پرۆسەی چاكسازی سەرۆكی كوردستان هەنگاوێكی گرنگ بۆ بونیادی دەوڵەتی یاسا و حكومڕانی باش
June 15, 2011
راپۆرتەکان
پراكتیزە كردنی بەرنامەی چاكسازی سەرۆكی هەرێمی كوردستان
لەو كاتەوەی بەرنامەی چاكسازی سەرۆكی هەرێمی كوردستان كەوتۆتە واری جێبەجێكردنەوە، هەستێك لەناو كۆمەڵگەی كوردستان دەستی پێكردووە، كە دەكرێت ئەم هەستە بە سەرەتای ئومێدیكی گەورە بزانین بۆ ئەوەی هەموو خەڵكی كوردستان جارێكی دیكە لەچوارچێوەی ئاشتی و لێبوردەیی و دادپەروەریی و پێكەوە ژیان پێكەوە كۆبكاتەوەو پێكەوە لەگەڵ سەرۆكی خۆیان، كوردستان بەرەو كەناری سەرفرازی یەكجارەكی بەرن، بەڵام لەبەرامبەردا هەوڵێكی دیكەش هەیە كە دەیانەوێت ئەم هەستە هەر لەسەرەتاوە خەفەبكرێتەوە بۆ ئەوەی ئەو ئومێدە دروست نەبێت كە خەڵكی كوردستان پێكەوە ئاییندە بونیاد بنێنەوە، ئەمە ئەگەر لە چوارچێوەی سیستمی دیموكراتی ناوی لێبنرێت ململانێی سیاسیی نێوان حزبەكانی دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆن، ئەوا لەسەر ئاستی بەرنامەی سەرۆك و كارلێكی لەگەڵ داواو خواستی هاووڵاتیان دەبێتە دروستكردنی ئاستەنگ بۆ ئەو ئیرادە خێرەی لەبەرنامەكەی سەرۆكی كوردستانەوە بۆ چاكسازی و نەهێشتنی گەندەڵی و بونیادی دەوڵەتی یاسا سەرچاوەی گرتووە، سەبارەت بە جێبەجێكردنی بەرنامە چاكسازییەكەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، د.فوئاد حوسێن سەرۆكی دیوانی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان لە ئاخاوتنێكی تایبەتدا بە گوڵانی راگەیاند: (پرۆسەی چاكسازی پرۆسەیەكی بەردەوامەو دەتوانرێت رۆژێك دابنرێت بۆ دەستپێكردن، بەڵام خودی پرۆسەكە پێویستە پرۆسەیەكی بەردەوام بێت. هەروەها چاكسازی لەچوارچێوەی پرۆسەیەكی سەرتاسەری و هەمەلایەنەوە دێت و پرۆسەیەكی دوور و درێژەو پێویستی بەهەنگاوی عەمەلی هەیە، لەم ڕوانگەیەوە كاتێك جەنابی سەرۆك ئەو بەرنامەیەی راگەیاند تا ئێستا كۆمەڵێك بڕیار دەرچووەو كۆمەڵێك ئیش و ئیجرائات كراوە، كۆمەڵێك لەو ئیشانەی كراوە پێوەندی بەزەوییەوە هەیە، بابەتی زەوی دیراسەو كۆبوونەوەی چڕوپڕ و بەردەوامی لەسەر كرا، دەبینن لە هەندێ شوێن كە هەندێ ئیش لەسەر ئەو زەوییانە كراوە نایاسایین یان یاساییە، بەڵام بەو شێوەیە نەكراوە كە لە كۆنتراكتەكەدا هاتووە، هەربۆیە یەكەمجار بەزەوی موساتەحە دەستمان پێكرد، زەوی موساتەحە ئەو زەویەیە كە دەدرێت بەو خەڵكەی كە وەبەرهێنانی لەسەر دەكات لەسەر ئەساسی دامەزراندنی پرۆژەیەك، لەم كارەش بۆ یەكەمجار لە هەولێرەوە دەستمان پێكردو كۆمەڵێك پرۆژە دیراسەت كرا لەسەر ئەساسی ئەو دیراسەتە هەندێك لەم پرۆژانە ڕاگیرا، لەم ڕۆژانەی دادێت دەردەكەوێت كە كێشەی ئەم پرۆژانە چۆنە و لە چیدایە؟ دوای ئەمە كە كەموكورتییەكانمان بۆ دەركەوت، ئیجرائاتیش لەبارەی ئەو پرۆژانە یان بەرامبەر خاوەنی پرۆژەكان وەردەگرین)).
كێشەی پرۆژەكان و كێشەی تەرخانكردنی زەوی بۆ وەبەرهێنان
خاڵی سەرەكی و گرنگ پێش دەسپێكی بەرنامەی چاكسازییەكەی سەرۆكی كوردستان، باس و خواسی خەڵكی بوو سەبارەت بە تەرخانكردنی زەوی بۆ پرۆژەكانی وەبەرهێنان، ئەمەش وەك دیارترین لایەن خرایە بەرچاو كە گەورەترین گەندەڵی تێدایە، هەربۆیە بەرنامەكەی سەرۆكی كوردستان ئەولەویەتی بەم لایەنە داوە و چەندین بڕیاری بۆ جەردی سەرتاسەری هەموو زەوییەكانی موساتەحە و راگرتن و پێدانی زەوی و كوژانەوەی زەوی كشتوكاڵی بۆ پرۆژەكانی نیشتەجێكردن و تەنانەت پەسەندكردنی نەخشەی كەرتی ئەو ناوچانەشی راگرتووە كە دەكەونە چوارچێوەی ئەو بەرنامەیەوە، سەبارەت بەم لایەنە و ئەو بڕیارانەی سەرۆكایەتی هەرێمی كورستان بۆ ئەم لایەنە دەریكردووە، د.فوئاد حوسێن لە درێژەی ئاخاوتنەكەی بۆ گوڵان وتی: (بەپێی ئەم بڕیارانەی كە دەرچوون، یەكەم: داوامان لە دەستەی وەبەرهێنان كرد بۆ ماوەی دوو مانگ ئەو پرۆژانەی كە پێوەندی بە بینای نیشتەجێ بوون هەیە ڕابگرن و بۆ ماوەی دوو مانگیش مۆڵەت نەدەن، چونكە كۆمەڵێك پرۆژە هەیە پرسیاریان لەسەر هەیەو ناڵێم پرسیارەكە ئەوەیە كە گەندەڵی لە پرۆژەكان هەیە، بەڵام بۆ ئەوەی بزانین لە رێگەی یاسایی بووە یان كەموكوڕی تێدایە، ئەوە بڕیارەكە لەسەر ئەو ئەساسە بوو ئەو پرۆژانەمان ڕاگرت، بەڵام ئەمە مانای ئەوە ناگەیەنێت كە پرۆژەیەك وەبەرهێنان بێت كە پێوەندی بە پرۆژەی ستراتیژی هەیە ئەوە ئەو پرۆژانە ڕاناگرین، واتە ئەوەی پێوەندی بە بەرژەوەندی گشتی هەبێت و ڕۆڵی لەبەرەو پێشەوەبردنی ئابووری كوردستان هەبێت ئەوانە ڕانەگیراون، بەڵكو ئەو پرۆژانە ڕاگیراون كە پێوەندی بە نیشتەجێبوون هەیە وەكو ئاماژەشمان پێكرد بۆ ماوەی دوو مانگ ڕاگیراوە، لە هەفتەی داهاتوو ماوەكە تەواو دەبێت، لەو ماوەیەشدا فرسەت بۆ ئێمە ڕەخسا كە دیراسەی كۆمەڵێك پرۆژەی نیشتەجێبوون بكەین و كەموكوڕیمان لە پرۆژەكانی نیشتەجێبوون دۆزیوەتەوە، بەڵام ئێستا ناتوانین بۆ ڕۆژنامە و میدیاكانی ڕابگەیەنین تاوەكو دەگەینە دەرەنجام، بە تەئكید كە گەیشتینە دەرئەنجامی كۆتایی بۆ خەڵكی ڕایدەگەیەنین، ئەوكات باس دەكەین ئەو پرۆژانە بۆچی ڕاگیرابوون و هۆكاری چی بوو، ئەگەر كەموكوڕی یاسایی تێدابێت ئەوەش ڕادەگەیەنین یان كەموكوڕی و كێشە لەلای حكومەت هەبووە ئەوەش هەر باسی دەكەین كە لەبەرچی لەلای حكومەت گرفت هەبووە، ئێستاكە كۆمەڵێك پرۆژەی گەورە لەژێر دەستمانە بۆ دیراسەتكردن.
خاڵی دووەم: جەنابی سەرۆك بڕیارێكی دەركرد لە بارەی كوژاندنەوەی زەوی كشتوكاڵی، بێگومان ئیجرائات لەمبارەوە بۆ كوردستان زۆر گرنگە، چونكە كوردستان وڵاتێكە لە بنەڕەتدا هەرێمێكی كشتوكاڵی بووەو حكومەت و دەوڵەت و دەسەڵات پلانی هەیە كە جارێكی تر كەرتی كشتوكاڵ ببووژێنێتەوەو كاری لەسەر بكات، تۆ چ كاتێك دەتوانی سێكتەری كشتوكاڵی دەست پێ بكەیتەوە، ئەگەر زەوی كشتوكاڵی هەبێت، بەڵام ئەگەر زەوییەكە هەمووی لەسەر ئەساسی ماستەرپلان بیكوژێنیتەوە ئەوكات پێویستی بە توێژینەوە هەیە، ئەوە كێشە نییە ئەگەر كوژانەوەی زەوی كشتوكاڵی بۆ پرۆژەی ستراتیژی بێت، بەڵام ئەو زەوییە كشتوكاڵییە هەمووی بكوژێنرێتەوە لەپێناو بەرنامەی تر ئەوەمان راگرت، تا ئەوەی پێوەندی بە ماستەرپلانی شارەكانیشەوە هەیە، كۆمەڵێك كوژاندنەوەی زەوی كشتوكاڵیمان بۆ ماوەی سێ مانگ ڕاگرتووە تاوەكو دیراسەتی ئەمانەی خوارەوە بكەین:
1- ئەو زەوییانەی كە لەكاتی خۆی كوژاندرانەوەو دراون بە پرۆژەكان، بۆ ئەوەی بزانین سوودی پرۆژەكان چییەو ئەو پرۆژانە پێوەندی بە بەرژەوەندی گشتی و ئابووری كوردستان هەیە یان نا؟
2- نەهێڵین زەوی كشتوكاڵی بەو ئاسانییە لە دەست بچێت و بكرێتە پرۆژەی بیناسازی یان پرۆژەی نیشتەجێبوون، ئەم لایەنەش ئێستاكە لە دیراسەتكردندایە، چونكە كە باسی زەوی كشتوكاڵی دەكەین باسی هەزاران دۆنم دەكەین.
چاوپێداخشاندنەوە بە پاسەوانی بەرپرسەكان
لایەنێكی دیكەی بەرنامە چاكسازییەكەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان چاوخشاندنەوەیە بە پاسەوانی بەرپرسەكان، بۆ ئەمەش سەرۆكی هەرێمی كوردستان داوای لە وەزارەتی ناوخۆ كردووە كە بەرنامەی خۆیان ئاراستەی سەرۆكایەتی هەرێم بكەن بۆ ئەوەی سنوورێكیش بۆ ئەم دیاردەیە دابنرێت، سەبارەت بەم لایەنە د.فوئاد حوسێن پێی وتین: (ئەم پرسەش یەكێكی ترە لەو بڕیارانەی كە پێوەندی هەیە بە پاسەوانی بەرپرسان و بارەگاكان، ئێستاكە وەزیری ناوخۆ لیژنەیەكی پێكهێناوە پێویستە لە هەفتەی داهاتوو پرۆسەكەی پێشكەش بكات بە جەنابی سەرۆكی كوردستان لەسەر چۆنییەتی ڕێكخستنەوەی پاسەوانی بەرپرسان و بارەگاكان، چونكە پێویست ناكات بەرپرسێك(700 - 600) پاسەوانی هەبێت یان (100- 200 - 400) پاسەوانی هەبێت، بەڵكو پێویستە هەركەس بە پلەی خۆی لەحكومەت و بەپێی دراسەتی بارودۆخی ئەمنی و بەپێی شوێنەكەی و ڕۆڵی ئەو كەسە لە بزووتنەوەی ئازادیخوازی كوردی پاسەوانی بۆ دابنرێت و ڕێكبخرێت)).
گێڕانەوەی موڵكی گشتی وبەردەوامی پرۆسەكە
هاوكات لەگەڵ دەسپێكی جێبەجێكردنی بەرنامە چاكسازییەكەی سەرۆكی كوردستان كۆمەڵێك گۆڕانكاری كراوەو هەنگاوەكانیش بەردەوامن، سەبارەت بەم لایەنە و چۆنییەتی گێڕانەوەی موڵكی گشتی، سەرۆكی دیوانی سەرۆكایەتی هەرێم وتی: (پرۆژەی چاكسازی لای ئێمە دوو بەشە، بەشێكی كورتخایەنەو بەشێكی درێژخایەنە، لەبەشی كورتخایەن كۆمەڵێك ئیجرائات كراوە و كۆمەڵێك كەسیش لە شوێنی خۆیان نەماون و لادراون و كۆمەڵێ بڕیاری تریش لەم ڕۆژانە دەردەچێت هەر بەو ئاڕاستەیە، هەروەها دیراساتی ئەو بینایانەش دەكرێت كە لەكاتی خۆی موڵكی حكومەت بووە، ئێستاكە لەلایەن موئەسەساتی حزبی و ڕێكخراوەیی داگیركراون.
بەرنامەی چاكسازی ئەوە نییە تۆڵەی لێ وەربگیرێتەوە، یان بیڕووخێنی، بەڵكو بەرنامەی چاكسازی جەنابی سەرۆك بۆ ئەوەیە كە چاكسازی بكرێت بۆ بونیادنان و گۆڕانكاری بەرەو باش و باشتر، دوای ئەو بەرنامەیەش باسی قۆناغی دووەم دەكەین كە قۆناغی دووەم ستراتیژییەكی بۆ دادەنرێت و جەنابی سەرۆك ئەویش پیادە دەكات. سەبارەت بە گۆڕانكارییەكانیش كە كراون، من حەزدەكەم خەڵك ئەوە بزانێت پرۆژەی چاكسازی بەردەوامەو لە هەموو شوێنێك دیراسەت دەكرێت، گۆڕینی خەڵك هەر لەسەر ئەساسی چاكسازی نییە، بەڵكو لەسەر ئەساسی ئەوەشە كە هەندێ جار هەندێ كەس بگۆڕدرێن، گرنگە ئەوە بزانین كە ئەمە مانای ئەوە نییە ئەو كەسەی گۆڕدراوە سزادراوە یان تۆمەتبارە، بەڵكو هەموو كەسێك شەخسییەتی خۆی هەیە و خەباتی كردووە، بەڵام گۆڕین سوننەتی ژیانە، لە شوێنی تریش گۆڕانكاری دەكرێت و تا ئێستا كۆمەڵێك گۆڕین كراوە و ئەو گۆڕانكارییەش بەردەوام دەبێت)).
هەنگاوی گەورە هەڵگیراوە و لە ئاییندەدا رادەگەیەنرێت
وێڕای بەردەوامی پرۆسەی چاكسازی سەرۆكی هەرێم، بەڵام لە هەندێك میدیاوە باس لەوە دەكرێت هیچ نەكراوە، بۆیە لە سەرۆكی دیوانی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستانمان پرسی بۆچی ئاكامی كارەكانتان راناگەیەنن بۆ رای گشتی؟ بەڕێزی بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە(بەشێوەی پراكتیكی كار لەسەر پرۆژەی چاكسازیی سەرۆكی هەرێمی كوردستان كراوە، تا ئێستا كۆمەڵێك پرۆژە ڕاگیراوە چ لەدهۆك چ لەهەولێر چ لە شوێنی تر، بەڵام ناتوانین هەموو شتێك ڕابگەیەنین، چونكە بۆ كەسایەتی خەڵكەكەو خاوەن پرۆژەكان باش نییە، تا ئێستا لەژێر لێكۆڵینەوەیەو نەگەیشتووینەتە دەرئەنجام و ناكرێت شتێك ڕابگەیەنین و لەژێر لێكۆڵینەوە دابێت، هەر كاتێك لێكۆڵینەوە لەم كار و پرۆژانە تەواو بێت بە تەئكید بۆ چاو ڕوونیی خەڵكەكە و ئاگاداربوون ڕادەگەیەنرێت.
پێویستە ئەوە بزانین كە كۆمەڵێك زەوی بە موساتەحە دراوە بۆ ئەوەی پرۆژەی لەسەر بكرێت، كەچی هەندێ لەم زەوییانە كە ماوەی دوو سێ ساڵە وەرگیراوە، بەڵام نەكراوە بە پرۆژە، هەرچەندە لەسەر ئەساسی گرێبەستەكە دەبێ ئەو زەوی موساتەحەیە پاش دوو- سێ مانگ پرۆژەكەی لەسەر ئەنجام بدرێت، ئەوە ئێمە ئەو زەوییانە وەردەگرینەوە و هەندێ زەوی تر كە بە موساتەحە دراوە بۆ كارگە یان بۆ ئوتێل یان بۆ پرۆژەیەكی تر كە لە كۆنتراكتەكە دەستنیشانكراوە، بەڵام خەڵكەكە ئەو زەوییانەیان كردۆتە خانوو و هەر لەسەر هەمان نەخشەدا فرۆشتوویانە بە خەڵك، ئەمە دوورە لە یاسا و بەپێی عەقد و كۆنتراكتەكە نییە ئەوە ئیجرائاتی لەگەڵ دەكرێت، بەڵام ئێستاكە ناتوانین باسی بكەین ئەوە دیارە كە لە كۆنتراكتەكە فێڵی كردووەو بەملیۆنەها دۆلار قازانجی كردووە، ئەوە ئیجرائاتی یاسایی لەگەڵ دەكرێت و ئێمە ناهێڵین ئەو خەڵكەی خانووەكانیان كڕیوە زیان بكەن، بەڵام نابێ خاوەن پرۆژەكە فێڵ لە حكومەت بكات، ئەم پرۆژانەش تا ئێستا لەژێر لێكۆڵینەوەدان و نازانین ئیجرائاتەكان چۆنەو چییە و هەر بۆیەش ناتوانین ئەوانە بۆ خەڵك و كۆمەڵگاكەمان جارێ ڕابگەیەنین، ئایا ئیجرائاتەكان یاساییە یان داراییە....تاد. لەبەر ئەوەی زەوی موساتەحەو كوژاندنەوەی زەوی كشتوكاڵی مەسەلەیەكی زۆر ورد و ئاڵۆزەو بۆ هاووڵاتیش زۆر زەحمەتە بە تەواوی لە وردەكارییەكانی بگات، بەڵام ئەوە واقیعە كە پرۆسەی چاكسازی بە جددی دەستی پێكردووەو دەرەنجامەكانی بە باشی دەردەكەوێت و تا كۆتاییش بەردەوام دەبێت و چاكسازیش هەر ئەوە نییە كە شەخسێك لە شوێنێك لا بدرێت، بەڵكو ئێمە كۆمەڵێك یاسامان هەیە لەكاتی خۆی قبووڵمان كردووە، بەڵام ئەم یاسایانە ئێستا بۆ ئێمە كێشەی دروستكردووە.
لە هەندێ شوێن ڕێنمایی فەرمانگەكان كێشەیە بۆ ئێمە نەك ئەو خەڵكەی ئیشەكەی كردووە دەبێ ئەو یاسا و ڕێنماییانە بگۆڕین، بۆیە دەبێ چاكسازی لە یاسایەكە و ڕێنمایی و فەرمانگەكە و گرێبەست و كۆنتراكتەكان بكرێت و دەبێ دیراسەتی ئەو گرێبەستانە بكرێت كە لەنێوان خەڵك و حكومەت دەبەسترێت، ئایا هەر وەكو خۆی بەردەوام بێت یان گۆڕانكاری و چاكسازی لێ ئەنجام بدرێت ئەمە هەر هەمووی لە ئەنجامی پرۆسەی چاكسازییەوە كاری لەسەر دەكرێت.
جارێ هاووڵاتی بەتەواوەتی هەست بەم چاكسازییە ناكات، بەڵام بەبۆچوونی من پاشماوەیەكی كورت هەر هەموو دەیبینن ئەو پرۆسەیەی چاكسازی چی كردووە و بەچی گەیشتووە و چاكسازیش بەشێكی پێوەندی هەیە بە پەروەردە و نابێ تۆ ماڵی گشتی بەكار بێنی بۆ بەرژەوەندی شەخسی خۆت، دەبێ بزانین ئێمە بەرەو كوێ دەچین، گرنگ ئەوەیە كۆمەڵێك لیژنەی تایبەتمەند دروست بووە، وەكو لیژنەی یاسایی و ئابووری و...تاد و لیژنە لە وەزارەتەكانیش دروست بووەو هەموو ئەو لیژنانە لەسەرۆكایەتی هەرێم كۆبوونەوەو لێكۆڵینەوە دەكەن. لەو كۆبوونەوەو لێكۆڵینەوانەش بەئەنجام دەگەن و لە پاشان بەخەڵكی رادەگەیەنین و هەموو كەسێك ئاگادار دەبێت و لەكاریگەری پرۆسە چاكسازییەكە تێدەگەن)).
دەبێت هەموولایەك هاوكاری
پرۆسە چاكسازییەكەی سەرۆك بین
هاوكات لەگەڵ بەردەوامی پرۆسەی چاكسازی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، ئێستا وتووێژ و دیالۆگ لەنێوان هەردوو حزبی دەسەڵاتدار(پارتی و یەكێتی) و هەرسێ لایەنی ئۆپۆزسیۆن(گۆڕان و كۆمەڵ و یەكگرتوو) بەردەوامە، بۆیە لەسەرۆكی دیوانی سەرۆكایەتی هەرێممان پرسی ئایا تاچەند رێككەوتنی لایەنە سیاسییەكان دەبێتە پشتگیری بۆ سەرخستنی بەرنامەكەی سەرۆك؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا پێی وتین: (ئەم بەرنامە چاكسازییە بەرنامەی جەنابی سەرۆكە كە پێشكەش بەخەڵكی كوردستانی كردووە لە زەروورەتی بارودۆخی كوردستانەوە سەرچاوەی گرتووە و جەنابی سەرۆك ئەو بڕیارەی داوە، پێویستە هەموو لایەك حكومەت و ئۆپۆزسیۆن لەم پرۆسەیە بەشدار بن، چونكە پرۆسەی چاكسازی بەیەك كەس ناكرێت و بەیەك حزبیش ناكرێت و بەو حزبانەش كە لە حكومەتدان ناكرێت و بەئۆپۆزسیۆنیش بە تەنیا ناكرێت، بەڵكو پێویستە هەموو لایەك هەر لەحكومەت و خەڵك و پارتە سیاسییەكان(دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆن) و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و ڕۆشنبیران لەپرۆسەی چاكسازی بەشداربن تاوەكو پرۆسەكە سەركەوتوو بێت، هەتا ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیشی تێدا بێ بۆ سەركەوتنی پرۆسەكە گرنگە، چونكە پرۆسەی چاكسازی درێژخایەن پێوەندی هەیە بەكۆمەڵگەوەو هەروەها بەسیستەمی گشتی و یاساوە، ئەمەش كار و ئیشی درێژخایەنی دەوێت، بۆیە دووبارە دەڵێم ئەم كارە پێویستی بەهەموو لایەك هەیە، بەڵام ئەم بەرنامەیە بڕیاری جەنابی سەرۆكە و خستوویەتیەڕوو، حكومەتیش لەگەڵیدا هاوكار و بەشدارە)).