كێشەی سەرەكی پرۆسەی سیاسیی لە ئێستای عێراقدا، كێشەی نێوان تەفسیری جیاوازی هەردوو لایەنی سەرەكی لیستی ئەلعراقیە و لیستی هاوپەیمانی نیشتمانیە، بەشێوەیەكی گشتی و لیستی دەوڵەتی یاسایە بە شێوەیەكی تایبەتی. نوێنەرانی لیستی دەوڵەتی یاسا لەنێو هاوپەیمانی نیشتمانیدا كاتێك پرسیاریان لێدەكرێت بەرامبەر بەم كێشەیە بەوجۆرە رای خۆیان دەخەنەڕوو كە هیچ كێشەیەك نییە و ئەو قسانەشی كە دەوترێت ئەوە مانۆڕی سیاسین و هەواڵی نێو سایت و رۆژنامە و تەلەفزیۆنەكانی پێ گەرم دەكرێت، ئەمەش راشكاوانە بیروبۆچوونی عززەت شابەندەری پەرلەمانتاری لیستی دەوڵەتی یاسا بوو كە لەوەڵامی پرسارێكی گوڵاندا وتی:(ئەگەر دەتانەوێ باس لەهەواڵی سەر تەلەفزیۆن و لێدوانەكان بكەین، ئەوكات پرسیارەكەتان لەجێیە و كێشە هەیە، بەڵام ئەگەر لەڕووی واقیعەوە قسەی لەسەر بكەین، ئەوە واقیعەكە لە جموجۆڵی بەرەو ئاڕاستەیەكی پۆزەتیڤ و بەرەو یەكگرتنی هەموو لایەنەكانی گۆڕەپانی عێراقی. هەروەها سەبارەت بە رێككەوتنی هەولێریش هیچ خاڵێكی هەڵپەسێردراو بوونی نییە، خاڵی هەڵپەسێردراو ئەو خاڵەیە كە پێویستیی بە شیكردنەوە هەیە و شیكردنەوەیش پێویستیی بە گفتوگۆ هەیە. راستە هەندێك خاڵ هەن كە دواخراون و هێشتا لەبارەیانەوە نەگەیشتوونەتە هیچ ئەنجامێك، بەڵام زۆر لەو شتانەی كە پەیوەستن بە بونیادنانی دەوڵەت و دامەزراوەكانی دەوڵەت، ئێستا لە قۆناغەكانی كۆتایین بۆ جێبەجێكردن و رێككەوتن و راگەیاندنیان. تاكە مەسەلە مەسەلەی وەزارەتەكانی بەرگری و ناوخۆ و ئەمن-ە لەگەڵ ئەنجوومەنی سیاسی، پێموایە لە هەفتەی داهاتوودا كێشەی وەزارەتەكان چارەسەردەكرێن، زۆریشی نەماوە سەبارەت بە ئەنجوومەنی سیاسی. بۆیە من دەتوانم بڵێم هیچ كێشەیەك نییە چارەسەری نەبێت و گەشبینم چارەسەری بۆ دەدۆزینەوە)).
هەندێك لە لایەنەكان داوای ئیستیحقاقاتی زیاتر دەكەن لەوەی كە لە رێككەوتنەكانی «هەولێر»دا هاتووە
بەپێچەوانەی قسەكانی شابەندەر، نوێنەرێكی دیكەی لیستی هاوپەیمانی نیشتمانی پێیوایە كۆمەڵێك ئاستەنگ هاتوونەتە بەردەم پرۆسەكە و پێویستی بەوە هەیە لایەنەكان نەرمی بنوێنن بۆ ئەوەی كێشەكان رووبەڕووی دەرگای داخراو نەبنەوە، لەم بارەوە جومعە عەتوانی پەرلەمانتاری لیستی هاوپەیمانی نیشتمانی لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان وتی:(بێگومان رێككەوتنەكانی «هەولێر» بە نەخشەی رێگە دادەنرێت بۆ پڕۆژەی سیاسیی عێراق، هەربۆیەش دەبینین كێشمەكێشی سیاسی لەنێوان لایەنە سیاسییەكاندا سێبەرەكەی بڵاوەكردۆتەوە و پێموایە كەلێنەیەك بوونی نییە بۆ دەربازبوون و بۆ ئاساییكردنەوەی كەشوهەواكان لەنێوان هاوبەشە سیاسییەكان، بێجگە لە گەڕانەوە بۆ رێككەوتنەكانی «هەولێر» و ئەو شتانەی كە لەسەری رێككەوتوون. هاوكات لەگەڵ جەختكردنەوە لەسەر ئەو شتانەی كە ئاكتیڤكراون و ئەو شتانەی كە تاكو ئەم ساتەدا ماونەتەوە. بۆیە ئەگەربێت و بەربەست لەڕێگەی خۆمان دانەنێین و رێككەوتنەكانی «هەولێر» نەخەینەگەڕ ئەوكات هاوینە گەرمەكە لە «بەغدا» گەرمیی تر بەخۆیەوە دەبینێت لەڕووی سیاسییەوە، لەبەرئەوەی نامتمانەیی لەنێوان لایەنە سیاسییەكانی «بەغدا» هەیە لەگەڵ نەبوونی زەمینەیەكی هاوبەش بۆ كۆبوونەوە و چالاككردنی رێككەوتنەكانی «هەولێر». ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر رێككەوتنەكانی «هەولێر» نەبوایە ئەوە هەرگیز حكومەتێكی كارا نەدەهاتە كایەوە و حكومەتێكی بەرپرسیار پێكنەدەهێنرا، بەڵام هۆكاری مانەوەی خاڵەكان دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی متمانەیی لەنێوان لایەنە سیاسییەكان و هەروەها بەهۆی چەند لایەنێك كە خوازیارنین ئەم رێككەوتنانە چالاك بكەن، لەبەرئەوەی كاتێك كە ئەم لایەنانە لە «هەولێر» واژۆیانكرد مەبەستەكانیان جێبەجێكردنی رێككەوتنەكان نەبوو، بەڵكو مەبەستیان پێكهێنانی حكومەت بوو، هاوكات هەندێك لە لایەنەكان داوای ئیستیحقاقاتی زیاتر دەكەن لەوەی كە لە رێككەوتنەكانی «هەولێر»دا هاتووە، هەربۆیەش هەست بە بۆشاییەكی گەورە دەكرێت لەنێوان لایەنە سیاسییەكان. هەندێك لە لایەنەكان هەوڵی بازدان دەدەن لەسەر رێككەوتنەكانی «هەولێر» و هەروەها هەوڵدەدەن بەربەست بخەنە بەردەم یاسای «موسائەلە و عەدالە» و دەیانەوێ پڕۆژە سیاسییەكە بگەڕێننەوە ئەو بارەی كە پێی دەوترێت «پڕۆژەی ئاشتەوایی». لێرەدا دەكرێت ئاماژە بە گرنگرترین خاڵەكانی رێككەوتنی هەولێر بكەین كە بریتییە لە «ئەنجوومەنی نیشتمانی بۆ سیاسەتە ستراتیژییەكان»، بەڵام هەروەكو كە ئێوەیش دەزانن، كاتێك كە واژۆكرا لەسەر ئەم ئەنجوومەنە هیچ ناوێكی بۆ دەستنیشان نەكرا، برایانمان لە لیستی «عێراقیە» دەڵێن كەسایەتیی دەستنیشانكراو بۆ ئەم ئەنجوومەنە بەڕێز «ئەیاد عەللاوی»یە و پێویستە لەناو ئەنجوومەنی نوێنەران دەنگی لەسەر بدرێت، لەكاتێكدا «دەوڵەتی یاسا» یان «تەحالوفی نیشتمانی» پێیوایە كە مەرج نییە بەڕێز «ئەیاد عەللاوی» بۆ دەستنیشان كرابێت. راستە «ئەنجوومەنی نیشتمانی بۆ سیاسەتە ستراتیژییەكان» بوونی هەیە و كەسایەتییەك سەركردایەتیی دەكات و بریتییە لە سەركردەكانی دەوڵەت: سەرۆك كۆمار و نوێنەرەكانی، سەرۆكی ئەنجوومەنی نوێنەران و نوێنەرەكانی، هەروەها لەگەڵ سەرۆك وەزیران و نوێنەرەكانی، وێڕای سەركردە ئەمنییەكان، لەناو ئەم كابینەیەشدا دەنگدان ئەنجام دەدرێت بۆ سەرۆكی «ئەنجوومەنی نیشتمانی». بۆیە ئەم جیاوازییە لە بیر و بۆچوونەكان بوونە هۆی دواكەوتن لە دەنگدان لەسەر ئەنجوومەنی نیشتمانی)).
ئەم دوو بۆچوونە جیاوازە پێویستی بە لێكنزیككردنەوە هەیە لەبەر ئەوەی لەدوای هەڵبژاردنەكای 7ی مارتی 2010 ئەم حاڵەتی نەبوونی متمانە لەنێوان قەوارە سیاسییەكان بوونی هەبووە، هەتا دواتر توانرا لەبەر رۆشنایی دەستپێشخەرییەكەی سەرۆك بازرانی رێككەوتنی هەولێر ئیمزا كرا.
رێككەوتنی هەولێر لەنێوان
بۆچوونی دەوڵەتی یاسا و ئەلعراقیەدا
لایەنێكی دیكەی كێشەكە لەوەدایە كە تەفسیری جیاواز بۆ خاڵەكانی رێككەوتنەكە دەكرێت و پەرلەمانتارێكی لیستی ئەلعراقیە وای دەبینێت كە دەوڵەتی یاسا بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی پێیوایە رێككەوتنەكە جێبەجێ كراوە، بەڵام لیستی ئەلعراقیە بەسەرۆكایەتی ئەیاد عەللاوی وای دەبینیت جێبەجێ نەكراوە، بۆیە پێیانوایە پێویستە هەردوولا لەسەر ئەم ئیشكالیەتە رێكبكەون، سەبارەت بەم لایەنە وەلید عەبود پەرلەمانتاری ئەلعراقیە لە لێدوانێكی تایبەتیدا بۆ گوڵان بەمجۆرە ئەم لایەنەی خستەڕوو و وتی:(سەبارەت بە رێككەوتنەكەی هەولێر، ئێمە هیوادارین لە هەردوو لیستە گەورەكە، لیستی «عێراقیە» و «تەحالوفی نیشتمانی» بە سەرۆكایەتیی «دەوڵەتی یاسا» بگەنە رێگەچارەیەك بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێو پرۆسەی سیاسی لە عێراق. ئەگەر ئەمڕۆ نەگەینە رێككەوتن ئەوە تەواوی پڕۆسە سیاسییەكە دووچاری هەڕەشە دەبێتەوە. بەڕای من رێككەوتنی نێوانیان تەنیا بریتییە لە جێبەجێكردنی مەرج و ئەو بەڵێنانەیە كە «مالیكی» خۆی ئیمزای لەسەر كردووە، بەڕای من كێشەی نێوان هەردووك لە قەوارەكان وابزانم «مالیكی» پێیوایە كە رێككەوتنەكە جێبەجێكراوە لەكاتێكدا «عێراقیە» پێیوایە نەگەیشتۆتە مافەكانی لە بەندەكانی رێككەوتنەكە. كێشە لەوەدایە ئەوان پێیانوایە كە ئەگەر بێت و بەپێی داواكاریی لیستی «عێراقیە» ئەنجوومەنی نیشتمانی بۆ سیاسەتە ستراتیژییەكان دابمەزرێنن، ئەوكات ئەوان واهەست دەكەن كە مەسەلەكە دەبێتە هۆی ناكۆكی لەنێوان دەسەڵاتەكان، لەبەرئەوەی ئەنجومەنی وەزیران دەسەڵاتێكی جێبەجێكارییە و ئەوكات ئەنجوومەنی نیشتمانی بۆ سیاسەتە ستراتیژییەكان-یش ئەركی جێبەجێكاریی پێ دەبەخشرێت، هەروەها دەبێتە هۆی تێكەهەڵكێشی لەنێوان دەسەڵاتەكان. لیستی «عێراقیە» بەپێویستی دەزانێت هاوبەش بێت لە دەسەڵات لەڕێگەی وەرگرتنی سەرۆكایەتیی ئەنجوومەنی نیشتمانی بۆ سیاسەتە ستراتیژییەكان، لەكاتێكدا «دەوڵەتی یاسا» پێیوایە ئەم مەسەلەیە دەبێتە هۆی دەستێوەردان لە دەسەڵاتەكان و دەبێتە مایەی نالەباربوونی پرۆسەكە. بەڕای من پێویستە جۆرە متمانەیەك لەنێوان ئەم دوو قەوارەیەدا درووست بێت، لەبەرئەوەی كێشەكە پەیوەستە بە نەبوونی متمانە لەنێوانیاندا)).
لیستی عێراقیە داوای وەڵام لە هاوپەیمانی نیشتمانی دەكات
ئەگەر لیستی هاوپەیمانی نیشتمانی یان راشكاوانەتر لیستی دەوڵەتی یاسا وەڵامێكی راشكاوانەی لیستی ئەلعراقیە نەداتەوە، ئەوە لیستی عێراقی چیدیكە بەشداری كۆبوونەوەكان ناكات. كازم شەممەری پەرلەمانتارێكی عێراقیە پێیوایە هەتا ئێستاش ئەم مەسەلەیە هیچ پێشكەوتنێكی بەخۆیەوە نەبینیوە و لەمبارەوە و لە لێدوانێكی تایبەتدا بۆ گوڵان شەممەری وتی: (ئاكامی دەستپێشخەرییەكەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان تەنیا پێكهێنانی حكومەتی لێ جێبەجێ كراوە، لەكاتێكدا بابەت و مەسەلەی زۆری لەخۆ گرتبوو، بۆنموونە مەسەلەی دامەزراندن و ریشەكێشكردنی بەعس و زیندانەكان و مافەكانی مرۆڤ بەگشتی، لەگەڵ مەسەلەی ئەنجوومەنی نیشتمانی بۆ سیاسەتە ستراتیژییەكان، وێڕای چەندین مەسەلەی تر كە لە دەستپێشخەرییەكەدا هاتبوو و كە كاتی دیاریكراویان بۆ دانرا بۆ مەبەستی تاوتۆكردن و یەكلاكردنەوەیان، هەروەها وێڕای مەسەلەی «موسائەلە و عەدالە» كە دانرابوو پاش دوو ساڵ كۆتایی بێت، بەڵام دەبینین دۆسیەكان هیچ بەرەپێشەوەچوونێكی بەخۆیەوە نەبینیوە، تەنانەت هەر تاوتۆش نەكران. بۆیە لەبەرئەوەی پێكهێنانی حكومەت ئەنجامی ئەم رێككەوتنەیە، بۆیە پێویستە هاوبەشە سیاسییەكان بەردەوام بن لەسەر ئەم رێچكەیە بۆ جێبەجێكردنی خاڵەكانی تری دەستپێشخەرییەكە.. لە ماوەی پێشوو چەند كۆبوونەوەیەك بۆ ئەم مەبەستە گرێدران و كۆمەڵێك مەسەلە تاوتۆكران لەمیانی دانوستانەكانی 3 قەوارە سەرەكییەكان كە تیایدا نەگەیشتنە هیچ رێككەوتنێك. لیستی «عێراقیە» دانیشتنەكانی لەگەڵ «تەحالوفی نیشتمانی» راگرتووە تاكو وەڵامدانەوەیان بۆ داواكارییەكانی لیستی «عێراقیە»، لەزمنی داواكارییەكان مەسەلەی ئەنجوومەنی نیشتمانی بۆ سیاسەتە ستراتیژییەكان كە تاكو ئەم ساتەشدا ئەم دۆسیەیە هیچ پێشكەوتنێكی بەخۆیەوە نەبینیوە)).