە، واتە لە گوزەرانەوە تا دەگاتە تەندروستی.پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا هیچ كام لەم بوارانە بەبێ دامەزراوە توانای سەركەوتنی دەبێت؟ ئەم وەڵامە جیاوازی نێوان پێشكەوتنی وڵاتە جیاوازەكانمان بۆ دەردەخات و لەهەمانكاتدا دەبێتە وەڵامیش بۆ ئەوەی چۆن دامەزراوەكانمان بونیاد بنێین و چۆن لەكاتی پێویستدا ڕیفۆرمی دامەزراوەیی دەست پێبكەین.جۆری حكومڕانی و شێوازی حكومڕانی
لەپرۆسەی پەرەپێدانی مرۆییدا
هەتا پێش نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو، توێژینەوە و وتووێژەكان سەبارەت بە حكومڕانی لەسەر جۆری حكومڕانی بوو، واتە لەسەر ئەوەبوو حكومڕانی دیموكراتی و شێوازی ئابووری سەرمایەداری كۆمەڵگەی خۆشگوزەران دروست دەكات، یان شێوازی كۆمەڵگەی سۆشیالیستی و ئابووری دەوڵەتی كۆمەڵگەی خۆشگوزەران دروست دەكات، ئەم وتووێژانە لەگەڵ ڕووخانی دیواری بەرلین كۆتاییان پێ هات و بەشێوەیەكی گشتی جیهان هاتە سەر ئەو باوەڕەی حكومڕانی دیموكراتی و شێوازی ئابووری سەرمایەداری كە پێی دەگوترێت (ئابووری بازاڕ) كۆمەڵگە بەرەو خۆشگوزەرانی دەبات، بەڵام لەدوای ئەمەشەوە هەست دەكەین جۆرێكی دیكە لە وتووێژ و تویژینەوە دەستی پێكردووە، پرسیار بەو ئاراستەیە دەوروژێنن، كام شێوازی حكومڕانی دیموكراتی و كام شێوازی ئابووری بازاڕ، حكومڕانی باش بەرهەم دەهێنێت و كۆمەڵگە بەرەو خۆشگوزەرانی دەبات؟ وەڵامی ئەم پرسیارە كە بێجگە لەوەی هەموو ڕێكخراوە جیهانییەكانی بواری ئابووری بەخۆیەوە سەرقاڵكردووە، لەهەمانكاتدا بۆتە بەرنامەیەكی نێو نەتەوەیەكگرتووەكان، چۆن دەوڵەتان ڕێككەوتن لەنێوانیاندا هەیە بۆ ئەوەی ڕێگە بگرن چەكی كۆكۆژ و نیوكلیاری بڵاو نەبێـتەوە، بەهەمان شێوە ئێستا سەرقاڵی ئەوەن كە هەموو دەوڵەتانی جیهان لەسەر ڕێككەوتنێك ڕێكبكەون كە نەهێڵن حكومڕانی خراپ بڵاو ببێتەوە و هەموو دەوڵەتانی ئەندام لە نەتەوەیەكگرتووەكان پابەندی ئەو بنەمایانە بن كە بۆ حكومڕانی باش دیاریكراوە، ئەم ئاراستەیە بەرەو وروژاندنی ئەو پرسیارەمان دەبات بەوەی كە ئەم هەوڵانە بوونیان هەیە و بەشی زۆری كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بڕیاری داوە سیستمی دیموكراتی پیادە بكات و بڕوای بە حكومڕانی باش و نەتەوەیەكگرتووەكانیش جەختی لەسەر دەكاتەوە، ئایا بۆچی هێشتا نموونەی حكومڕانی باش لەچاو حكومڕانی خراپدا زیاترە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە پەیوەستە بە دوو لایەنەوە، یەكەمیان مانەوەی ئاسەواری سەردەمی دوو جەمسەری و شەڕی سارد لەناو پاكتی نەتەوەیەكگرتووەكان، دووەم پابەندنەبوونی دەوڵەتانی ئەندام لە نەتەوەیەكگرتووەكان بەو ئیمزایانەی لەسەر ڕیككەوتنەكان دەیكەن، هەربۆیە دەبینین نەك لەم بوارە، بەڵكو لەزۆر بواری دیكەش وەك ڕێگرتن لە چەكی كۆكوژ، ژینۆساید، بازرگانی كردن بەمرۆڤ...تاد ژمارەیەكی بەرچاوی دەوڵەتان پێشیلكاری دەكەن و نایانەوێت بە پرانسیپە نێودەوڵەتیەكانەوە پابەند بن.
بەڵام ئەوەی لێرەدا جێگەی مەبەستی ئێمەیە، هێندەی ڕاوەستانە لەسەر شێوازی حكومڕانی، هێندە هەڵوەستەكردن نییە لەسەر لایەنەكانی دیكە و، دەمانەوێت جەخت لەسەر ئەوە بكەینەوە، كە لەدوای ڕووخانی دیواری بەرلینەوە مەسەلەی شێوازی حكومڕانی بۆتە ئەولەویەتی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ڕێكخراوە جیهانییەكانی وەك بانكی نێودەوڵەتی و ڕێكخراوی بازرگانی جیهانی و سندوقی دراوی نێودەوڵەتی، هەموویان جەخت لەسەر پرۆسەی پەرەپێدان و پەرەپێدانی مرۆیی دەكەنەوە، هەروەها شێوازی حكومڕانی پەسەندكراویش كە بكەوێتە خزمەتی پەرەپێدان و پەرەپێدانی مرۆییەوە حكومڕانی باشە، كە هەڵسوڕێنەری كۆی حكومڕانی باشیش، حكومەتی كارایە لەناو كۆی پرۆسەی حكومڕانیدا، ئەم مەسەلەیەش ئەگەر بۆ وڵاتانی پێشكەوتوو كە سیستمی دامەزراوەییان كامڵبووە كارێكی ئەستەم نەبێت، ئەوا بۆ وڵاتانی تازە پێگەیشتوو، هەوڵەكان بۆ وەرچەرخان لەوڵاتی تازە پێگەیشتووەوە بۆ وڵاتێكی پێشكەوتوو، ئەوا ئاستەنگەكان زۆرن، بۆیە لەم ڕاستەوە دەكرێت ئاماژە بەوە بكەین كە وەرچەرخان لە وڵاتی تازەپێگەیشتوو بۆ وڵاتێكی پێشكەتوو تەنیا زیادكردنێكی میكانیكی سەرمایە نییە لەوڵاتدا، بەڵكو پەرەپێدان شۆڕشێكی تەواوە لە شێوازی ژیان، وەرچەرخانێكە لە پێوەندی نێوان دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆن و گرووپە هەمەجۆرەكانی كۆمەڵگە، ئەم وەرچەرخانە پێویستی بە بونیادی دامەزراوە و ڕیفۆرمی ئەو دامەزراوانە هەیە كە ئێستا بوونیان هەیە، هۆكاری ڕیفۆرمی بەردەوام لە دامەزراوەكانی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ئەو كۆمەڵگایانە لە قۆناخی وەرچەرخان و نەریتە باوەكانی كۆمەڵگە لەوەرچەرخانن بەرەو گۆڕانكاری، بۆیە هاوكات لەگەڵ ئەم وەرچەرخانانە، دامەزراوەكانیش پێویستە بەو جۆرە بن كە لەگەڵ قۆناخی تازە كۆمەڵگە بگونجێن، لایەنێكی دیكە كە بۆ وڵاتانی تازە پێگەیشتوو ئاستەنگی سەرەكیە، دامەزراوە نافەرمیەكانن، لەبەر ئەوەی زۆرجار هەوڵ لەلایەن حكومەتەوە هەیە بۆ گۆڕینی دامەزراوە فەرمیەكان، بەڵام ئەم هەوڵە لە گۆڕینی دامەزراوە نافەرمیە ئابوورییەكان ڕووبەڕووی ئاستەنگ دەبێتەوە، خاوەنی ئەو دامەزراوە نافەرمیانە لەبەر بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان ڕێگری لە ڕیفۆرمی دامەزراوەیی دەكەن، ئەمەش دەبێتە ڕێگر لەبەردەم هەنگاوەكانی حكومەتدا، بۆیە لەم حاڵەتەدا بوونی سیاسەتی دامەزراوەیی و حكومەتی كارا دەبنە پێویستیەك بۆ تەفزیڵكردنی ڕۆشنبیری گۆڕانكاری و خێراكردنی پرۆسەی پەرەپێدان، باسكردنی دامەزراوە و ڕیفۆرمی دامەزراوەیی ئەركێكی قورسەو ئەو ئابووریناسانەی لەم بوارە كار دەكەن، باش لە قورسی ئەم گۆڕانكارییە تێدەگەن و بۆیە ئەوان زۆرجار لەبری ئەوەی ڕاستەوخۆ بچنە سەر لایەنە ئابوورییەكەی ڕیفۆرمی دامەزراوەیی، پرۆسەكە لە چوارچێوەی كۆی سیستمە دیموكراتیەكە وەك مافی بەشداری و بەرپرسیاریەتی دیموكراتی و مافی موڵكداریەتی تایبەت شرۆڤە دەكەن، لەم چوارچێوەیەدا ڕێكخراوی بانكی جیهانی لەساڵی 1996ـەوە بەشێوەیەكی ڕێكوپێك ئاماژەكانی حكومڕانی بڵاو دەكاتەوە و جەخت لەسەر دامەزراوە سیاسییەكان و دامەزراوە ناڕەسمییەكان دەكاتەوە، زۆر لە تۆژەرانیش ئەم ئاماژانەی بانكی جیهانیان بەكارهێناوە و لە ئاكامدا بۆیان دەركەوتووە كە مافی ڕادەربڕین و كارایی حكومەت و سەقامگیری سیاسی، فاكتەری گرنگن بۆ ئەدای پەرەپێدانی مرۆیی، ئەم خاڵە ئەوە دەردەخات ئەگەر حكومەت كارا نەبوو و دەوڵەت لەڕووی سیاسییەوە سەقامگیر نەبوو، ئەوا دامەزراوە ئابوورییەكان لاواز دەبن و دامەزراوە نافەرمیەكانیش ئەو كەسانەی تیایدا باڵادەست دەبن، كە بەرژەوەندی خۆیان دەخەنە سەرووی بەرژەوەندی كۆمەڵگەوە، هەربۆیە بانكی جیهانی پێیوایە ئەگەر بەشێوەیەكی تەندروست كارلێك لە نێوان دامەزراوە و گەشەی ئابووری ڕێكبخرێت، ئەوا دامەزراوەی تەندروست دەبێتە هۆكارێكی گونجاو بۆ كۆكردنەوە و داهات لەسەر بەرهەمهێنەرەكانی گەشەی ئابووری، لەم حاڵەتەشدا هاوكات پەرەپێدانی مرۆیی هەستی پێدەكرێت.
حكومەتی هەرێمی كوردستان وپرۆسەی پەرەپێدانی مرۆیی
پرۆسەی پەرەپێدانی مرۆیی تەنیا پرۆسەی گەشەی ئابووری خێرا نییە، بەڵام پرۆسەی گەشەی ئابووری خێرا دەكرێـت ببێتە هۆكارێك بۆ پرۆسەی پەرەپێدانی مرۆیی، ئەمەش بەو مانایەی پرۆسەی گەشەی خێرا ببێتە هۆكارێك بۆ ئاشكراكردنی توانا شاراوەكانی تاك و گۆڕینی تاكی بێكار بۆ تاكی چالاك، ئەم مەسەلەیە لەڕووی تیۆرییەوە جیاوازە لە هەنگاوی پراكتیكی بۆ سەرخستنی ئەم پرۆسە گرنگە، لەبەر ئەوەی زۆر لەوڵاتان كە قۆناخی باشیان لە پرۆسەی گەشەی ئابووری خێرا بڕیوە وەك پتسوانا لە نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو، بەڵام لەبواری پەرەپێدانی مرۆیی نەیانتوانیوە هەنگاوی هاوشێوە هەڵبگرن، یەكێك لەتۆژەران سەبارەت بەم لایەنە پێیوایە لەبەر ئەوەی چاودێری تەندروستی لە پتسوانا نەگەیشتۆتە ئەو ئاستەی ئاستی مام ناوەندی تەمەن لەو وڵاتە بەرەو زیاد بوون بچێت، ئەوا ئەمە مانای ئەوەیە ئەو وڵاتە لەبواری چاودێری تەندروستی بەرەو پێشەوەچوونەكەی هاوشانی گەشە ئابوورییە خێراكەی نییە، لەهەندێك وڵاتی دیكە بۆ نموونە كوبا، لەهەندێك بواردا وەك خوێندن بەرەوپێشەوەچوون هەیە، بەڵام لەسەر ئاستی داهاتی تاكەكەس و ستاندەری ژیان پێشكەوتن نییە، ئەمە بۆ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیاش تاڕاددەیەك ڕاستە، لەبەر ئەوەی لە زۆربەی بوارەكانی ژیاندا وەك خوێندن و تەندروستی و ئاستی ژیان پەرەپێدانی مرۆیی سەركەوتووە، بەڵام لەسەر ئاستی سیاسیی ئەوەی پێوەندی بە ئازادی ڕادەربڕین و بەرپرسیاریەتی دیموكراتیەوە هەیە، هێشتا ئەم لایەنە لاسەنگە بە بەراورد بە لایەنەكەی دیكە، ئەوجا ئەگەر لەم چوارچێوەیەدا لەناو كۆی ئەزموونەكانی جیهانی سیهەم، بەراوردێك لەنێوان ئەزموونی دیموكراتی هەرێمی كوردستان و كۆی ئەزموونە سەركەوتووەكانی پرۆسەی پەرەپێدان بكەین، هەست دەكەین پرۆسەی پەرەپێدان لە ئەزموونی دیموكراتی هەرێمی كوردستان و لە دوایین هەنگاویدا كە كابینەی حەوتەم هەنگاوی بۆ هەڵدەگرێت، جیاوازییەك لە پرۆسەكە هەستی پێدەكرێت كە ڕەنگدانەوەی سیمای تایبەتمەندی گەل و بزاڤی ڕزگاریخوازی كوردستانە، مەبەستیش لەم تایبەتمەندیە بەراوردكاری هەرێمی كوردستان نییە بە هەندێك ئەزموونی وڵاتانی پۆست كۆمونیست وەك هەنگاریا و سلۆفاكیا و كۆماری چیك و پۆلەندا، یان دەوڵەتانی بەلتیك، كە لەماوەیەكی كەمدا بوونە ئەندامی یەكێتی ئەوروپا، لەبەر ئەوەی ئەو وڵاتانە پێشتر خاوەنی ئەزموونی لیبرالیزم و ژێرخانی دامەزراوەیی بوون، نەك لەسەرەتاوە دامەزراوەیان بونیاد نابێت، بۆیە بەراوردی ئێمە لەگەڵ وڵاتانی ئەمریكای لاتین و ئەفریقیا و ڕۆژهەڵاتی ئاسیایە كە لە سفرەوە دەستیان پێكردووە، لەهەریەك لەو ئەزموونانە هیچ كام لەو وڵاتانە لە ژاپۆنەوە تا بەرازیل نەیانتوانیوە پرۆسەی پەرەپێدان و پرۆسەی دیموكراتی پێكەوە گرێبدەنەوە، تەنانەت ئەمریكیەكان كە خۆیان دەستووری ژاپۆنیان نووسیوەو خۆیان سەرپەرشتیكاری بونیادنانەوەی كۆریای باشوور بوون، لەسەرەتاوە و هەتا ناوەڕاستی نەوەدەكانیش پشتگیری ئەوە نەبوون سەقامگیری سیاسی و ئابووری بكەن بە قوربانی دیموكراتی سیاسی، بۆیە ئەزموونی هەرێمی كوردستان لەناو ئەزموونەكانی پەرەپێداندا، پێگەیەكی جیاوازی هەیە و دەبێت بە ئاستی ئەو جیاوازیەش هەنگاوی بۆ هەڵبگیرێت، هەر ئەم تایبەتمەندی و جیاوازییەش كە لە كابینەی پێنجەمەوە دەستی پێكرد، گەشەیەكی ئابووری خێرای لە كوردستاندا دروست كرد، كە ئەو گەشە ئابوورییە خێرایە زەمینەی ئەوەی ڕەخساند هەنگاو بۆ پەرەپێدانی مرۆیی هەڵبگیرێت، بەڵام ئەم هەنگاوانەی كابینەی پێنجەم لەگەڵ دروستبوونی تەنگژەی ئابووری لەسەر ئاستی وڵاتانی ڕۆژئاواو ئەمریكا و هەروەها دروستبوونی گۆڕانكاریی لە وڵاتانی عەرەبی و كاریگەری ئەو گۆڕانكارییانە لەسەر بارودۆخی ناوخۆی هەرێم و ناسەقامگیری سیاسی و حكومی و ئەمنی لە عێراقدا، وایكرد بۆ ماوەیەك هەم گەشەی ئابووری خاوبوونەوە بەخۆیەوە ببینێت و هەمیش نەتوانرێت زەمینەی لەبار بۆ چالاككردنی تواناكان بخرێتە ئاراوە، ئەمە وێڕای پرۆسەی تواناسازی بەردەوامی هەبوو، بەڵام ئەم باسە جەخت لەسەر چالاككردنی تواناكان لەهەموو بوارەكان لەسەر ئاستی ناوخۆ دەكاتەوە، بەڵام بە هاتنی كابینەی حەوتەم، جارێكی دیكە نێچیرڤان بارزانی وەك سەرۆكی حكومەت هەر لە سەرەتاوە زەمینەی دووبارە دەسپێكردنەوەی گەشەی خێرا و زەمینە سازكردنەوە بۆ پرۆسەی پەرەپێدانی مرۆیی دەست پێكردەوە، ئەم پرۆسەیە كە لە چوارچێوەی بەرنامەیەكی چاكسازی خۆی خستۆتەڕوو، بەڵام بە ڕیفۆرمی دامەزراوەیی دەستی پێكردووە، بۆ ئەوەی دابڕانێك لەنێوان شێوازی كۆنی هەڵسوڕانی دامەزراوەكان و ڕۆتینی بیرۆكراتی زیاد لە پێویست تێپەڕێنێت و قۆناخێكی نوێ دەست پێبكات كە دامەزراوە فەرمیەكان وەڵامدەرەوەی خواست و پێداویستی خەڵك بن، یان بەواتایەكی دیكە لەگەڵ نۆرم و ڕیساكانی ئێستای كۆمەڵگە یەكبگرێتەوە، كە هەنگاوی یەكەمی ئەم یەكگرتنەوەیەش لە دژایەتیكردنی گەندەڵی دەست پێدەكات، ئەم پرۆسەیەش كە پرۆسەیەكی فرەڕەهەند لەخۆی دەگرێت و دەكەوێتە چوارچێوەی بەرنامەی حكومەتێكێ كاراوە بۆ هەڵسوڕانی دامەزراوەكان بەشێوەیەكی تازە، دەبێتە ئەو فاكتەرەی كە وەك د.عەلی قەرەداغی لە دیمانەیەكی گوڵاندا پێی گووتین، هەستدەكرێت حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ هەموو لایەنەكانی ژیان بەرنامەی هەیە و دەیەوێت هەنگاو هەڵبگرێت، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەو بەرنامە هەمەلایەنە بەرنامەی پرۆسەی پەرەپێدانی مرۆییە و حكومەتی كوردستان دەیەوێت بە پراكتیكی لەهەموو بوارەكانی (خوێندن، تەندروستی، ستاندەری ژیان، ئاستی داهاتی تاكە كەس...تاد) گۆڕانكاری بێنێتە ئاراوە، ئەمەش مانای ئەوەیە پرۆسەی پەرەپێدان بەگشتی و پرۆسەی گەشەی ئابووری كە ئێستا لە هەرێمدا هەستی پێدەكرێت، خۆی ببێتە بەشێك لە پرۆسەی پەرەپێدانی مرۆیی و هەموو لایەنەكانی ژیانی كۆمەڵگە پێكەوە هەنگاو بەرەو ئەوە هەڵبگرێت لە وڵاتێكی جیهانی سێهەمدا، سیمای وڵاتێكی جیهانی یەكەم دەربكەوێت.