كێشەی سەرەكی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو بونیادی ژێرخانی میدیای جددی و ئازادە، هەربۆیە كاتێك كۆمەڵگە دەست دەكات بەپرۆسەی بونیادی دیموكراتی و دابینكردنی ئازادییەكان، بەئازادی ڕادەربڕینیشەوە، ئەوا لەبەر ئەوەی لەزۆربەی ئەو كۆمەڵگەیانەی بەم قۆناخی ئینتیقالییە تێدەپەڕن بونیادی ژێرخانی میدیای ئازاد فەرامۆش دەكەن و ڕاستەوخۆ وەك مۆدیلی ڕۆژئاوا بەبازاڕی دەسپێرن و دەیخەنە بەر كاریگەری پشتگیری ڕێكخراوە ناحكومیە نێودەوڵەتیەكان و پشت بەستن بەداهاتی ڕێكلام و هاریكاری كۆمپانیا و بزنسمانەكان، لەهەمانكاتیشدا وەك وڵاتی خۆمان ژمارەیەكی هێجگار زۆر میدیای حزبی بوونی هەیە، بۆیە وەك پرۆفیسۆر كارۆل جاكۆبیز پسپۆری نێودەوڵەتی پەخش و ئەندامی لیژنەی میدیای سەربەخۆ لەكۆسۆڤۆ لەتوێژینەوەیەكدا بەناونیشانی (پەرەپێدانی میدیا لەكۆمەڵگەكانی پۆست كۆمونیست) ئاماژەی پێكردووە، (لەو قۆناخەی ئەو كۆمەڵگەیانەی پێیدا تێپەڕدەبیت ئازادی ڕۆژنامەگەری هەم ئۆكسجینی دیموكراتی بەرهەم دەهێنێت و هەمیش گازی پێكەنین هێن(Laughing Gas) كە دەبێتە هۆكارێك بۆ كات بەسەر بردن و ئیستیغلالی بازرگانی)، ئەمەش مانای ئەوەیە هەوڵدان بۆ كۆپیكردنەوەی شێوازی ڕۆژنامەگەری ئازادی وڵاتانی دیموكراتی ڕۆژئاوا بۆ وڵاتانی تازە پێگەیشتوو، ئەگەر لەڕوویەكەوە هۆكاربێت بۆ پشتگیری بونیادی دیموكراتی، ئەوا بەڕووەكەی دیكەیدا هۆكارێكە بۆ دروستكردنی ئاستەنگ بۆ بونیادی دیموكراتی، ئەمە لەگەڵ ئەوەی بۆ دیموكراتیەكانی ڕۆژئاواش سیاسەتی پشت بەستن بەبازاڕ وەك بزنس بۆ بونیادی ژێرخانی میدیای كاریگەر وەك بیرمەندی هاوچەرخ یۆرگن هابرماس ئاماژەی پێدەكات، دیسان كارێكی مەترسیدارە و میدیا ناچار دەكات هێندەی بایەخ بەقازانجی وشە بدات، هێندە بایەخ لەهەواڵی بابەتی و لایەنی هۆشیاری كۆمەڵگە نەدات، هەربۆیە لەم ڕاستەوە هەڵوەستە كردن لەسەر ئاستەنگەكانی بەردەم ڕۆژنامەگەری ئازا و جددی و ڕەخنەیی، وەك ڕامانێك لەم دێڕانە ئاماژەی پێكراوە بۆ ئەوەی ئەو پرسیارە بوروژێنێت ئایا چۆن ئەو ئاستەنگانە لابەرین و ڕۆژنامەگەر بكەینەوە بەو توخمە كاریگەرەی وەك تۆماس جیفرسۆن دەڵێت: (ئەگەر سەرپشك بكرێم لەنێوان ڕۆژنامەگەری ئازاد و پەرلەمانی ئازاددا، ئەوا من ڕۆژنامەگەری ئازاد هەڵدەبژێرم)؟ لەوانەیە هەندێك یان ڕاشكاوانەتر بەرپرسانی دامەزراوەكانی دەوڵەت لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو یان قۆناخی ئینتیقالی، ئاستەنگەكانی بەردەم ڕۆژنامەگەری جددی و ئازا و ڕەخنەیی، بخەنە ئەستۆی خودی ڕۆژنامەنووسان و بیانەوێت بەوجۆرە ڕای گشتی ئاراستە بكەن، كە ڕۆژنامەنووسانی ئەو وڵاتانە لەو ئاستە نین كە بتوانن ڕۆژنامەگەری لەو شێوەیە هەڵبسوڕێنن یان بتوانن بەشێوەیەكی بەرپرسانە بایەخ بەهەواڵی بابەتی بدەن، تەنیا خەمیان ئەوەیە بازرگانی بە وشەوە بكەن و چاویان لەقازانجی وشە بێت، سەبارەت بەم بۆچوونە كە بەشێوەیەكی زمنی لەهەڵوێستی دامەزراوە دەوڵەتیەكانی قۆناخی ئینتیقالی زۆربەی دەوڵەتانی تازە پێگەیشتوو(كە وڵاتی ئێمەش بەشێكە لەوان) دەخوێنینەوە، چاودێری بێلایەن دەگاتە ئەو قەناعەتەی كە بڵێت دەسەڵاتی سیاسیی(دامەزراوە گشتیەكانی دەوڵەت) پێویستی بەوە نییە كە ڕۆژنامەگەری ئازا و جددی و ڕەخنەیی بوونی هەبێتن، بێگومان كە دەڵێین دەسەڵاتی سیاسی دەوڵەت، هەموو بەشدارانی دامەزراوە گشتیەكانی دەوڵەت دەڵێن كە بریتن لەدەسەڵاتەكانی (یاسادانان، بەڕێوەبردن، دادوەری) لەم حاڵەتەشدا هیچ حزبێكی سیاسیی(فەرمانڕەوا بێت یان ئۆپۆزسیۆن) ناكەوێتە دەرەوەی دەسەڵاتی سیاسیی دامەزراوەكانی دەوڵەت، ڕاشكاوانەتر واتە حزبە سیاسییەكان بەئۆپۆزسیۆن و فەرمانڕەواوە لەبەرژەوەندیان نابێت ئەو جۆرە ماس میدیایە بوونی هەبێت، هەربۆیە لەسەر هەموو شتێك پێدادەگرن لەسەر هاوكاری حكومەت بۆ بونیادی ژێرخانی میدیای ئازا و سەربەخۆ و جددی و ڕەخنەیی پێداناگرن، یان ئەگەر پێش دابگرن لەچوارچێوەی بەرژەوەندی سیاسیی حزبەكانیان زیاتر نابێت.


بونیادی ژێرخانی ڕۆژنامەگەری بەشێكە لەپرۆسەی بونیادی دیموكراتی

ئەگەر پرۆسەی بونیادی دیموكراتی لەسەر هەردوو ئاستی سیاسیی و ئابووری هەڵبەسەنگێنین، ئەوا لەسەر ئاستی سیاسیی، دیموكراتی بریتییە لەدابینكردنی ئازادییەكان بەئازادی ڕادەبرین و ئازادی ڕۆژنامەگەریشەوە، لەسەر ئاستی ئابووریش واتە ڕێكخستنی ئابووری لەسەر بنەمای ململانێی بازاڕ و دابینكردنی هەل و دەرفەتی یەكسان لەبەردەمی هەمووان، بەڵام لەسەر هەردوو ئاستی سیاسیی و ئابووری، پرۆسەی بونیادی دیموكراتی كە لەهەندێك وڵاتدا پێی دەگوترێت پرۆسەی بونیادی نەتەوە یان پرۆسەی بونیادی دەوڵەت، پێویستی بەبونیاد و ڕێكخستنەوەی ژێرخانی وڵات هەیە بۆ ئەوەی ئەو توخمانەی دەبنە فاكتەری پرۆسەی بونیادی دیموكراتی تەفاعول لەگەڵ یەك بكەن و بەشێوەیەكی هاوسەنگ پرۆسەكە بچێتە پێشەوە بۆئەوەی بەسەركەتوویی ئەو قۆناخە تێپەڕێنرێت، كەواتە ئەم ئاڕاستەیە ئەوەمان پێدەڵێت، ئەركی سەرشانی دامەزراوەكانی دەوڵەتە كە هەوڵەكانی لەپرۆسەی دیموكراتی هەموو ژێرخانەكانی ئەو توخمانە بگرێتەوە كە دەبنە كۆڵەگە بۆ ئەوەی سیستمە دیموكراتیەكە ڕابگرێت، كە پێش هەموویان جیاكردنەوەی بوارە گشتیەكانە كە دامەزراوە گشتییەكانی دەوڵەت دەگرێتەوە، هەروەها بوارە تایبەتەكانە كە خواستی تاك و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و بەڵام جیاكردنەوەی ئەم دوو بوارە بەو مانایە نییە ئیدی پێك نەگەن و تەفاعول لەگەڵ یەك نەكەنەوە، بەڵكو هەردوو بواری گشتی و تایبەتی لەبازنەیەكی فراواندا یەكدەگرنەوە و پێكەوە موناقەشە دەكەن و دەگەنە لێكتێگەشتنێكی هاوبەش، ئەم بازنە فراوانە هابرماس ناوی لێناوە ئەتمۆسفیری گشتی(Public Sphere)، لەم ئەتمۆسفیرەدا هۆیەكانی ڕاگەیاند ڕۆڵێكی كاریگەر دەگێڕن بۆ دروستكردنی كارلێكی نێوان بواری و گشتی و بواری تایبەتدا بۆ ئەوەی لەسەر بنەمای لێكتێگەیشتن ڕای گشتی وەك ڕاستیەك دروست بێت و ئەم ڕای گشتیە ببێتە بنەمای بڕیار دروستكردن لەدەوڵەتدا، ئەمەش مانای ئەوەیە تاكەكانی كۆمەڵگە و چالاكوانانی كۆمەڵگەی مەدەنی موناقەشە لەگەڵ دامەزراوە گشتییەكانی دەوڵەت دەكەن بۆ ئەوەی بگەنە حاڵەتی لێكتێگەیشتن بۆ چۆنییەتی بەكارهێنانی ئەو ئیمكانییەتانەی لەكۆمەڵگەهەیە بۆ خۆشگوزەرانی كۆمەڵگە و ئەو ئیمكانییەتانەی لەبەر دەستن بۆ چۆنییەتی چارەسەركردنی كێشەكان، سەبارەت بەم لایەنە هێربەرت ماركۆز لەكتێبی (مرۆڤی تاك ڕەهەند) ئاماژە بەوە دەكات، مەسەلەكە ئەوەنییە كە كۆمەڵگەیەك لەكۆمەڵگەیەكی دیكە دەوڵەمەنترە یان هەژار ترە، نەخێر مەسەلەكە ئەو ئیمكانییەتە كە لەكۆمەڵگەدا هەیەو هەموو كۆمەڵگەیەكیش ئیمكانییەتی تایبەتی خۆی هەیە، بۆیە پێشكەوتنی كۆمەڵگە پەیوەستە بەچۆنییەتی هەڵسوڕان و ڕێكخستنی ئەو ئیمكانییەتانە، ئەگەر لەم حاڵەتە سەركەتوو بوون، ئەوا كۆمەڵگەیە بەرەو كۆمەڵگەیەكی خۆشگوزەران هەنگاو هەڵدەگرێت، ئەگەر سەركەتووش نەبوون، ئەوا كۆمەڵگە بەرەو تەنگژە هەنگاو هەڵدەگرێت، كەواتە ئەمە پێمان دەڵێت بۆ ئەوەی بتوانین كۆمەڵگە بەرەو كۆمەڵگەیەكی خۆش گوزەران بەرین، پێویستە تیۆری ڕەخنە ببێتە تیۆری كۆمەڵگە، بەڵام پرسیار لێرەدا لەسەر ئەوە دەكرێت ئایا مەبەست لەتیۆری ڕەخنە چییە؟ بێگومان تیۆری ڕەخنە واتە پیشاندانی كەموكورتیەكان بۆ چارەسەركردن، بەڵام پرسیاری دیكە ئەوەیە چارەسەركردنی بەچ شێوازێك؟ بێگومان بەشێوازی دروستكردنی لێكتێگەیشتن لەنێوان دامەرزاوە گشتییەكان و تاك و كۆمەڵگەی مەدەنی، نەك یەكتری ڕەتكردنەوە یان ڕەتكردنەوەی سیستمەكە، بەڵام پرسیاری لەهەمووان گرنگتر ئەوەیە چ شتێك ئەم لێكتێگەیشتنە دروست دەكات، بێگومان هۆیەكانی ڕاگەیاندن و بوونی ڕۆشنبیرانە بەشێوەیەكی پراكتیكی لەناو ئەتمۆسفیری گشتیدا و، ئامێری دەستی ماس میدیا و ڕۆشنبیرانیش بۆ دروستبوونی ئەم لێكتێگەیشتنە زمانە، بێگومان زمان وەك هۆكارێك بۆ لێكتێگەیشتن نەك زمان خۆی ئامانج بێت، ئەمەش واتە بەكارهێنانی زمان بۆ تێگەیشتنێكی ئەقڵانی. ئەم تێگەیشتنە ئەقڵانییەش لەسەر بنەمای زانیاری ڕاست و لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندی گشتی دروست دەبێت كە تیایدا تاكەكان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و دامەزراوەكانی دەوڵەت دەگەنە تێگەیشتنێكی هاوبەش، بۆیە لەسەر ئەم بنەمایە پێویستە ئەو مافە لەتاك زەوت نەكرێت كە بەشدارییەكی كاریگەرانەی لەپیشەسازی دروستكردنی ڕای گشتیدا لەسەر بنەمای لێكتێگەیشتن هەبێت.
ئەگەر لێرەوە بگەڕێینەوە بۆ كاریگەری ماس میدیا لەدروستكردنی بەردەوامی دیالۆگی سیاسیی لەنێوان دامەزراوە گشتییەكان و تاك و ڕێكخراوەكانی مەدەنی، ئەوا ماس میدیا ناتوانێت ئەو ڕۆڵە گرنگە ڕەخنەییە بگێڕێت و بەردەوامی بەو دیالۆگە سیاسییە بدات ئەگەر سەربەخۆ نەبێت، ئەم سەربەخۆییەی سیستمی میدیاش لەكۆمەڵگە پێویستە خۆ ڕێكخستنێكی خودی (self-regulation) بێت، ئەم خۆ ڕێكخستنە خودیەی سیستمی میدیا پێویستی بەوە هەیە كە هۆیەكانی ڕاگەیاندن ناچار نەبن تەنیا لەسەر بنەمای داهاتی ڕێكلام و قازانجی وشە ئیش بكەن و تەنیا ئامانجیان ئەوە بێت وشەكانیان لەبازاڕدا بفرۆشریت و حساب بۆ ئەو ئەركە گرنگە نەكەن لەو قۆناخە كە لەسەر شانیانە، هەربۆ نموونە سەبارەت بەسیاسەتی كاری وەبەرهێن و بزنسمانەكانی دەوڵەتانی ڕۆژئاوا یەكێك لەتوێژینەوەكان ئاماژە بەوە دەكات، كە هیچ بزنسمان و كۆمپانیایەك پرۆژەیەك جێبەجێ ناكات ئەگەر ڕێژەی قازانجی (%10-15) كەمتر بێت، بەڵام هەر ئەو توێژینەوەیە ئاماژە بەوە دەكات، باشترین كۆمپانیای ڕاگەیاندن ڕێژەی قازانجی (%3-4) تێپەڕ ناكات، بۆیە پرسیار ئەوەیە چۆن بزنسمانێك یان كۆمپانیایەك پرۆژەیەكی ڕاگەیاندن بەڕێوە دەبات سیاسەتی خۆی ڕەنگدانەوەی لەناو ئەو پرۆژەیە نەبێت، ئەگەر ئەم نموونەیە لەسەر وڵاتی خۆمان پیادە بكەین و لەگەڵ كۆمپانیاكانی كوردستان بەراوردی بكەین، كە ئەوان ناچنە هیچ پرۆژەیەكەوە، ئەگەر (%100)ی قازانجی نەبێت، پرسیار ئەوەیە چۆن خۆیان دەخەنە ناو پرۆژەیەكی كاری ڕاگەیاندنەوە كە ڕێژەی قازانجی (0-1%) و جاری واش هەیە زەرەر دەكات؟ ئایا دەتوانین وەڵامی ئەم پرسیارە بەوە بدەینەوە كۆمپانیاكانی كوردستان نیشتمانین و لەپێناوی بەرژەوەندی گشتی ئەم كارە دەكەن؟ بێگومان خراپی جێبەجێكردنی پرۆژەكانی خزمەتگوزاری و پرۆژەكانی نیشتەجێكردن پێمان دەڵێن، كۆمپانیاكانی كوردستان نەك بەرژەوەندی گشتی لەبەرچاو ناگرن، بەڵكو بەرژەوەندی گشتیان كردۆتە پەردەیەك بۆ ئەوەی لەژێریا زیاتر دەوڵەمەند بن.
كەواتە لەبەر ڕۆشنایی ئەم واقیعەی ئێستا وڵاتی ئێمەی پێدا تێدەپەڕێت، پرسیارێكی گرنگ ڕووبەڕووی حكومەت دەبێتەوە، ئەویش ئەوەیە، ئایا كۆمەڵگەی ئێمە پێویستی بەڕۆژنامەگەری جددی و ئازا و ڕەخنەیی هەیە؟ بێگومان لەگەڵ پێشوەختە ئەو وەڵامە دەزانرێت كە پرسیارێكی دیكە لەرۆژنامەنووسان دەكرێت: (كێ ڕێگەی لێگرتوون بۆئەوەی ڕۆژنامەگەری جددی و ئازا و ڕەخنەیی بونیاد بنێن؟) لەوەڵامی ئەم پرسیارە پێویستە ڕۆژنامەنووسان لەنێو ئەتمۆسفیری گشتیدا كە شوێنی ڕاستەقینەی كارلێكی نێوان بواری گشتی و تایبەتە، حكومەت بانگێشتی لێكتێگەیشتن بۆ مانای (رۆژنامەگەری ئازا و جددی و ڕەخنەیی) بكات، بەواتایەكی دیكە پێویستە ڕۆژنامەنووسان و حكومەت لەسەر ئەم چەمكە لەیەكتری تێبگەن و بزانن كە هاووڵاتیان تەنیا كریاڕ نین لەبازاڕەكاندا و ڕۆژنامەنووسانیش فرۆشیاری زانیاریەكان نین، هەر چۆن بۆیان بفرۆشرێت بازرگانی پێوە بكەن، بەڵكو ئەو خاڵەی كە گرنگە هەردوولا لەسەری لێكتێگەیشتن دروست بكەن ئەوەیە، ئەگەر ڕۆژنامەگەری بزنس بێت یان بازرگانی، بزنس و بازرگانییەكی قازانج بەخش نییە، بەڵكو بزنس و بازرگانییەكە كە لەبازرگانییەكە زەرەر دەكات نەك قازانج، بۆیە گرنگە لەنێوان ڕۆژنامەنووسان و بەرپرسانی حكومەتدا، تێگەیشتن هەبێت لەسەر بازرگانییەك كە پێشوەختە دەزانرێت زەرەر دەكات و پێویستیشە بۆ كۆمەڵگە.

میدیا وەك بزنسێك كە قازانجی نییە
بۆ ئەوەی ماس میدیا تەنیا ملكەچی ئیتیكی ڕۆژنامەگەری و یاسای ڕۆژنامەگەری بێت، نەك ملكەچی یاسای بازاڕ كە لەباشترین یاساكانی بازاڕ لەسەر بنەمای ململانێی و خستەڕوو و داوایە، ئەوا دەبێت تێگەیشتنێك لەسەر دوو ئاست لەنێوان حكومەت و ڕۆژنامەنووس و میدیاكاراندا هەبێت:
1- ئەگەر میدیا بەمانای سەربەخۆ بوون و پشت بەخۆ بەستن پێی بگوترێت بزنس یان بازرگانی، ئەوا ئەم بزنس و بازرگانییە بەتایبەتی بۆ وڵاتێكی وەك وڵاتی ئێمە قابیلی قازانج نییە و زەرەر دەكات.
2- پێویستە ئەم بازرگانییە كە بەتایبەتی بۆ وڵاتی ئێمە و هاوشێوەی ئێمە پێشوەختە دەزانرێت زەرەر دەكات، دەبێت بازرگانییەكی سەربەخۆ بێت. ئەم بازرگانییە زەرەرمەندەش وەك ئۆكسجین بۆ كۆمەڵگەی دیموكراتی پێویستە.
ئەگەر ڕۆژنامەنووسان لەسەر ئەم دوو خاڵە لەگەڵ حكومەت توانییان بگەنە لێكتێگەیشتن بەوەی پێویستە لایەنێك هەبێت قەرەبووی زەرەری ئەم بازرگانییە پێویستە بكاتەوە، ئەوا قۆناخی دووەم بەوە دەست پێدەكات، كە بنەما یان ژێرخانی ئەم بازرگانییە(رۆژنامەگەری جددی و ڕەخنەیی) سەرلەنوێ بونیاد بنرێتەوە، بەڵام بنەمای ئەم بونیادنانەوەیە یاسایەك بێت كە بەرەنجامی لێكتێگەیشتنی نێوان حكومەت و ڕۆژنامەنووسان بێت، بۆ ئەوەی دواتر كە ئەم ژێرخانە لەسەر ئەم یاسایە ڕێكدەخرێتەوە، هەردوولا (حكومەت و ڕۆژنامەنووسان) بەپێی ئەو یاسایە پێوەندی نێوانیان ڕێكبخرێت نەك شێوازی بارودۆخی نێوانیان، هەربۆنموونە ئەگەر كاری ڕۆژنامەنووسان لەگەڵ بەرژەوەندی حكومەت یەكیگرتەوە، ئەوا پێوەندییەكە بەردەوام بێت، ئەگەر یەكی نەگرتەوە پێوەندییەكە بپچڕێت یان ئەو كەناڵە ڕۆژنامەوانیانەی بەپێی ئەو لێكتێگەیشتنە دامەزراون دابخرێت، ئەم خستنە ڕووە كە دەكرێت ناوی لێبنرێت پێشنیار، لەوانەیە لای هەندێك تەنیا وەك خستنەڕوویەكی تیۆری سەیر بكرێت و پێیان وابێت لەبواری پیادەكردندا سەركەتوو نابێت، بەڵام ئەم نووسینە لەیەك حاڵەتدا ئاسۆیەك بۆ سەركەوتنی ئەم پرۆژەیە بەدی دەكات، ئەو ئاسۆیەش ئەوەیە، ئەگەر لەگەڵ دەسپێكی ساڵی نوێ كابینەی حەوتەمی هەرێمی كوردستان ڕابگەیەنرێت و سەرۆكی كابینەكەش نێچیرڤان بارزانی بێت، وەك سكرتێری مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستانیش ئاماژەی پێكرد دەمانەوێت كابینەی حەوتەم حكومەتی خەڵك بێت، ئەوا دەكرێت ژمارەیەك ڕۆژنامەنووس وەك نوێنەری ڕۆژنامەنووسانی كوردستان بەگشتی و ئامادەباش بۆ بونیادی ڕۆژنامەگەری جددی و ئازا و ڕەخنەیی لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی كۆببنەوە بۆ موناقەشەكردن لەسەر (حكومەتی خەڵك)، بنەمای كۆبوونەوەكەش بۆ تێگەیشتن بێت لەسەر ئەوەی كە (حكومەتی خەڵك) بەبێ بوونی ڕۆژنامەگەری جددی بوونی نابێت، بەواتایەكی دیكە پێش ئەوەی سەرۆكی حكومەتی كابینەی حەوتەم دەست بەجێبەجێكردنی بەرنامەكانی خۆی بكات، پێویستە لەگەڵ ڕۆژنامەنووسان لەسەر چەمكی (حكومەتی خەڵك) لێكتێگەیشتن دروست بكات، تێگەیشتنی نێوان ڕۆژنامەنووسان و نێچیرڤانی بارزانی لەسەر ئەم پرسە پێویستی بەڕەچاو كردنی ئەم خاڵانە هەیە:
1- حكومەت ئەو كاتە دەبێتە حكومەتی خەڵك، كە خەڵك و حكومەت لەئەتمۆسفیری گشتی كۆمەڵگەدا بەیەك بگەن و لێكتێبگەن.
2- تێگەیشتنی نێوان خەڵك و حكومەت پێویستی بەزانیاری ڕاستە كە لەهەواڵ و ڕیپۆرت و ڕیپۆرتاژە بابەتییەكان و نووسینی نووسەران و ڕۆژنامەنووسان لەسەر لاپەرەی ڕۆژنامەكان و لەهۆیەكانی ڕاگەیاندنی دیكەوە دەیخوێنینەوە و دەیبیستین و دەیبینین. لەم خاڵەدا پێویستە ڕۆژنامە یان هۆیەكانی ڕاگەیاندن وەك زانیاری پێویست بۆ كۆمەڵگە سەیری زانیارییەكان بكەن و وەك خۆی بیگوزانەوە بۆ ناو ڕای گشتی، نەك هەوڵبدەن بەزانیارییەكان كەلوپەلێك دروست بكەن و لەبازاڕدا ساخی بكەنەوە، یان بەجۆرێك بیكەن بەكەلوپەل كە لایەنێك قەرەبووی زیانەكانیان بۆ بكاتەوە.
3- زانیاری ڕاست یان پیشاندانی ڕێگە چارە لەمیانەی ڕاپۆرتی ڕۆژنامەگەری و نووسینی نووسەران و ڕۆشنبیران بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، ئامانج لێی دژایەتیكردنی حكومەت یان بەرەی ئۆپۆزسیۆن نییە، بەڵكو زانیارییەكان كەرەستەن بۆ تێڕامان و بیركردنەوە و تێگەیشتن و پاشان ئەم بیركردنەوەو تێگەیشتنە یەك لایەنانە لەئەتمۆسفیری گشتی پێكەوە موناقەشە دەكەن بۆ ئەوەی تێگەیشتنی هاوبەش بۆ چارەسەری كێشەكان دروست بێت.
4- ڕۆژنامەگەری جددی و ئازا و ڕەخنەیی نابێتە لایەنگیری ئۆپۆزسیۆن و دژایەتی حكومەت ناكات، بەڵكو لەناو ئەتمۆسفیری گشتیدا لێپرسینەوە لەگەڵ هەردووكیان دەكات، بۆ ئەوەی دیالۆگی سیاسیی نێوان خەڵك و ئۆپۆزسیۆن و خەڵك لەگەڵ ئۆپۆزسیۆن و حكومەت بەردەوام بێت، ئەم بەردەوامیە لەبەشداری سیاسیی بەرەو ئەوەمان دەبات كەلتوری دیموكراتی بەردەوام گەشە بكات، هەموو كات كۆمەڵگە لەنەخۆشیە ئایدۆلۆژییە هەمە چەشنەكان بپارێزین.
5- لەوانەیە هەندێك بڵێن ئایا ئەتمۆسفیری گشتی جێگەی پەرلەمان ناگرێتەوە، لەكاتێكدا ناو تەلاری پەرلەمان شوێنی موناقەشەی نوێنەرانی گەلە، لەوەڵامی ئەمەدا بیری هاوچەرخ دەڵێت، ئەتمۆسفیری گشتی تەنیا بۆ لێپرسینەوە نییە لەگەڵ حكومەت، بەڵكو لێپرسینەوەیە لە ئۆپۆزسیۆنیش، هەر بۆ نموونە حزبێكی ئۆپۆزسیۆن لەهەڵمەتەكانی هەڵبژاردندا بەڵێنی ئەوەی داوە كە ئامانجی یەكسانی و دادپەروەرییە، بەڵام لەناو هۆڵی پەرلەماندا دژی یەكسانی ژن و پیاو دەنگ دەدات، بۆیە گرنگە لەئەتمۆسفیری گشتیدا ئەو حزبە ئۆپۆزسیۆنە لێپرسینەوەی لەگەڵدا بكرێت.
پڕكردنەوەی بۆشایی نێوان
حكومەت و ڕۆژنامەگەری جددی
پشتگوێ خستنی بواری ڕۆژنامەگەری بەبیانووی ئەوەی حكومەت دەست لەو بوارە وەرنادات و بڕوای بەئازادی ڕۆژنامەگەری هەیە، بۆتە هۆكاری ئەوەی بۆشاییەكی گەورە لەنێوان ڕۆژنامەگەری جددی و حكومەت دروست بێت، بەڵام بەرژەوەندی دیموكراتی لەم قۆناخە وا پێویست دەكات چیدیكە ئەو بۆشاییە درێژەی نەبێت، بێگومان پڕكردنەوەی ئەم بۆشاییەش پێویستی بەتێگەیشتنی دوولایەنە هەیە بەمانای تەفاهوم نەك سوڵح، لەبەر ئەوەی تێگەیشتن بەمانای (تەفاهوم) واتە دەبێت حكومەت لەو ڕاستیە تێبگات كە بەبێ ڕۆژنامەگەری جددی و ڕەخنەیی پرۆسەی دیموكرتی بوونی نییە، هەروەها دەبێت ڕۆژنامەنووسانیش لەو ڕاستیە تێبگەن كە مانای ڕەخنە واتە خستنەڕووی كەموكوڕییەكان و هەوڵدان بۆ نەهێشتنی ئەو كەموكورتیانە بەرێگەی لێكتێگەیشتنی نێوان خەڵك و حكومەت، نەك ڕەتكردنەوە، لەبەر ئەوەی تەنیا خەڵك بۆیان هەیە حكومەت ڕەتبكەنەوە و تەنیا خەڵك بۆیان هەیە شەرعیەت بەحكومەت بدەن، بۆیە ئەم حكومەتە كە شەرعیەتی لەخەڵك وەگرتووە، دەبێت هەتا ماوەی یاسایی ئەم حكومەتە تەواو دەبێت و هەڵبژادنێكی نوێ دەكرێتەوە، ڕۆژنامەگەری ناوەندێك بێت بۆ لێكتیگەیشتنی نێوان خەڵك و حكومەت، نەك بۆ كەڵەكەبوونی كەموكورتیەكان و چارەسەر نەكردنیان، لایەنێكی دیكەی بۆشایی نێوان حكومەت و ڕۆژنامەگەری بۆتە هۆی لاواز كردنی كەڵچەری دیموكراتی یان بەلاڕێدا بردنی ئەو كەڵچەرە، ئەمەش مانای ئەوەیە لەبری ئەوەی ڕۆژ لەدوای ڕۆژ كەڵچەری جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان و بۆشایی نێوان خەڵك و حكومەت كەمبكرێتەوە، بەڵام بەپێچەوانەیە، لایەنێكی دیكەی بۆشایی نێوان حكومەت و ڕۆژنامەگەری، فەرامۆشكردنی بازاڕ و پرۆژەكانی كەرتی تایبەتە لەلایەن ڕۆژنامەگەریەوە وەك خەمی خەڵك فەرامۆشكراوە و، لەمەش خراپتر كەرتی تایبەت لەهەموو كەموكورتیەك بێ بەری كراوە، ئەمە لەكاتێكدا پێویستە ڕۆژنامەگەری جددی ڕەخنە لەهەموو ئەو كۆمپانیانەی كەرتی تایبەت بگرێت كە كارەكانیان هەمووی كەموكورتیە نەك بەشێكی، هەروەها ڕەخنە لەو حكومەتەش بگرن كە لێپرسینەوە لەگەڵ ئەو كۆمپانیانە ناكەن، بۆیە ئەگەر ئەو بۆشاییە پڕ بكرێتەوە، ئەوا ڕۆژنامەگەری ئازاد بەخستنەڕووی زانیارییەكان بۆ خەڵك و بەتێگەیشتن لەگەڵ حكومەت دەتوانن بەشێكی زۆری هاوكێشەكە ڕاست بكەنەوە.