هەموو وڵاتانی جیهان بە چاویلكەی بەرژەوەندییەكانی خۆیان رووداوەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەخوێننەوە، بەپێی دوایین ئامارەكان هەتا ئێستا زیاتر لە 1600 هاووڵاتی لەخۆپیشاندانەكانی سوریا كوژراون و لەوانەیە دووسێ هێندەی دیكەش بریندار بووبن، لەمەش زیاتر ئێستا لە كەمپەكانی توركیا ئاوارە بوونە، بەڵام ئەندرۆ باتلەر رۆژنامەنووس و پسپۆر و تایبەتمەند لەسەر دۆسێی سوریا لە دوو دیمانەی جیاوازدا لەگەڵ سایتی ئەنجوومەنی پێوەندییەكانی دەرەوە (www.cfr.org) و كەناڵی BBC، جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە هەتا ئێستا ئەوەی لەسەر مێزی واشنتۆن لەبەرامبەر سوریا بوونی هەیە و ئەولەویەتی پێدەدرێت، مەسەلەی بڕینی پێوەندییەكانی سوریا لەگەڵ ئێران و چارەسەری ئاشتیانەی نێوان سوریا و ئیسرائیلە، ئەمە وێڕای ئەوەش داوا لە ئەسەد كراوە كە گۆڕانكاری سیاسیی ئەنجامبدات و هەروەها بیر لەوەش كراوەتەوە سزای ئابووری بەسەر سوریا بسەپێنرێت، لەمەش زیاتر رێگەی سەفەر نەكردن لە ئەسەد و هەندێك تاكی خێزانەكەی دانراوە.
توركیاش كە سنووری واڵا كردووە بۆ پەناهەندەكانی سوریا، هەتا ئێستا رێنمایی حكومەتی سوریا دەكات هەنگاوەكانی بەو جۆرە بێت كێشەكە بەشێوەیەكی ئەقڵانی چارەسەر بكات، ئەمەش مانای ئەوەیە توركیاش مەبەستێتی حكومەتی سوریا دەست بەچاكسازی بكات، بەڵام لەگەڵ ئەوەدا نییە رژێمی ئەسەد بگۆڕێت، ئیسرائیلیش كە ماوەی زیاتر لە 44 ساڵە كێشەی جۆلانی لەگەڵ سوریا هەیە، لەماوەی نزیكەی ئەم نیو سەدەیەشدا ئەم كێشەیە نەگەیشتۆتە ئەو ئاستەی كە شەڕ لەنێوان سوریا و ئیسرائیل رووبدات، بۆیە ئەویش پێی باشە رژێمی ئەسەد لەدەسەڵات بمێنێتەوە نەك حكومەتێكی سوننە كە ئیخوان موسلمین رۆڵی باڵای تێدا هەبێت و هەڕەشە لەسەر ئیسرائیل دروست بكات.
هەرچی عێراقیشە كە پێش ماوەیەك وەزیری دەرەوەی سوریا سەردانی بەغدای كردبوو، بەپێی بۆچوونی هەندێك چاودێران پێیانوایە حكومەتی ئێستای عێراقیش پێی باشە رژێمێكی كەمینەی عەلەوی لەسوریا فەرمانڕەوایی بكات نەك زۆرینەی سوننە بێتە دەسەڵات و ببنە هۆكارێك بۆ ناسەقامگیری عێراق.
بۆیە ئەگەر هەموو ئەمانە پێكەوە كۆبكەینەوە و لە چاویلكەی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكاوە سەیریان بكەین، دەبینین هەموو ئەم قسانە لەو تەنیا رستەیەی د.محەمەد بازیی، رۆژنامەنووس و تۆژەری سەنتەری ئەنجوومەنی پێوەندییەكانی دەرەوە كۆدەبێتەوە كە لەهەفتەی رابردوو لەوتارێكیدا لە رۆژنامەی وۆڵ ستریت نووسیوویەتی (ئێمە نامانەوێت تۆمان لەدەست بچێت، بەڵام پێمانوایە تۆخۆت دەبێ بڕۆیت – We Don’t want to Lose You، But we Think You Ought to Go)، د.محەمەد بازی راستە عەرەبە و بەڕەگەز لوبنانی-یە، بەڵام وەك عەرەبێك ئەم نووسینەی ئاراستەی سەرۆكی سوریا نەكردووە، بەڵكو وەك هاووڵاتییەكی ئەمریكی و رۆژنامەنووسێكی شارەزا لەسەر پرسی سوریا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نووسیوویەتی، هەروەك لە ناوەڕۆكی گوتارەكەشیدا ئاماژەی پێكردووە، سوریا لە دەرەوەی وڵاتەكەی ژمارەیەك دوژمنی هەیە، بەڵام هیچ كام لەو دوژمنانە نایانەوێت رژێمەكەی ئەسەد بڕووخێت.


جوگرافیا
تێڕوانین بۆكێشەكان و هەڵوێستەكان دیاری دەكات
محەمەد حەسەنێن هەیكەل جیا لەوەی دیارترین رۆژنامەنووسی عەرەب بووە لەسەدەی رابردوودا، لەهەمانكاتدا لەسەردەمی جەمال عەبدولناسردا وەزیری ئیرشادی قەومی بووە و لەهەمانكاتدا راوێژكاری سەرۆكی میسر بووە، تەنانەت هەتا پێش ئەوەی هەڵوێستە توندەكەی لەسەر رێككەوتنی كامپ دیڤید لەبەرامبەر ئەنوەر سادات وەربگرێت، لەگەڵ ساداتیشدا هەمان نزیكی هەبووە، ئەم رۆژنامەنووس و وەزیرە كە هەموو كات لەسەر ئاستی سەرۆكی وڵاتان لە چینەوە تا ئەمریكا پێشوازی لێدەكرا، لەیەكێك لە دیدارەكانی لەگەڵ سەرۆكی فەرەنسا گلەیی ئەوە لە فەرەنسا دەكات، كە لە كارەساتی شكستی 1967ی عەرەب لە بەرامبەر ئیسرائیلدا، فەرەنسا وەك پێویست هەڵوێستی نەبووە، لەوەڵامدا سەرۆكی فەرەنسا لێی دەپرسێت: ئایا تۆ لەپاریسەوە سەیری هەڵوێستی فەرەنسا بەرامبەر میسر و ئیسرائیل دەكەیت یان لە قاهیرەوە؟ هەر بۆیە ئاساییە تۆ لە قاهیرەوە كە سەیری كێشەكە دەكەیت ئاسایی بێت كە هەڵوێستی فەرەنسا بەراست نەزانی، بەڵام ئەگەر وەك من لە پاریسەوە سەیری بكەیت، ئەوا هەست دەكەیت دەبوو فەرەنسا بەو جۆرە هەڵوێستی هەبێت، ئەم رووداوە فێری ئەوەمان دەكات كاتێك خوێندنەوە بۆ كێشەیەك دەكەین یان رای خۆمان لەسەر رووداوێك دەردەبڕین، زۆر گرنگە بزانین لە كام پێگەی جوگرافییەوە سەیری كێشەكان دەكەین و گۆڕانكارییەكان چۆن بۆ بەرژەوەندنی نەتەوەیی و نیشتمانی دەخوێنینەوە.
لەم چوارچێوەیەدا ئەم راپۆرتە هەوڵیداوە لەهەولێرەوە پرسیارەكانی لە بارەی گۆڕانكارییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هەروەها ئەو گۆڕانكارییەی كە هەڵبژاردنەكانی ئەم دواییەی توركیا لەسەر پرسی كورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دروستی دەكات تاوتۆ بكات و هەر لەم چوارچێوەیەشدا پرسیارەكانی خۆی لەگەڵ تۆژەران و تایبەتمەدان لەسەر ئاستی جیهان رووبەڕوو بكاتەوە، كەواتە كرۆكی ئەم راپۆرتە گەڕانە بەدوای ئەو پرسیارانەی كە گۆڕانكارییەكان تایبەت لەسەر كێشەی كورد دروستی دەكەن و بێجگە لەخۆمان كەسی دیكە ئاماژەی پێناكات، هەروەك چۆن پێشتریش بەسەدان هەزار كوردی سوریا تەنانەت لە مافی ناسنامەی هاووڵاتیان بێبەش بوون و كەسیش لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی لەسەریان بەدەنگ نەهاتووە، بۆیە ئەمڕۆ كاتێك حكومەتی سوریا خۆی داوای ئەوە دەكات كە ئەو مافە زەوتكراوانە بۆ كورد دەگێڕێتەوەو ئامادەیە لەگەڵ هەموو حزبە كوردییەكانی سوریا وتووێژ و دیالۆگ دەست پێبكات، ئەمە مانای ئەوەیە گۆڕانكارییەكان، گۆڕانكاری گەورەیان بەدوای خۆیاندا هێناوە و دەبێت لەسەر هەریەك لە خاڵەكانی ئەو گۆڕانكارییانە هەڵوەستە بكەین، بۆ ئەوەی بتوانین بە ئاراستەی راست بەرەو جێبەجێكردنیان ببەین، ئەوجا لێرەدا مەرج نییە رێگەی جێبەجێكردن تەنیا ئەو رێگەیە بێت كە كوردی سوریا چاوەڕێ بكەن حكومەت ئەم مافەیان بۆ بسەلمێنێت یان نەء، بەڵكو بۆ ئەوەیە لە كۆبوونەوەكانی ئۆپۆزسیۆنی سوریاشدا وەك ئەوەی ماوەیەك لەمەوپێش توركیا لە ئەنتالیا پێشوازی لێكرد و ژمارەیەكی بەرچاو لە نوێنەرانی حزبە كوردییەكانی سوریا ئامادەبوون، بكرێتە بەرنامەی ئۆپۆزسیۆنیش بۆ ئەوەی جارێكی دیكە دووبارە ئەو مافە لەكورد زەوت نەكرێتەوە، هەروەها لایەنێكی دیكە لە گرنگی دان بەم مەسەلەیە ئەوەیە كە كوردەكانی سوریاش وەك هۆكارێك بۆ دیموكراسی و پاراستنی مافەكانی مرۆڤ و ناساندنی مافی هاووڵاتیبوون پشتگیری بكرێن بۆ ئەوەی جیهان بتوانێت گوێیان لێبگرێت و رێز لە بۆچوونەكانیان بگرێت، هەروەها خۆشیان گەیشتبنە ئەو قەناعەتەی ئەوەی بەئاشتی بەدەست دێت، بەشەڕ بەدەست نایەت. بۆیە لێرەوە گرنگە كوردی سوریا سەیری كوردەكانی توركیا بكەن، كە چۆن لەو كاتەوەی پێشوازی لەهەنگاوی كرانەوە و خەباتی سیاسیی پەرلەمانی دەكەن، هەڵبژاردن لەدوای هەڵبژاردن نوێنەرەكانیان بۆ پەرلەمان لە زیادبووندایە، بەئاستێك كە لەهەڵبژاردنەكانی ئەم مانگەی توركیا هیواكان گەیشتوونە ئەوەی ئومێد بكرێت كە لە هەڵبژاردنەكانی داهاتوودا حزبێكی كوردی بچێتە ناو پەرلەمان نەك كۆمەڵیك نوێنەری كوردی سەربەخۆ، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر سیستمی هەڵبژاردنی توركیاش گۆڕانكاری بەسەردا نەیەت، ئەوا كورد بتوانێت رێژەی %10ی دەنگەكان تێپەڕێنێت و ببێتە فراكسیۆنێكی پەرلەمانی و زیاتر رۆڵی خۆی بگێڕێت.

هەنگاوە سەركەتووەكانی هەرێمی كوردستان شكۆی كوردی وەك خۆی بەجیهان ناساندووە
ئەوەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كورد لە نەتەوەكانی دیكە جیادەكاتەوە ئەوەیە كورد بێجگە لە هەڵبژاردنی دیموكراسی رێگەیەكی دیكە بۆ ئاییندەی خۆی بەڕاست نازانێت و لەمەش زیاتر بەپێی قەوارەی خۆی هەوڵیداوە كاریگەری خۆی بەم ئاراستەیە لەسەر ناوچەكە دروست بكات، هەروەها تایبەتمەندیەكی دیكەی كورد وەك نەتەوەیەكی موسڵمان ئەوەیە، كە هەوڵینەداوە سیاسەت و ئایین تێكەڵ بكات، یان ئایین بكاتە سیاسەت، بۆیە لەم لایەنەشەوە حزب و تەیارە ئیسلامیەكانی كوردستان كە تا ئەوپەڕی ئازادییان بۆ فەراهەمكراوە و بەئاشكرا حزبی سیاسیی ئیسلامیان هەیە و بەشداری پەرلەمانیش دەكەن، بەڵام قەوارەیان بەو ئاستە نییە كە مەترسی لەسەر پرۆسە دیموكراتیەكە دروست بكەن، ئەمەش نیشانەی ئەوەیە سروشتی نەتەوەی كورد بەوجۆرەیە حزبی سیاسیی ئیسلامی قبووڵ ناكات و ئەوەشی لە كوردستان دروست بووە هاوردەی فیكری حزبە ئیسلامییەكانی دەرەوەیە، بەهەردوولایەنی سەلەفی و ئیخوان موسلمینیشەوە، هەر بۆیە ئەم حاڵەتە نەك هەر تەنیا بۆتە ئەو هیوایەی كە ئاییندەی كورد لەناوچەكە بەرەو ئاسۆیەكی گەش هەنگاو هەڵبگرێت، بەڵكو لەمەش زیاتر هەرێمی كوردستان بۆتە جێگەی ئەو ئومێدە بۆ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كە دەكرێت بە وێستگەی یەكەمی دیموكراتی لەناوچەكە لە قەڵەم بدرێت، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر جۆشۆ لاندیس كرد، بەڕێوەبەری سەنتەری دیراساتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی ئۆكلاهۆما و تایبەتمەند لەسەر پرسی كورد بەگشتی و كوردی سوریا بەتایبەتی، سەبارەت بە گرنگی هەرێمی كوردستان بۆ كورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەوەڵامی ئەم پرسیارە پێی وتین: (ئەگەر ئێستا بەراورد لەنێوان كورد و فەلەستین بكەین، بارودۆخی كورد زۆر لەبارودۆخی فەلەستین باشترە، من پێم خۆش نییە ئەمە دەڵێم، بەڵام بەلای منەوە پێناچێت هەرگیز فەلەستنیەكان ببنە خاوەنی دەوڵەت، بەڵام كورد جگە لە دەوڵەت هەموو شتێكی دیكەیان هەیە. هەربۆیە زۆر زەحمەتە بتوانرێت رێگە لەوە بگیرێت كورد دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی نەبێت، ئەو بارودۆخەی ئێستا لەهەرێمی كوردستانی عێراق دروست بووە، راستە بەتەواوەتی سەربەخۆ نییە، بەڵام تاراددەیەكی زۆر وەك سەربەخۆیی وایە و تاراددەیەكی بەرفراوان دەسەڵاتی خۆبەڕێوەبردنیان پیشانداوە، بنەمایەكە بۆ بەرژەوەندی دەوڵەتی سەربەخۆیی كوردستان، بەڵام ئەم واقیعەی هەرێمی كوردستان دەوەستێتەوە سەر ئاستی پێوەندی هەرێمی كوردستان لەگەڵ توركیا، ئەگەر هەرێمی كوردستان سووربێت لەسەر زیاتر پتەوكردنی پێوەندییەكانی لەگەڵ توركیا، ئەگەری ئەوە نزیكە توركیا بوونی هەرێمی كوردستان بۆ دەوڵەت پەسەند بكات، بوونی هەرێمی كوردستانی عێراقیش بەدەوڵەت هاوشانی بەدەستهێنانی سەربەخۆیی هەموو كوردستانە. بە دڵنیاییەوە ئەمە تەنیا كێشەی كورد ناگرێتەوە، بەڵكو كێشەی تەواوی كەمینە ئیتنی و ئایینییەكان دەگرێتەوە، ئەوەش پەیوەستە بە چۆنیەتی ئاوێتەكردنی هەمووانەوە وەك هاووڵاتی وڵاتەكە، بە چەشنێك هەموو كەس یەكسان بێت، ئەمە كێشەیەكی سەخت بووە، نەك هەر تەنیا بۆ توركیا، بەڵكو بۆ سوریا و عێراق و بۆ ئێرانیش. چارەسەركردنی كێشەی كوردیش بەشێكی گەورەی ئەم پرسەیە. ئومێدەكە ئەوەیە ئەزموونی كوردستان و عێراق ببێتە نموونەیەكی باش، چونكە بۆتە هۆی گۆڕانی تێڕوانین لە ئاست كوردەكان و كێشەی كوردەكان بە شێوەیەكی گشتی. لەبەر ئەوەی بەو شێوەیە سەیری كوردستانی عێراق دەكەن كە دەرئەنجامی باشی هەبووە بۆ توركیا نەك خراپ، كەواتە ئەگەر لەڕووی ئابوورییەوە سەركەوتوو بێت، ئەوا توركیا دەتوانێت كارێكی زۆری تێدا ئەنجام بدات. لەوە زیاتر لە ڕوویەكی دیكەوە دەبێتەهۆی كاریگەربوونی توركیا لەسەر عێراق، چونكە كوردەكانی بەشە كوردییەكەی عێراق تا ڕاددەیەكی گەورە پشت بە توركیا دەبەستن و توركیاش دەیپارێزێت و هەوڵ دەدات بەرژەوەندییەكانی زیاتر پەرە پێبدات بۆ ئەوەی بتوانێت لەڕێی كوردەكانەوە دەنگ و كاریگەری هەبێت لە ناو حكومەتی عێراقیدا. ئەمەش دەرئەنجامی باشی بۆ كوردستان و بۆ توركیاش لێدەكەوێتەوە. ئەمە گۆڕانە لە بۆچوونی توركیا لە ئاست كێشەی كورددا، لەبەر ئەوەی پێیانوایە دەتوانن پێوەندی باشیان هەبێت و بیر لەوە دەكەنەوە ئەگەر كوردستانی عێراق سەركەوتوو بێت، ئەوا كوردەكانی توركیاش هەست بە خۆشحاڵی دەكەن، لەبەر ئەوەی بوونی نەتەوەیەكی سەربەخۆ یاخود نەتەوەیەكی نیمچە سەربەخۆ لە عێراقدا وایان لێدەكات داخوازییەكی هاوشێوە لە توركیا نەكەن، ئەمە هاوشێوەی جولەكەكانی ئەمریكا دەبێت، كە خۆشحاڵن بەوەی ئەمریكین، لە هەمان كاتدا خۆشحاڵن بە بوونی ئیسرائیل كە دەتوانن پشتگیری لێبكەن، ئەم پشتگریكردنەش گوزارشتە لە خواستی نەتەوەیی بۆ سەربەخۆبوونی نەتەوەیی)).
لەبەشێكی دیكەی لێدوانەكەی و سەبارەت بە كاریگەری سیاسەتی كرانەوە لە توركیا و هەنگاوەكانی بۆ چۆنیەتی چارەسەركردنی كێشەی كورد لەو وڵاتە، كە ئەمیش دیسان دەگەڕێتەوە بۆ كاریگەری پێوەندییەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ توركیا، تاچەند ئەو هەنگاوانەی توركیاش كاریگەری دەبێت لەپرسی كورد لەبەشەكانی دیكەش، لەمبارەوە پرۆفیسۆر لاندیس وتی: (ئەو هەنگاوانەی لەلایەن ئەردۆگان و پارتی داد و گەشەپێدانەوە هەڵگیراون هەنگاوی زۆر گرنگن لە گۆڕینی چەمكی كێشەی كورد لە تەواوی ناوچەكەدا. بە دڵنیاییەوە لەزۆر ڕووەوە دروستبوونی كوردستانی عێراق زۆر گرنگ بووە. لەبەر ئەوەی لە ڕۆژگاری كۆندا، كە ڕۆژگارێگی خراپ بوو، سوریا دەیتوانی بانگەشەی ئەوە بكات ئێمە لە هەموو كەسێكی دیكە باشتر مامەڵە لەگەڵ كوردەكاندا دەكەین، باشتر لە سەددام حوسێن و باشتر لە توركیا، ڕەنگە ئەمەش ڕاستبووایە، لەبەر ئەوەی هەموولایەك زۆر بە خراپی مامەڵەیان لەگەڵ كورددا دەكرد. لە ئێستادا دۆخەكە بەشێوەیەكی بنەڕەتی بۆ كورد گۆڕاوە، ئەویش بەهۆی ئەوەی لە عێراقدا ڕوویدا، بەهۆی ئەوەی كوردەكانی ئەو وڵاتە ئاستێكی بەرزی مافی بڕیاردانی چارەنووسیان هەیە. كەواتە دەبێت هەموو لایەك، لە دراوسێكانی عێراق دەست بە مامەڵەیەكی جیاواز بكەن لە ئاست كوردەكاندا، لەبەر ئەوەی ئێستا پێوەری ئەوەی چ ڕەفتارێك لەگەڵ كوردەكاندا ڕاست و دروستە تەواو جیاوازە. لە ئێستادا سوریا خراپترین مامەڵە لەگەڵ كوردەكاندا دەكات، لەبەر ئەوەی هاووڵاتیبوونی(ڕەگەزنامە) بە نزیكەی 300 هەزار كوردی ئەو وڵاتە نەبەخشیوە. ئەمە لەگەڵ ڕاپەرینەكەی سوریادا گۆڕا، لەبەر ئەوەی سەرۆك ئەسەد زۆر نیگەرانە لەوەی كوردەكان بچنەپاڵ ڕاپەڕینەكە و خۆپیشاندان بكەن، ئەو چەندین تەنازولی بۆ كردن. من پێموایە ئەو گفتوگۆیەی لەماوەی چەند مانگی ڕابردوودا لەنێوان ئەسەد و ئەردۆگاندا هەبوو یارمەتیدەر بوو بۆ پێدانی ڕەگەزنامە بە كوردەكانی سوریا كە پێشتر لێیان زەوتكرابوو، چونكە هەموو كەس پرسیاری لە بارەی مەسەلەی ڕەگەزنامەوە دەكرد، پرسیاری لەبارەی ئاییندەی كوردەكانی ئەو وڵاتەوە دەكرد. یەكێك لە هۆكارەكانی بێبەشكردنی كوردەكانی سوریا لە ڕەگەزنامە ئەوەبوو زۆرێك لەو كوردانە لە ساڵانی بیست و سی و چلەكانەوە لە توركیاوە هاتبوونە ئەو وڵاتە، دەرئەنجامی ئەو گریمانەیەش دەكرا ڕۆژێك لە ڕۆژان ئەو كوردانە دەگەڕێنەوە بۆ توركیا، لەبەر ئەوەی توركن نەك سوری. لەماوەی ئەو چەند مانگە كەمەی ڕابردوودا كە ئەردۆگان لەگەڵ ئەسەد قسەی دەكرد، ویستی دەربارەی پەكەكە قسەبكات و سوریاش ویستی لە بارەی كوردەكانی وڵاتەكەیەوە قسەبكات، پێموایە ئەردۆگان ئەوەی بە ئەسەد وتووە ئەگەر دەمانەوێت ئەم كێشەی كوردانە چارەسەر بكەین، ئەوا دەبێت سوریا ڕەگەزنامە بەو كوردانە بدات كە لە وڵاتەكەیدان، لەبەر ئەوەی ئەوان ناگەڕێنەوە بۆ توركیا. پێموایە ئەسەد هاوڕابووە لەگەڵ ئەمەدا، بەڵام ئەو نیگەران بوو لە ئاست كوردستاندا، نیگەران بوو لەوەی ئایا ئەو كوردانە دەیانەوێت سوری بن یان وڵاتێكی سەربەخۆ پێكبهێنن؟ هەر بۆیە هەموو شتێك دەوەستێتەسەر ئەوەی لە سوریا چی ڕوودەدات، زەحمەتە بزانین ئاییندەی سوریا چی دەبێت؟ حاڵی حازر پێدەچێت ئاییندەیەكی تاریك چاوەڕێی بكات. ئەوەی نیگەرانم دەكات لەبارەی سوریاوە ئەوەیە ئەگەری ڕوودانی شەڕی ناوخۆ هەیە لەو وڵاتەدا. ئایا ئەمە چ مانایەكی بۆ كوردەكانی سوریا هەیە؟ ئەمە ڕوون نییە.
كورد وەك هێزێكی دیموكراتی
لە ناوچەكە و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا
ئەوەی بۆ كورد دەبێتە جێگەی ئومێد لە گۆڕانكارییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سوریادا، ئەوەیە هەموو چاوی لەسەر ئەوەیە ناوچەكە بەرەو دیموكراتی هەنگاو هەڵبگرێت، بەڵام لەم ناوچەیەدا ئامادەباشی كورد بۆ پێشوازی لە باهۆزی دیموكراتی لەهەموو نەتەوەكانی دیكە زیاترە، سەبارەت بەم لایەنە پرۆفیسۆر مارتن سلان ئوستادی زانستی سیاسەت و راگری كۆلێژی زانستەكان لەزانكۆی كارۆلینا لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان ئاماژە بەوە دەكات لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كەلتوری دژ بەدیموكراتی هەیە، بەڵام كورد ئامادەباشی بۆ دیموكراتی هەیە، سەبارەت بەم لایەنە بەمجۆرە هاتە ئاخاوتن و وتی:(دەبێت بەردەوام بن لەسەر ئەو كارەی پێشتر ئەنجامتان داوە، كورد مەیلی دیموكراسی هەیە، لەلایەن توندڕەوەكانەوە لە خشتەنەبراون، هەروەها توندوتیژیش نەیترساندون. هەربۆیە سەدان ساڵە شەڕی سەربەخۆیی دەكەن. ئەمە دەرفەتێكی زۆر باشە بۆ كورد هەڵكەوتووە. من پێشبینی ئەوە دەكەم لە ماوەی دە بۆ پانزە ساڵی داهاتوودا كوردستانی سەربەخۆ دەبینین. كە كوردستانێكی دیموكرات دەبێت و پارتە سیاسییە توندڕەوەكان دوور دەخاتەوە، ئەو پارتانەی كۆشش بۆ گەڕاندنەوە و پاشەكشە پێكردنی كوردەكان دەكەن بۆ چاخەكانی ناوەڕاست بۆ ئەوەی ژیانێكی پڕ لە سەركوتكاری و نەهامەتی ببەنەسەر، ئەو ڕۆژگارانە لە ماوەیەكی كورتددا تێدەپەڕن و كوردەكانیش دەبنە یەكەم نەتەوەیەك كە ئەو دەستكەوتە بەدەست بهێنن. لەبەرامبەردا من پێموایە عەرەبەكان زۆر لەوە دەترسن كە لە كوردستاندا دەگوزەرێت، لەو ڕاستیە تێدەگەن كوردەكان دیموكراسیان دامەزراندووە، یاخود لانی كەم هەوڵیان بۆ بونیادی دیموكراتی داوە، ئەمە لە كاتێكدا پێشبینی ئەوە ناكرێت دیموكراسی لەهیچ بەشێكی جیهانی عەرەبیدا سەرهەڵبدات، ئەمە ڕوونادات، لەبەر ئەوەی كەلتور دژی هەوڵەكانی دیموكراتیە. من لە سەركردە كوردەكانم بیستووە دەڵێن ئەگەر كوردستانێكی سەربەخۆی دیموكراتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دروست ببێت، ئەوا دەبێتە نزیكترین هاوپەیمانی ئەمریكا. پێم وایە ئەمە هەواڵێكی زۆر باشە بۆ ئەمریكا و لە هەمان كاتدا هەواڵێكی زۆر باشە بۆ كوردەكان، من باوەڕم وایە ئەگەر كوردستانێكی سەربەخۆ دروست بێت كە دیموكراتی بێت، ئەوا خاوەنی پێوەندیگەلێكی چڕ و پڕ دەبێت لەگەڵ ئەمریكا. كە ئەوەش بەلای منەوە بەرەوپێشچوونێكی تەندروستە. هەربۆیە ئەگەر كوردستانێك هەبێت ژمارەی دانیشتوانەكەی 25 یان 30 ملیۆن كورد بێت كە وجودێكی سیاسی سەربەخۆییان هەبێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەوا بە ڕاددەیەكی گەورە دەرفەتەكانی بەردەم دیموكراسی زیاد دەكەن، لەبەر ئەوەی ئەو كاتە زۆرێك لە دراوسێكانی كوردستان، جا عەرەبەكان بن یان توركەكان ئەو ڕاستیەیان بۆ ڕوون دەبێتەوە كە كوردستان یەكەم وڵاتی ئیسلامی دیموكراتی تەواو گەشەكردوو دەبێت لە جیهاندا، واتە دەبێتە نموونە بۆ باقی بەشەكانی دیكەی جیهانی ئیسلامی، یەكەمجار ئەمە لە كوردستاندا ڕوودەدات و پێویستیشە لە كوردستاندا ڕووبدات، لەبەر ئەوەی كوردەكان مێژوییەكی دوورودرێژیان هەیە كە سەربەخۆ نەبوون، كاتێكیش سەربەخۆ دەبن، ئەوا دەزانن دیموكراسی لە بەرژەوەندی ئەوان دەبێت، ئەمەش دەبێتە بڵێسەی ئومێد بۆ باقی بەشەكانی دیكەی جیهانی ئیسلامی)).
سەبارەت بەو كرانەوەی ئێستا لەتوركیاش بەرامبەر كورد هەیە پرۆفیسۆر مارتن سلان لە بەشێكی دیكەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان وتی:(توركەكان لەو ڕاستیە تێدەگەن گەورەترین دانیشتوانی كوردیان هەیە لە وڵاتەكەدا، گەورەتر لەو دانیشتوانە كوردەی لە سوریادا هەیە، بەڵام لە توركیا شتێكی دیكە ڕوودەدات، ئەویش توركەكانی ئەو وڵاتە بە هەمان ڕەوتی كوردەكانی وڵاتەكە ژمارەی دانیشتوانیان زیاد ناكات. پێموایە حكومەتی توركیا وا لە مەسەلەكە دەڕوانێت كە بۆمبێكی دیموگرافی تەوقیتكراو لە سەر خاكەكەیان هەیە، لەبەر ئەوەی لە قۆناغێكدا، ڕەنگە چل یان پەنجا ساڵی دیكە توركەكانی ببنە كەمینە لە وڵاتی خۆیاندا و كوردەكانیش بە زۆرینە، ئەوكاتە توركیا یان بەلای كەمەوە ڕۆژهەڵاتی توركیا دەبێتە كوردستانە نوێیەكە. حكومەتی توركیا لە جددیەتی ئەم مەسەلەیە تێدەگات و كۆشش دەكات بۆ ئەوەی لەناو نەوەی داهاتوودا یان دوو نەوەی داهاتوودا كوردەكان ئەم مەترسیە دروست نەكەن، چونكە ئەوە تاكە ڕێگەیە بۆ پاراستنی تەواوی وڵاتی توركیا. سەبارەت بە ئەندامیەتی توركیا لەیەكێتی ئەوروپا و ئەمەش ببێتە هۆكارێك بۆ باشتركردنی رەوشی كورد من پێموایە نابێت كوردەكان پێشبینی یارمەتیەكی زۆر لە یەكێتی ئەوروپا بكەن، لەبەر ئەوەی ئەوروپیەكان بە گەمەی خۆیانەوە سەرقاڵن. ئەوان هێندە بایەخ بە عەرەب یان توركەكان دەدەن، هێندە بایەخ بە كوردەكان نادەن. تەنیا ئەو كاتە نەبێت كە دەوڵەتێكی سەربەخۆ دروست بێت و كوردەكان نەوت هەناردەی ئەوروپا بكەن. لەلایەكی دیكەوە ئەمریكا دەتوانێت هاوكار و یارمەتیدەرێكی زۆری كوردستان بێت. دووبارەی دەكەمەوە دەبێت كوردەكان نوێنەرایەتیان هەبێت لە ئەمریكا كە قسە لەگەڵ كۆنگریسمانەكانی ئەو وڵاتەدا بكەن و كاریگەربن بەسەریانەوە و قەناعەتیان پێبهێنن و ئەو ڕاستیەیان بۆ شەرح بكەن كە كوردەكان لە دێرینترین نەتەوەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستن و هەرگیز هیچ ئیحتكاكێك لەنێوان كورد و ئەمریكا نەبووە و كوردەكانیش دەتوانن ببنە هاوپەیمانێكی تا دوا راددە و سوودبەخش بۆ ئەمریكا، ئەمە ئەو پەیامەیە كە دەبێت ئێوە و كەسانی دیكەش بە ئەندامانی كۆنگرێسی ئەمریكای بگەیەنن. من بۆ ماوەی چەندین ساڵە بیرم لەوە كردۆتەوە كوردەكان پێویستیان بە گرووپێكی لۆبی(lobby)بەهێزە لە واشنتۆن –گرووپێك بتوانێت كاریگەری هەبێت لەسەر سیاسییەكانی ئەو وڵاتە و توانای قەناعەتپێهێنانیان هەبێت-، من لەگەڵ زۆرێك لە سیاسییەكانی ئەمریكا قسەم كردووە، پشتیوانی و هاوسۆزییەكی زۆریان بۆ كوردەكان هەیە، ئەوان تێدەگەن لەوەی كوردەكان ڕۆژگارێكی دوورودرێژە دووچاری سەركوتكردن بوونەتەوە و پێویستە دەوڵەتی خۆیان هەبێت. ئەوەی جێی سەرنجە ئەوەیە من قسەم لەگەڵ ئیسرائیلیەكانیشدا كردووە ئەوانیش پێیانوایە دەبێت كوردەكان دەوڵەتی خۆیان هەبێت. بە ڕاستی باوەڕیان وایە كاتی ئەمە هاتووە. ئەوەی پەیوەست بێت بە كێشەی فەلەستینەوە، ئەوا لە بنەڕەتدا ئەم كێشەیە لەلایەن عەرەبەكانەوە بۆ تێكشكاندنی ئیسرائیل دروستكراوە، ئیسرائیلیەكانیش لەوە تێدەگەن تێكشكاندنی ئیسرائیل جێی بایەخپێدانی كوردەكان نییە، ئەوان تەنیا بایەخ بە ئاییندەی سیاسی خۆیان دەدەن. من پێموایە 25 ملیۆن كورد زۆر گرنگترن لە 5 ملیۆن فەلەستینی)).
كورد لەبەردەم هەلێكی مێژوویی گەورەدا
تاچەند كورد دەتوانێت سوود لەم هەلە گەورەیە وەربگرێت كە ئێستا لە ئاكامی گۆڕانكاری ناوچەكە هاتۆتە پێشەوە و تاچەند دەتوانێت بۆ بەرژەوەندی خۆی سوودی لێوەربگرێت؟ ئەم پرسیارەمان ئاراستەی پرۆفیسۆر ئۆفرا بێنگۆ ئوستادی زانستی سیاسەت و پسپۆر و شارەزا لەسەر عێراق و كوردستان كرد و لەلێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان بەمجۆرە وەڵامی داینەوە و وتی:(من پێموایە دەبێت لە تێكڕای ئەم سەدەیە بڕوانین، لە سەرەتای ئەم سەدەیە بڕوانین و بەراوردی بكەین بە سەدەی ڕابردوودا، ئەویش لەپێناوی تێگەیشتن نەك تەنیا لەوەی لە سوریا دەگوزەرێت، بەڵكو بۆ تێگەیشتن لە تەواوی ناوچە كوردییەكان، تەواوی ئەو ناوچانەی كوردیان تێدا دەژی. چونكە ئەمە زۆر جێی بایەخپێدانە. بۆنموونە ئەگەر لە سەدەی ڕابردوو بڕوانین، لە كۆتایی جەنگی جیهانی یەكەمدا، بارودۆخی كوردەكان جێگیر نەبوو، لەبەر ئەوەی لە پێنج وڵاتدا دەژیان و لاوازكرابوون و نزیكەی تێكڕای سەدەكە دەنگیان نەدەبیسترا. بە پێچەوانەوە لەسەرەتای ئەم سەدەیەدا كوردەكان بەهێزبوون و بە شێوەیەك ڕەفتاریان كرد كە ئیعتیراف بە ماف و دەسەڵاتیان بكرێت، ئەویش سەرەتا لە كوردستانی عێراق و دواتر لە توركیا و ئێستا لە سوریا. ئەوەی لە سوریا ڕوودەدات جێی گرنگیپێدانە، چونكە بەشار ئەل ئەسەد لەو ڕاستیە تێدەگات كە پێویستی بە كوردەكانە وەك هاوپەیمانێك لە دژی عەرەبە سوننەكان و هەوڵدەدات ڕایانكێشێت بۆ بەرەكەی خۆی. پرسیارەكە ئەوە ئایا كوردەكان لەگەڵ عەرەبە سوننەكان و زۆرینەدا دەبن لەو وڵاتەدا، ئەوەی من تێبینیم كردبێت كوردەكان لە یەك كاتدا لەسەر هەردوو بەرەكە یاری دەكەن، واتە ئەوان هەوڵدەدەن لەگەڵ ئۆپۆزسیۆن ببنە هاوپەیمان دژی حكومەتەكە، لە هەمان كاتدا دەرگایان بە تەواوەتی بە ڕووی بەشار ئەسەددا دانەخستووە بۆ ئەوەی هەوڵی كەسبكردنیان بدات بۆ بەرەكەی خۆی، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی من پێموایە پێوەندی لەنێوان تێكڕای بەشەكانی كوردستاندا هەیە، تەنانەت كوردستانی ئێرانیش ئەگەرچی حاڵی حازر گوێبیستی هەواڵگەلێكی زۆ نابین لەبارەیانەوە، بەڵام كاریگەری سەر سنوورەكان لە نێوان كوردەكاندا هەمیشە بوونی هەبووە، بۆ نموونە ئەگەر شۆڕشی بارزانی لە ساڵانی حەفتاكاندا وەك نموونە وەربگرین، ئەوا كاریگەریەكی زۆری هەبووە لەسەر ئەوەی ئێستا لە ناوچەكە ڕوودەدات، كاتێك بارزانی دەستی بەشۆڕش كرد، كوردەكانی توركیا ڕێگەیان پێنەدەدرا بە زمانی كوردی بدوێن و هەستێكی كوردانەیان هەبێت، دەتوانین هەمان شت دەربارەی كوردەكانی سوریا بڵێین، كە لەسەر سنوورەكانە، پێموایە لە ئێستادا كاریگەرییەكی گەورەترە لە نێوان كوردەكانی توركیا و سوریا هەیە، ئەویش بەهۆی هاوپەیمانی نێوان هەردوو حكومەتی سوریا و توركیا، لە نێوان ئەردۆغان و ئەسەددا، كە هاووڵاتیانی سوریا و توركیا ئازادانە هاتوچۆیان دەكرد لەسەر سنوورەكان، بەبێ ئەوەی پێویست بە ڤیزە بكات، كە ئێستا ئاسانترە هاوكاری یەكتر بكەن. هەروەها دەتوانین بڵێین هەمیشە پێوەندی قووڵ هەبووە لەنێوان كوردەكانی سوریا و توركیادا، چونكە لەسەرەتای سەدەی ڕابردوودا كاتێك شۆڕشەكانی كورد لە توركیا سەركوتكران، ئەوا زۆرێك لەو كوردانە بەرەو سوریا هەڵاتن، كە چالاكی كەلتوری و ڕۆژنامەكانیان لەگەڵ خۆیاندا بردە ئەو وڵاتەوە، كەواتە دەتوانین بڵێین هەمیشە سنوورەكان سنوورگەلێك نەبوونە كە دابڕان دروست بكەن، بەڵكو هەمیشە هاوكاری كردن یاخود كاریگەربوون لەسەر ئەو سنوورانە بوونی هەبووە. ئەوەی پێوەندی بەوەوە هەبێت كە لە توركیا روودەدات، ئەوا ئەردۆغان لە هەموو شوێنێك دروشمێكی بەرزدەكردەوە، كە لە ئۆكتۆبەری 2009دا دەستی پێكرد، كە بریتیی بوو لە پشتگیری كردن لە دەركردنی لێخۆشبوون بۆ ئەندامانی پەكەكە و...تاد. ئەو دەستی پێكرد، بەڵام دواتر دەرگاكەی داخست، واتە بەردەوام نەبوو، ئێمەش نازانین بەردەوام دەبێت یان نا، بەڵام دەتوانین بڵێین ئێستا كوردەكانی توركیا لە پێگەیەكی بەهێزتردان)).
سەبارەت بە كاریگەری هەرێمی كوردستان لەسەر ناوچەكە و هەوڵەكانی بۆ پیشاندانی ئامادەباشی كورد بۆ دیموكراتی خاتوو ئۆفرا بێنگۆ لە درێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان وتی:(من دڵنیام لەوەی كورد رۆڵێكی گرنگی دەبێت، لەبەر ئەوە ئەگەر ئەزموونی عێراق بە نموونە وەرگرین، ئەوا كوردەكان كاریگەریەكی زۆریان هەبووە لەسەر بە دیموكراتیكردنی تەواوی وڵاتەكە، لە نووسینی دەستووردا كە دیموكراتیترین دەستوورە تا ئێستا عێراق هەیبووبێت. ئەوەی پێوەندی بە توركیا هەبێت، ئەوا ڕاستە ئەو وڵاتە وڵاتێكی دیموكراتیە، بەڵام ئەوەی پێوەندی بە كوردەكانەوە هەبێت، ئەوا تا ئێستا دەنگ و سەنگیان نییە لەسیاسەتی ئەو وڵاتەدا، تا ئێستا ئیعتیراف بە ناسنامەیان نەكراوە، كەواتە دیموكراسیەكی تەواو نییە. كەواتە تاوەكو ئیعتیراف بە مافە یاساییەكانی كوردەكان نەكرێت، ئەوا ناتوانین بە دیموكراسیەتی توركیا بڵێین دیموكراسیەتی ڕاستەقینە. هەمان شت بۆ كوردەكانی سوریاش ڕاستە، تەنانەت هەندێ لەو كوردانە ڕەگەزنامەیان نەبووە، نەیانتوانی سەفەری دەرەوەی وڵات بكەن، لەناو وڵاتدا هاتوچۆ بكەن، هەروەها هەمان شت بۆ كوردەكانی ئێرانیش ڕاستە. كەواتە هەر كاتێك كوردەكان مافە دیموكراتیەكانی خۆیان بەدەستهێنا، ئەمە بەمانای ئەوەدێت تەواوی وڵاتەكە بە ڕووی بە دیموكراتیكردندا كراوە دەبێت، كە ئەمەش تەنیا كوردەكان ناگرێتەوە)).
سەبارەت بە تێڕوانینی بەڕێزیشی بۆ ئاییندەی كوردستان و هەوڵەكانی كورد لەم چوارچێوەیەدا، پرۆفیسۆر ئۆفرا وتی:((گرنگترین خاڵ بۆ كوردستان ئەوەیە كە هێزە ئیسلامیەكانتان هیچ كاریگەریەكیان لەسەر ژیانی سیاسی خەڵكی كوردستان نییە، سەرەتا من ناڵێم كە هیچ تەیارێكی ئیسلامی لە كوردستانی عێراقدا بوونی نییە، بەڵكو هەندێ تەیاری ئیسلامی هەن، بەڵام دەتوانین بڵێین خەڵك هەوڵی كەمكردنەوەی كاریگەریان دەدەن بۆ ئەوەی نەهێڵن ئیسلامیزم دەست بەسەر ژیانی ڕۆژانەیاندا بگرێت، ئەمە گرنگە. هەروەها ئەو راستیەی كە كەمتر ئیسلامیستن بە بەراورد بە زۆرێك لە بەشەكانی دیكەی ناوچەكە زۆر گرنگە، چونكە ئەگەر لە خودی بەغدا بڕوانین، ئەوا بە ئیسلامیكردن لەوێدا لە گەشەكردندایە و زیاتر و زیاتر دەكەونە ژێر كاریگەری دەوڵەتگەلێكی دیاریكراوی دەورەبەریانەوە. لە كاتێكدا پارتە سەرەكیەكانی كوردستان لە ژێر كاریگەریەكی زۆری ئەم پارتانەدا نین. كەواتە بە شێوەیەك لە شێوەكان دەتوانین بڵێین كوردستان وەك دورگەیەك وایە لە دەریایەكدا كە لە دەوروبەریدا ئیسلامیزم لە گەشەكردندایە. ئومێدی من ئەوەیە بتوانین بەردەوامی بەم دورگەیە بدەن و ببنە مۆدێلێك، هەروەك خۆتان خوازیارن، بۆ تەواوی ناوچەكە، هەروەها بۆ جیهانی بسەلمێنن شتێكی مومكینە لە یەك كاتدا موسڵمان و دیموكرات بیت. هەروەها ئایین لە دەوڵەت جیابكەنەوە، سەبارەت بە هەوڵەكانیشتان بۆ چارەسەركردنی كێشەكە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، من پێموایە كاتەكە لەبارە، بەڵام پرسیاری من ئەوەیە ئایا ئێوە مەبەستتان لە چارەسەركردنی كێشەی كورد چ جۆرە چارەسەركردنێكە، ئایا ئەو چارەسەرەیە كە لە باشووری سوودان پیادەكرا؟ ئەو چارەسەرەیە لە عێراقدا پەیڕوەكراوە؟، ئایا ئەوەیە كە لە توركیادا دەگوزەرێت؟. لەبەر ئەوەی چەندی ڕێگە و شێواز هەیە بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشەیە. شێوازی سوودانی هەیە. ئایا ئەوروپیەكان هەوڵدەدەن هەمان مۆدێلی سودانی لە عێراقدا پیادە بكەن، ئەمە دەوستێتەسەر ئەوەی كوردەكان چ تێكۆشانێك دەكەن لە پێناو خۆیاندا، چونكە بەلای منەوە هەرچیەك رووبدات، ئەوا دەوەستێتەسەر ئەوەی كوردەكان چی دەكەن، نەك ئەوەی ئەوروپیەكان چی دەكەن. ئەمە پرسیارێكی قورس بوو بەهەمان شێوە وەڵامەكەشی قورس بوو. ئەمەش ئەو مەسەلەیەیە كە من پرسیاری لەبارەوە دەكەم، بۆچی ئێوە خۆتان بەراورد ناكەن بە فەلەستینیەكان یاخود بە باشووری سوودان، ئەركی سەرەكی كوردەكان ئەوەیە ڕووبكەنە جیهان و ئەوە بسەلمێنن كە نەتەوەی خۆتان هەیە و دەبێت خاوەنی دەوڵەتی خۆتان بن، بەڵام ئەمە كاری ئێوەیە و ئەگەر ئێوە داوای نەكەن، ئەوا هیچ كەسێك پێتان نابەخشێت. دەبێت خەباتی بۆ بكەن، ئێوە كارێكی زۆرتان ئەنجامداوە، بەڵام ئێوە هێشتا لەسەر نەخشە نین، لەسەر نەخشەی نێودەوڵەتی نین. كەواتە دەبێت كوردەكان ئامادەییان هەبێت لەسەر نەخشەی نێودەوڵەتی و لەسەر شانۆی نێودەوڵەتی، دەبێت ئێوە بیرۆكەی بوون بە دەوڵەت بخەنەڕوو، بەڵام بەلای منەوە كوردەكان هێشتا بوێری تەواویان نەبووە، یاخود پێداگیری تەواویان نەكردووە بۆ هەڵگرتنی ئەم هەنگاوە، ئەویش یان لەبەر ئەوەی ترسیان لە دەوڵەتە دراوسێكان هەبووە، یاخود وەك پێویست یەكگرتوو نەبوونە. دوو بۆچوون هەیە لە بارەی شكستهێنانی كوردەكانەوە لە بەدەستهێنانی دەوڵەتدا، هەندێ هۆكار و ئۆباڵەكە دەخەنە ئەستۆی هێزە دەرەكیەكان، بەڵام من هۆكار و ئۆباڵەكە دەخەمە ئەستۆی خودی كوردەكان خۆیان، چونكە هەر كاتێك بووێری و یەكگرتووییت هەبوو بۆ ئەنجامدانی كارێك، ئەوا بۆی هەیە سەركەوتوو بیت، بە پێچەوانەوە جیهان هیچ شتێكت پێنابەخشێت تەنیا لەبەر ئەوەی دووچاری نەهامەتی بوویتە، یان داوای دەكەیت.

پرۆفیسۆر چیم كۆفمان ئوستادی زانستی سیاسەتە لەزانكۆی لیهی(Lehigh) پسپۆڕو و تایەبەتمەندە لە بوارەكانی تیۆری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، ئاسایشی نیودەوڵەتی(مەسەلەكانی شەڕ و ئاشتی) ناسونالیزم و كێشە ئیتنییەكان، سایكۆلۆژی سیاسی، هەروەها پسپۆر و تایبەتمەندە لەسەر كورد و عێراق و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەسەر كورد خاوەنی چەندین دیراسەیە لەوانە (عێراق: پێكەوە ژیان دوای پاكتاوی رەگەزی، دابەشكردنی عێراق ..عێراق دەپارێزێت)، پرۆفیسۆر كۆفمان چەندین جاری دیكە وتاری تایبەتی بۆ گوڵان نووسیووەو هەروەها چەندین جاری دیكەش لێدوان و دیمانەی تایبەتیمان لەگەڵ ئەنجامداوە، هەموو جارێكیش زۆر راشكاوانە رای خۆی لەسەر رووداوەكان دەربڕیووە، بۆ ئەمجارەش كە هەست دەكرێت كێشەی كورد لەدوای گۆڕانكارییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هەڵبژاردنەكانی توركیا، بەرەو قۆناخێكی نوێ هەنگاو هەڵدەگرێت، بە پێویستمان زانی وتوێژێكی راشكاوانە لەگەڵ پرۆفیسۆر كۆفمان ئەنجامبدەین، بەسوپاسەوە كاتی بۆ دیاریكردین و وەڵامی پرسیارەكانی داینەوە، ئەمەش دەقی دیمانەكەیە لەگەڵ گوڵاندا.
هاوكات لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتانی عەرەبی، خەریكە كێشەی كورد گۆڕانكاری بەسەردا دێت، بۆ یەكەمین جار سەرۆكی سوریا (بشار الاسد) ئامادەیە لەگەڵ سەرۆكی حزبە سیاسەكانی كوردی سوریا كۆبێتەوە، ئایا ئەم گۆڕانكارییە چۆن دەخوێننەوە؟
چیم كۆفمان: پێش هەموو شت گۆڕانكارییەكانی حكومەتی سوریا، بۆ باری تایبەتی سوریا دەگێڕمەوە، چونكە سوریا لە لایەن گروپی عەلەوییەكانەوە حكومڕانی دەكرێت كە گروپێكی كەمینەن، ئەوا هەمیشە لە پێگەیەكی لاوازدابووە لە ئاست زۆرینەی عەرەبی سوونە مەزهەبەدا، لەبەر ئەوە نەریتێكیان پەیڕەوكردووە كە هەمیشە لێبوردە بوونە یاخود هاوكاری كەمینەكانی دیكەیان كردووە، بەڵام هەتا ئێستا ئەم نەریتەی سیاسەتی سوریا كوردەكانی نەگرتۆتەوە، بەڵكو ئەم كارەیان لەگەڵ مەسیحیەكانی سوریادا كردووە. ئێستاش ئەو نائارامیەی لە وڵاتەكەدا هەیە، بە شێوەیەكی سەرەكی- نەك بە تەواوەتی- لەلایەن عەرەبە سوونە مەزهەبەكانەوە ئەنجام دەدرێت، ئەوانەشی بەرگریش لە رژێمەكە دەكەن، بە شێوەیەكی سەرەكی عەلەوی و مەسیحین.
هەربۆیە لەم كاتەدا هەموو جیهان هەواڵی ئەوە دەخوێننەوە كە هێزەكانی ڕژێمی سوریا زیاتر لە 1000 كەسیان كوشتووە و ڕێگریان لە گەیشتنی خەڵك بە نەخۆشخانەكان كردووە و كاری دیكەی لەو چەشنەیان كردووە. ئەوا ئەگەر پرسیار لە مەسیحیە سوریەكانی ئەمەریكا بكەیت ئەوا پێت دەڵێن تەواو پێچەوانەی ئەوە ڕوودەدات، پێت دەڵێن ئەوە خۆپیشاندەرانن كاری كوشتن ئەنجام دەدەن و جەستەكان پارچە پارچە دەكەن و حكومەتیش هیچ كارێكی هەڵەی ئەنجام نەداوە. ئەمەش ئاماژەیە بە ئاستی ئەو ترسەی لە ناو كەمینەكانی سوریادا هەیە، دەربارەی ئەوەی چی ڕودەدات، ئەگەر ئەسەد بڕوخێت و حكومەتێكی نوێ دەسەڵات بگرێتەدەست، كە تەقریبەن دڵنیاین لەوەی لەسەر ئەساسی زۆرینەی عەرەبی سوونە مەزهەب بنیات دەنرێت. كوردەكان لە دۆخێكی تەواو جیاوازدان، لەبەر ئەوەی ئەگەرچی حكومەتی سوریا مامەڵەیەكی زۆر باشی لەگەڵ مەسیحی و دروز و كەمینە بچوكەكانی دیكەدا كردووە، بەڵام زۆر بە باشی مامەڵەی لەگەڵ كوردەكاندا نەكردووە.
* هاوكات لە توركیاش كێشەی كورد بەرەو پێشەوەچوونی بەخۆیەوە بینیووە، بەتایبەتی كە پارتی داد و گەشەپێدانی توركیا، هەنگاوی بۆ كرانەوە و دیموكراتی هەڵگرت و دانی بەوەدانا كە پێویستە بەشێوەیەكی دیموكراتییانە كێشەی كورد لەتوركیا چارەسەر بكرێت، ئایا تاچەند هەنگاوەكانی توركیا كاریگەری لەسەر ئەم هەنگاوەی سەرۆكی سوریا بەشار ئەسەد هەبووە؟
چیم كۆفمان: سێ ساڵ پێش ئێستا لە گۆڤارەكەی ئێوەدا (گۆڤاری گوڵان) نووسیم یەكێك لەو شتانەی پێویستە سەركردایەتی كورد بیكات بریتییە لە بەرەوپشێبردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ توركیادا، تەنانەت ئەگەر نرخی ئەمە پەیوەندییە گرانیش بووەستێت لەسەرتان، ئەوەندەی من تێیگەیشتبم ئەوان ئەم كارەیان كرد. سەركردە كوردەكانی هەرێمی كوردستانی عێراق بەشێ لە فەزڵی هەندێ لە بەرەوپێشچوونی هەلومەرجی نێوان كورد و توركیایان پێدەبڕدرێت، بێگومان ئەمە تەنها بەرەوپێشچوونی سیاسەتی ناوخۆیی توركیا نییە، بەڵكو كوردەكانی عێراق شایستەی ستایشن لە بەرامبەر هەندێ لەو بەرەوپێشچوونەی ڕوویدا لەوێدا. ئێوە پرسیارە لە پەیوەندی نێوان سیاسەتی توركیا و سیاسەتی سوریا دەكەن، لە هەلومەرجی ئاساییدا پێشبینی دەكرێت هەندێ پەیوەندی هەبێت لە نێوانیاندا، بەڵام ئەو هەلومەرجەی ئێستا لە سوریادا هەیە ئاسایی نییە، لە ئێستادا نیگەرانی حكومەتی سوریا بریتییە لە مانەوە لە دەسەڵاتدا. ئەوان لە ژێر هەڕەشەیەكی بەرچاودان و دڵنیانین لەوەی دەتوانن دەسەڵات بپارێزن یان نا، ئەوان ئومێدی ئەمە دەخوازن، بەڵام نازانن ئایا دەتوانن یان نا. ئەو مەسەلە گەورەیەی دەبێت لە بارەی سوریاوە تێیبگەین ئەوەیە ڕژێمی سوریا لە مەودای نزیكدا هەر كارێك لەدەستی بێت ئەنجامی دەدات بۆ ئەوەی لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە. پێدەچێت درێژە بەو سیاسەتە بدەن كە لە كۆتایی شەستەكانەوە پیادەی دەكەن، ئەویش بریتییە لە پێكەوە كۆكردنەوەی كەمینەكان بۆ ئەوەی ڕێگریان لێبكەن لە پشتیوانیكردنی ئەوەی دەبێت یاخیبوون لە ناو عەرەبە سوننەكاندا. كەواتە من پێموایە لە مەودای نزیكدا دەستپێشخەری سوریا بۆ گەیشتن بە ڕێككەوتنێكی دۆستانە لەگەڵ كەمینەی كوردی وڵاتەكەدا هیچ مایەی سەرسوڕمان نییە، چونكە ئەوان نایانەوێت زیاتر لەوەی ئێستا هەیانە دوژمنی دیكە بۆ خۆیان دروست بكەن. بەڵام دەبێت لە دوو شت تێبگەین، یەكەم ئەمە ستراتیجییەتێكی كورتخایەنە بۆ مامەڵەكردن و رووبەڕووبوونەوەی ئەو ناسەقامگیرییە كەلە ئارادایە. چونكە تەنانەت ئەگەر حكومەت لە مانەوە لە دەسەڵاتدا سەركەووتوش بێت، ئەوا هیچ زەمانەتێك نییە لێبوردەیی لە ئاست كوردەكان لە مەودای مامناوەند و دووردا بەردەوام بێت. ڕەنگە ئەمە ڕووبدات، بەڵام هیچ زەمانەتێكیش نییە كە ڕووبدات. لە دۆخی ئێستادا تەنانەت بیر لە مەودای دوور ناكەنەوە و لە پێگەیەكیشدا نین بیری لێبكەنەوە.
* ئایا پێت وایە ئەم گۆڕانكارییانە دەبنە هۆكاری دیموكراتی لە ناوچەكە بەگشتی و سوریا بەتایبەتی؟
چیم كۆفمان: بە هیچ شێوەیەكی یارمەتیدەر نابێت بۆ بە دیموكراتیكردنی سوریا، رژێمی سوریا هەوڵی خۆ بە دوورگرتن دەدات لە ئەنجامدانی بە دیموكراتیكردن، كۆششەكانیشی بۆ گفتوگۆكردن لەگەڵ كوردەكاندا هەر لەو چوارچێوەیەدا دێت، چونكە كاتێك باسی دیموكراسی لەگەڵ كوردەكاندا دەكەن، ئەوا باس لەو دیموكراسییە ناكەن كە هەموو كەس تێیدەگەن، بەڵكو مەبەستیان دڵنیابوونە لەوەی كوردەكان پشتگیری لەو یاخیبوونە ناكەن كە بە شێوەیەكی سەرەكی عەرەبە سوننەكانی لە پشتە. كەواتە لە ڕاستیدا ئەمە بریتییە لە سیاسەتی پەرتكە و زاڵبە و پەیوەندی بە بەدیموكراتیكردنەوە نییە. لەگەڵ ئەوەشدا، ڕەنگە لە مەودای نزیكدا سەفقەیەكی باش بێت بۆ كوردەكان، چونكە بەدیلێكی دیكە بریتییە لە ڕوخانی ڕژێمەكە. ئەگەر ڕژێمەكەش بڕووخێت، ئەوا لە سەرەتادا هەموو لایەك دەیانەوێت هاوپەیمانێتییەك پێكبهێنن بۆ سوریای دیموكراتی، كە كوردەكانیش لەخۆدەگرێت، بەڵام دواتر كوردەكان ئەوەیان بۆ دەردەكەوێت، بە هەمان شێوە عەلەوی و مەسیحیەكانیش، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە ترسێكی زۆریان هەیە، كە دەبێت كوردەكانیش ئەم ترسەیان هەبێت- كە سیستمەكە بە شێوەیەكی سەرەكی بریتیی دەبێت لە زۆرینەی عەرەبە سوننەكان كە نزیكەی هەموو دەسەڵاتەكان دەگرنەدەست. واتە هاوشێوەی عێراقی _جگە لە كوردستان- لێدێت، كە شیعەكان ئەو ڕاستییەیان بۆ ئاشكرابوو ئەوان ئەوەندە بەهێزن بتوانن حكومڕانی سوننە ڕاماڵن و لە لە زۆر بۆنەدا ئامادەیی گەیشتن بە چارەسەرێكی مامناوەند نەبن بۆ هێنانەدی بەرژەوەندی سوننەكان. ئەگەر شۆڕش یان وەرچەرحانێكی دیموكراسی- بە چاوپۆشین لەوەی پێێ دەووترێت شۆرش یان نا- لە سوریا ڕووبدات، ئەوا ئەو دەرئەنجامەی زیاتر ئەگەری ڕوودانی لێدەكرێت ئەوەیە سیستمێك دروست بێت عەرەبە سوننەكان زۆرینەبن تێیدا و عەلەوی و مەسیحی و كوردەكان دووربخرێنەوە و بكرێنە دەرەوەی ڕژێمەكە. كەواتە بە چەشنی كەمینەكانی دیكە كوردەكانیش بەرژوەندیان لەوەدایە دیموكراسی لە سوریادا پیادە نەكرێت.
ئەگەر سەیری تەیارە سیاسییەكانی كورد بكەین، دەبینن هەست ناكەین كە حزبی ئیسلامی كاریگەری بەسەر بیركردنەوەی سیاسیی كوردەوە هەبێت، ئایا تاچەند لایەنەی فیكری سیاسیی كورد دەكرێت بۆ خزمەتی دیموكراتی لەناوچەكە سوودی لێوەربگیرێت؟
چیم كۆفمان: ئەم مەسەلەیە لە سوریا گرنگی نابێت. كێشەكە ئەوەیە لە سەدا 60 ی دانیشتوانی وڵاتەكە عەرەبی سوننەن، لە نێو ئەم زۆرینەیەدا لایەنگرانی ئیسلامییەكان هەن كە تا ڕاددەیەك بەهێزن و بەهۆی ئەو نائارامییەی ئێستا لە ئارادایە بەهێزتردەبن. كەواتە ئەگەر دیموكراسی لەو وڵاتەدا بێتەدی، ئیدی لە شۆڕشەوە بێت یان گفتوگۆ ئەوا لە كۆتاییدا ئەو كەسانە لە دەسەڵاتدا دەبن كە هیچ سودێكیان بۆ كورد نابێت، لەبەر ئەوەی باوەڕیان وایە كوردەكان موسڵمانێكی خراپن، لەبەر ئەوەی پارتە كوردییەكان پارتگەلێكی ئیسلامی نین. ئێوە باس لە جیهانێكی میسالی دەكەن كە هەمووان مامەڵەیەكی باش لەگەڵ یەكدا دەكەن، لەم جیهانەدا كوردەكان هاوشان بە عەلەوی و مەسیحییەكان ڕۆڵێكی ئیجابی دەبینن، بەڵام ئەگەر وەرچەرخان ڕووبدات ئەوا ئێمە ئەم جیهانە نابینین، بەڵكو ئەو جیهانەی دروست دەبێت بریتی دەبێت لەوەی پارتە سوننەكان، هەندێكیان پارتی ئیسلامی دەبن، كۆنتڕۆڵی دەسەڵات دەكەن، ئەو كەسانەش سوودێكی زۆر كەمیان بۆ كورد یان عەلەوی یان مەسیحییەكان دەبێت.
* ئەگەر ئاشتی و سەقامگیری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئامانجی یەكێتی ئەوروپا و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا بێت، چارەسەر كردنی كێشەی كوردیش لەگەڵ ئەم ئامانجە یەكبگرێتەوە، ئایا تاچەند یەكێتی ئەوروپا و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا پشتگیری لەم رێگە چارەیە دەكەن؟
چیم كۆفمان: ئەوەی پەیوەندی بە ئەمەریكا و یەكێتی ئەوروپاوە هەبێت ئەوا پێیان باشە توركیا مامەڵەیەكی باشتر لەگەڵ كوردەكاندا بكات، بەڵام هیچ كارێك ناكەن لەم ڕووەوە. ئەوە ڕاستە بە ڕێزەوە مامەڵەكردن لەگەڵ كوردەكاندا لای كەمی مەرجەكانی گەیشتنە بە یەكێتی ئەوروپا، بەڵام بەهۆی كێشەی كۆچكردووان و كێشەی بوونی ڕق و بوغز لە ئاست بیانییەكاندا، فەڕەنسا و هەندێ دەوڵەتی دیكەی یەكێتی ئەوروپا ڕێگا نادەن توركیا ببێتە ئەندام لەم یەكێتییەدا، واتە ڕێگانادەن لە ماوەی تەمەنی ئەم نەوەیەی ئێستادا ڕووبدات، واتە نابێت بۆ ماوەی دە ساڵی دیكەش ئەم داواكارییە بكرێت. توركەكانیش لەم ڕاستییە تێدەگەن و تەواو توڕەن لەم هەڵوێستە.، ئەوەی ئەمەریكا بایەخی پێدەدات تەنها ئەوەیە توركیا هاوپەیمانی ئەمەریكایە، ئەمە كۆتایی چیرۆكەكەیە. لە عێراق لە سەرەتادا ئەمەریكا كوردەكانی وەك هاوپەیمانێكی سوودبەخش دەبینی، بەڵام ئێستا بایەخ بە بوونی حكومەتێكی سەقامگیر دەدات لە بەغدا بۆ ئەوەی وڵاتەكە جێبهێڵێت، سەركردە كوردەكان گلەیی ئەوە دەكەن ئەمەریكا لە پرۆسەی پشتتێكردنی كوردەكاندایە و گلەییەكەشیان لە جێی خۆیدایە، پشتێكردن لەو هاوپەیمانێتییە تەكتیكیەی ئەمەریكا لە دوای ساڵی 1991ەوە بە دواوەوە لەگەڵ كوردەكاندا هەیبوو. ئەوەی پەیوەندی بە ئێرانەوە هەبێت، ئەوا ئەمەریكا و یەكێتی ئەوروپا پەیوەندی زۆر خراپیان لەگەڵ ئەم وڵاتەدا هەیە، ئومێدی گۆڕانیش لەو وڵاتەدا پەیوەستكراوتەوە بە دانیشتوانە فارسەكەی ئەم وڵاتەوە نەك بە كوردەكانەوە. بە نیسبەت سووریاوە، ئەوا ئەمەریكا یەكێتی ئەوروپا لەوە دڵنیانین ئایا دەیانەوێت سوریایەكی دیموكرات دروست بێت یان نا. چونكە ئەگەر دیموكراتی نەبێت، ئەوا بە شێوەیەكی جوزئی وەك وڵاتێكی شكستخواردو دەمێنێتەوە، بەڵام ئەم وەسفكردنە بۆ سوریایەكی دیموكراتیش ڕاستە و ڕەنگە خراپتریش بێت، كوردەكانیش كەمینەیەك?