پرۆژەی بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆ ئەنجامدانی چاكسازی لەهەموو بوارەكانی حكومڕانی لەهەرێمی كوردستاندا، هەستكردنێكە بە نەبوونی دادپەروەریی لەكۆمەڵگە، هەستكردنیش بەم پرسە خۆی لەخۆیدا رەنگدانەوەی لۆژێك و پرۆگرامەكانی سەرۆكی كوردستانە كە هەموو كات ئەو میتۆدە بەرنامەی ئیشكردنی بووە كە پێویستە كوردستان وڵاتی دامەزراوەی دەوڵەتی یاسا بێت و لەژێر سێبەری سەروەریی یاسادا هاووڵاتیان هەست بە دادپەروەری بكەن و هەست بكەن هەموو لەبەردەم یاسادا یەكسانن، پرۆژەی سەرۆك بارزانی بۆ بونیادی دادپەروەریی ئەگەر هەتا هەڵبژاردنەكانی تەمموزی 2009 بانگێشەیەك بووبێت بۆ ئەوەی حزب و لایەنە سیاسییەكانی كوردستان هانبدات، دامەزراوەی دەوڵەتی یاسا و بونیادی دادپەروەری بكەن بە ئەولەویەتی بەرنامەی سیاسەت لە حكومڕانی، ئەوا لەساڵی 2009 كە بڕیاریدا هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بكرێتە هەڵبژاردنی راستەوخۆ لەلایەن گەلی كوردستانەوە، ئەوا لەدوای ئەم بەروارەوە بونیادی دامەزراوەكانی دەوڵەتی یاسا و بونیادی دادپەروەریی لەكۆمەڵگە بریتی بووە لەو بەرنامەیەی كە سەرۆك لەپرۆسەی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردندا خستوویەتیە بەردەمی گەلی كوردستان و هەوڵیداوە ئەم بەرنامەیە بەشێوەیەكی پراكتیكی جێبەجێ بكات، بەڵام ئەوەی جێگەی هەڵوەستە كردن و پرسیارە ئەوەیە ئایا ئەم بەرنامەیەی سەرۆك بارزانی بۆچی زووتر دەستی پێنەكرد و زووتر نەكەوتە واری جێبەجێكردنەوە؟ بێگومان وەڵامی ئەمەش پەیوەستە بەچەند هۆكارێكەوە كە هەندێكیان پێوەندی بە ناوخۆی هەرێمی كوردستان و عێراقەوە هەیە و هەندێكیشیان پێوەندی بە پێوەندییە ئیقلیمی و نێودەوڵەتیەكانەوە هەیە، كە پێویست بوو سەرۆكی هەرێمی كوردستان وەك سەرۆكی هەڵبژێردراوی گەلی كوردستان نوێنەرایەتی ئەو بەرپرسیاریەتیە مێژووییە بكات كە لەسەر شانییەتی، لێرەدا بەچەند خاڵێك ئاماژەی پێدەكەین:

1- بەڕێز مسعود بارزانی وەك سەرۆكی هەرێمی كوردستان و بەرزترین دەسەڵاتی جێبەجێكردنە لەهەرێمی كوردستاندا، لەرۆژی 27/10/2009 لەگەڵ راگەیاندنی كابینەی شەشەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئەو بەرنامەیەی پێشكەشكرد كە لەماوەی خولی یەكەمی سەرۆكایەتی یەكەمیدا جێبەجێی بكات.
2- خاڵی هەرە گرنگ لەم بەرنامەیە ئەوەبوو كە سەرۆكی هەرێمی كوردستان هەموو ناوچەكانی كوردستان بەسەر بكاتەوە و راستەوخۆ لەگەڵ خەڵك دابنیشێت و گوێ لەداواكارییەكانیان بگرێت و لەبەر رۆشنایی داواكارییەكانی خەڵك بەرنامەكەی جێبەجێ بكات، لەم بوارەشدا بەڕێزیان سەردانی ناوچەكانی سۆران و حەوزی بتوێنی كرد و راستەوخۆ لەگەڵ خەڵكی ئەو ناوچانە دانیشتنی كردو داواكارییەكانی جێبەجێ كردن.
3- سەرۆك بارزانی لەگەڵ هەموو سەرۆك شارەوانییەكانی كوردستان كۆبووەوە بۆ ئەوەی لەنزیكەوە لەكێشە و كەموكورتی و خزمەتگوزارییەكانی خەڵك تێبگات و دەسەڵاتی سەرۆك شارەوانییەكان بەرز بكاتەوە بۆ ئەوەی لەئاستی جێبەجێكردنی خزمەتگوزارییە سەرەكییەكانی خەڵكی كوردستاندا بن.
4- ئامانجی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەم بەرنامەیە ئەوەبوو خەڵكی كوردستان هەست بكەن هەنگاوەكان بۆ نەهێشتنی كەموكورتییەكان و بونیادی دادپەروەرییە لەهەرێمی كوردستاندا.
ئەو خاڵانەی ئاماژەمان پێكرد هەموو پێكەوە دەبنە دوو خاڵی دیكە كە دەكرێت لەكەسێتی سەرۆك بارزانیدا بیخوێنینەوە، ئەو دووخاڵەش بریتین لە:
* بەڕێز مسعود بارزانی ئەو سەرۆكەیە توانای ئەوەی هەیە مەزندەی خێر دروست بكات و ئەو نیەتەشی هەیە هەوڵبدات ئەو مەزندە خێرانەی بۆ بەرژەوەندی خەڵكی كوردستان جێبەجێ بكات.
* بەڕێز مسعود بارزانی ئەو سەرۆكەیە هەست بە بایەخ و گرنگی دادپەروەریی دەكات و دەشزانێت پرانسیپەكانی دادپەروەریی چین و دەشزانێت چۆن ئەو پرانسیپانەش جێبەجێ دەكرێن. لەمەش گرنگتر بەڕێز بارزانی لەچۆنییەتی بڕیاردان و دەركردنی بڕیارەكاندا، ئامانجی ئەوەیە بڕیار و راسپاردەكانی بۆ بەرژەوەندی هەموو خەڵكی كوردستان بێت و لای هەموو خەڵكی كوردستان پەسەند بێت، بۆیە لەم روانگەیەوە بەرنامەكەی بەڕێزیان بەوجۆرە بوو، كە جێبەجێكردنی بەرنامەكەی پێویستی بەهاریكاری هەموو خەڵكی كوردستان و تێكڕای لایەنەكانی كوردستان هەیە(بە لایەنەكانی دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنەوە)، هەروەها بەرنامەكەی ئەوەی پیشانداین كە ئەو بەرنامەیە پێویستی بە وەرگرتنی بڕیاری قورس هەیە و ئاكامی ئەو بڕیارە قورسانەش هەر لایەك بگرێتەوە، پێویستە شانی بداتە بەر و تەحەمولی بكات.



دواكەوتنی جێبەجێكردنی ئەم بەرنامەیە
هاوكات لەگەڵ دەستپێكردنی خولی یەكەمی سەرۆكایەتی بەڕێز مسعود بارزانی وەك یەكەمین سەرۆكی هەڵبژێردراو راستەوخۆ لەلایەن گەلی كوردستانەوە، عێراق كەوتە قۆناغی خۆ ئامادەكردن بۆ هەڵبژاردنێكی تازە، ئەم هەڵبژاردنەی عێراقیش نەك هەر ناوخۆی عێراق، بەڵكو وڵاتانی دراوسێ و هەرێمی و یەكێتی ئەوروپا و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكایشی بە خۆیەوە سەرقاڵ كردبوو، هەر ئەمەش هۆكاری سەرەكی ئەوەبوو كە بەڕێز مسعود بارزانی سەردانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بكات و لەگەڵ سەرۆك ئۆباما و بەرپرسانی دیكەی كۆشكی سپی كۆبێتەوە، دوای گەڕانەوەشی لەئەمریكا ئیدی بەتەواوەتی عێراق هەمووی كەوتە ناو هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن و لەبەر ئەوەشی كە لەهەڵبژاردنەكانی مانگی مارتی 2010 حزبەكانی كوردستان بە یەك لیست بەشداری هەڵبژاردنەكانیان نەكرد، بۆیە بەڕێز سەرۆك بارزانی وەك لەدیمانەكەی لەمانگی تەمموزی 2010 بە گوڵانی راگەیاند، لەبەر هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن و بۆ ئەوەی سەردانەكانی بەڕێزی نەبنە بەشێك لەهەڵمەتی هەڵبژاردن بۆ لیستی هاوپەیمانی كوردستانی، ئەو بەرنامەیەی راگرتووە، دوای هەڵبژاردنەكانیش بارودۆخی عێراق كەوتە قەیرانێكی حكومڕانی ئەوتۆوە كە هەتا ئێستا لەجیهانی دیموكراتیدا وێنەی نەبووە و هەتا ئێستاش كە نزیكەی 15 مانگ بەسەر ئەنجامدانی ئەو هەڵبژاردنە تێپەڕیووە هێشتا حكومەتی عێراقی بەتەواوەتی پێكنەهاتووە و هێشتا كۆمەڵێك كێشە لەپێكهێنانی ئەو حكومەتە بوونی ماوە، كە دیارترینیان كێشەی پێكهێنانی ئەنجوومەنی باڵای سیاسەتە ستراتیژییەكانە، بۆیە ئەگەر ئەم قەیرانەی عێراق راستەوخۆش كاریگەری لەسەر بەرنامەكانی سەرۆك نەبووبێت ئەوا بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ كاریگەری هەبووە، سەرەنجامیش كێشەكانی پێكهێنانی حكومەتی عێراق هەر لەرێگەی ئەو دەستپێشخەرییەوە چارەسەر كرا، كە سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەمانگی تشرینی دووەمی ئەمساڵدا پێشكەشی كرد و دەروازەیەكی بۆ چارەسەركردنی كێشەكان كردەوەو لەهەمووی گرنگتر لەم دەستپێشخەرییەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان ئەوەبوو كە توانرا پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ كورد وەربگیرێتەوە، دوای پێكهێنانی حكومەتی عێراقیش، كۆنگرەی 13ی پارتی دیموكراتی كوردستان هاتە پێشەوە، كە بێجگە لەوەی پارتی دیموكراتی كوردستان دروشمی خۆی گۆڕی بۆ (دادپەروەریی و نوێبوونەوە و پێكەوەژیان) لەهەمانكاتدا بەڕێز مسعود بارزانی وەك سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان، پێشنیاری بۆ كۆنگرە كرد كە مافی چارەی خۆنووسین ببێتە یەكێك لەبەرنامەكانی پارتی بۆ قۆناغی داهاتوو، ئەمەش مانای ئەوەیە سەرۆك بارزانی بێجگە لەوەی خۆی وەك سەرۆكی هەڵبژێردراوی گەلی كوردستان كە بەرنامەكەی لەسەر بنەمای دادپەروەرییە، بە هەمان شێوە دادپەروەریی بووە یەكێك لەدروشمەكانی پارتی بۆ قۆناغی داهاتوو، هەربۆیە پێش ئەوەی سەردانی ئیتاڵیا بكات، لەسەرەتای ساڵی 2011 لەگەڵ حزب و لایەنە سیاسییەكانی كوردستان كۆبووەوە و داوای لێكردن بەرنامەیەك گەڵالەبكەن بۆ ئەوەی پاش گەڕانەوەی لەسەردانەكەی پێكەوە هەوڵبدەن پرۆسەی چاكسازی لەكوردستان دەست پێبكەن.


دادپەروەریی
وەك پرۆسەیەك بۆ سەروەریی یاسا
ئەگەر لەو راستیەوە دەست پێبكەین كە هەموو تاكێك هەوڵ بۆ بەدیهێنانی بەرژەوەندییە كەسییەكانی خۆی دەدات، ئەوا نابێت ئەو راستیەش لەبەرچاو نەگرین پێویستە ئەو تاكەی ئەم هەستەی خۆی وەك یاسایەكی تایبەت بەخۆی بۆ بەرژەوەندییەكانی خۆی بە رەوای دەزانێت، ئەوا دەبێت هەمان ئەو هەستە بۆ بەرامبەرەكەشی بە رەوا بزانێت، دەبێت رەفتارەكانی بەو جۆرە بێت كە ئەوەی بۆخۆی بەڕاستی دەزانێت ببێتە یاسای گشتی، ئەمەش واتە پێویستە تاك مەزندەی خێری بۆ كۆمەڵگە هەبێت و هەوڵیش بدات هاوكار بێت بۆ پیادەكردنی ئەو مەزندەیە بۆ خێری كۆمەڵگە، هەر بۆیە لێرەوە كاتێك باسی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی دەكەین، یان باسی ئەو كۆمەڵگەیە دەكەین كە پێویستە دادپەروەریی تێدا بەرقەرار بێت، دەبێت ئەوە ئاشكرا بكەین مەبەستمان چاودێری كۆمەڵایەتی نییە، بەڵام لەهەمانكاتدا مەبەستیشمان ئەوە نییە كە چەمكی چاودێری كۆمەڵایەتی هیچ پێوەندییەكی بە دادپەروەریی كۆمەڵایەتیەوە نییە، بەڵكو دەمانەوێت بڵێین دەشێت لەوڵاتێكدا دادپەروەریی كۆمەڵایەتی (تاراددەیەك) دابینكرابێت، لەهەمانكاتیشدا چاودێری كۆمەڵایەتیش بوونی هەبێت، لێرەدا كە بوونی دادپەروەریی بە (تاراددەیەك) پێناسە دەكەین، مەبەستمان ئەوەیە جیاوازییە سروشتییەكانی تاك پارێزگاری پێوە بكەین، ئەم جیاوازییە سروشتیانە هاندەرێك بن بۆ بەردەوامی چالاكی كۆمەڵگە و هاندانی تاكەكان بۆ پەرەپێدانی تواناكانیان و سەرخستنی پرۆسەی پەرەپێدان بە خێراتر، هەربۆیە لێرەدا بەمەبەست هەردوو چەمكی (دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و چاودێری كۆمەڵایەتی)یمان لەیەكتری جیاكردەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەی ناتوانین بڵێین لەوڵاتێكدا چاودێری كۆمەڵایەتی بوونی هەبێت مانای وایە دادپەروەریی كۆمەڵایەتی بوونی هەیە، لێرەوە چوونە ناو ئەم دووچەمكە گرنگە و بەرەو ئاراستەیەكی جیاوازمان دەبات، هۆكاری ئەم جیاوازییەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، ئەگەر چەمكی چاودێری كۆمەڵایەتی وەك یەكێك لەبەرهەمەكانی گرێبەستی كۆمەڵایەتی بخوێنرێتەوە، ئەوا بەدواداچوون و هەڵسەنگاندنی چەمكی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی وەك رەخنەیەك لەكەموكورتیەكانی گرێبەستی كۆمەڵایەتی و شێوازێك لەپیادەكردنی سیستمی لیبرال دیموكراتی دەخوێنرێتەوە، ئەم رەخنانە كە زۆر جار لەچوارچێوەی چەمكە فەلەسەفیەكاندا بە شێواز و زاراوەی دیكە دەردەبڕێن، وەك یەكێك لەكەموكورتیەكانی سیستمی لیبرالی و دامەزراوەكانی دەخوێنرێتەوە كە سەرەنجام دەبێتە هۆكاری ئەوەی تاكەكانی كۆمەڵگەی دیموكراتی خاوببنەوە و لەگەڵیشدا چالاكیەكانی كۆمەڵگە سڕبن، سەبارەت بەم لایەنەی تێگەیشتن لەچەمكی دادپەروەریی و چۆنییەتی پێناسەكردنی كۆمەڵگەی دادپەروەر، پرسیارمان لەپرۆفیسۆر بریج مۆهان ئوستادی سۆسیۆلۆژی لەزانكۆی لویسیان كرد و لەوەڵامدا بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەەوە و وتی: (ئەمە پرسیارێكی باش و لەهەمان كاتدا پرسیارێكی قورسیشە، مەسەلەی دادپەروەریی كێشەی هەموو جیهانە. كاتێك باس لەكۆمەڵگەیەكی دادپەروەر دەكەین دەبێت سێ ئیعتیبار لەبەرچاوبگرین: یەكەمیان بریتییە لەسەروەریی یاسا، ڕەنگە بوونی سەروەریی یاسا لەكۆمەڵگەیەكدا ببێتەهۆی ئەوەی ئەو كۆمەڵگەیە بە كۆمەڵگەیەكی دادپەروەر دابنرێت و مومكینە بەم شێوەیەش لێی نەڕوانرێت. ئەمەش دەوەستێتەسەر ئەوەی ئایا كۆمەڵگەكە چ یاسایەك یان چ دەزگا و دامەزراوەیەكی بنیادناوە بۆ سەپاندن و هێنانەدی یاسا و نیزامەكانی، چونكە ستالین یاسا و نیزامی هەبوو، ماوتسی تۆنگ یاسا و نیزامی هەبوو، بەڵام ئایا هەموو ئەو یاسا و نیزامانە بەو شێوەیە داڕێژراون كە لەكۆتاییدا عەدالەت و یەكسانی بۆ هەمووان بهێننەدی دی؟ من پێموانییە. بگرە هەندێ جار لەوانەیە یاسا خۆی ببێتە هۆكاری بێنیزامی، لەبەر ئەوەی هەموو كۆمەڵگەیەك لەقۆناغی گەشەكردندایە. ئەویش لەكۆمەڵگەیەكی تازەگەشەكردووەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی گەشەكردو، لەم قۆناغەدا كۆمەڵگەكان بە گۆڕانكاریەكی زۆردا تێدەپەڕن كە مەرج نییە هەموو ئەو گۆڕانكاریانە لەبەرژەوەندی خەڵكدا بن. لەڕاستیدا دەبێت دامەزراوە یاساییەكان لەگەڵ ئامانج و ئومێد و بەهاكانی كۆمەڵگەكەدا گونجابن. ئیعتیباری دووەم ئەوەیە دەبێت كۆمەڵگەی مەدەنیمان هەبێت، ئەمەش بە مانای ئەوە دێت كە سەرەڕای جیاوازیە سیاسی و كۆمەڵایەتیەكانمان دەبێت ڕێز لەیەكتری بگرین. كێشەی كۆمەڵگەكان لەئێستادا ئەوەیە بە شێوەیەك ڕوو لەزیاد نالێبوردەبوون دەبن و پەنا بۆ توندوتیژی و تیرۆر دەبەن بۆ بەدەستهێنانی ئامانجە سیاسییەكانیان، ئەویش لەسەر حسابی كۆمەڵگەكە. واتە داهاتێكی زیاتر بۆ شەڕ و كاری وێرانكاری تەرخان دەكرێت، لەبری ئەوەی بۆ دروستكردنی قوتابخانە و نەخۆشخانە و یارمەتیدانی هەژاران خەرج بكرێت. ئەوەی من دەمەوێت بیڵێم ئەوەیە ئەگەر لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتی ڕێزگرتنی دوولایەنە هەبوو، ئەوا ئەو داهات و داراییەی بۆ كوشتنی یەكتری تەرخانی دەكەین، دەیخەینە وەبەرهێنانەوە بۆ باشتركردن و بەرەوپێشبردنی ژیان و گوزەران و تەندروستی منداڵەكانمان، ئینسانەكانمان)).

هەر لەدرێژەی لێدوانەكەیدا و سەبارەت بە وەرچەرخانی كۆمەڵگە بەرەو كۆمەڵگەیەكی دادپەروەر، پرۆفیسۆر مۆهان بە گوڵانی راگەیاند: (ئێوە دەستەواژەیەكی باش بەكاردەهێنن، كە دەڵین وەرچەرخانی كۆمەڵگە، من لەنووسینەكانمدا باسی «ئاڵوگۆڕی» كۆمەڵایەتیم كردووە، مەبەستی من ئەوە نەبووە ئەمە بە مانای گۆڕینی بۆیاخی باڵەخانەكان یان ڕواڵەتی شتەكان بێت، بەڵكو مەبەستم لەدووبارە خوڵقاندنەوەی كەلتورە بە شێوەیەكی بنیادنەرانە، بە شێوەیەكی بەرهەمدارتر كە كاریگەری باشی لەسەر ژیانی خەڵك لێبكەوێتەوە. ئەوەی پێی دەوترێت كۆمەڵگەی چالاك، لەڕاستیدا چالاك نییە، لەبەر ئەوەی پاڵنەر و هۆكارەكانی كاركردنیان بەرژەوەندیە بەرتەسكەكان و شەڕكردنە لەگەڵ یەكتردا، ئەمە كۆمەڵگەیەكی چالاك نییە، ئەمە كۆمەڵگەیەكی سەركەوتوو نییە. كەواتە ئەمە كۆمەڵگەیەكە ئەركەكان تیایدا نابنە كردار، ئەو كردارانەی دەبنەهۆی گۆڕینی كۆمەڵگەكە، گۆڕینی بۆ كۆمەڵگەیەك كە ئەو كۆمەڵگەیە مامەڵە لەگەڵ پرسەكانی پەیوەست بە عەدالەتی كۆمەڵایەتی و نایەكسانی بكات. تێڕوانینی من بۆ ئازادی ئەوەیە كە دوو ستوونی سەرەكی هەیە، كە ئەو دوو ستوونە سەرەكیە بریتین لەعەدالەت و یەكسانی، لەڕاستیدا ئەگەر عەدالەت و یەكسانی بوونیان نەبوو، ئەوا ئازادی مانایەكی نابێت. من پشتگیری ئەو ئازادییە ناكەم كە ڕێگە بە كوشتنی ڕكابەرەكان بدات، ڕێگە بدات مامەڵەیەكی نائینسانی لەگەڵ ئەو كەسانەدا بكات كە جیاوازن. واتە دەتوانین لەسەر ئاستی جیهانی مانایەكی هاوبەش بۆ عەدالەتی كۆمەڵایەتی دابڕێژین. هەروەها دەبێت ئێمە ئەوە بزانین كە ئازادی هاوشانە بە بەرپرسیارێتی، واتە تۆ بەرپرسیارێتی ئەوەت لەئەستۆیە كە ئازادبیت و ڕێگە بە ئازادی ئەوانی دیكەش بدەیت. بۆیە راشكاوانە دەڵێم ئەو كۆمەڵگەیەی نرخ بۆ عەدالەتی كۆمەڵایەتی و ئاشتی كۆمەڵایەتی دادەنێت، كۆمەڵگەیەكە كار بۆ شێوەیەك لەشێوەیەكان لە فەلسەفەی یەكسانی دەكات. لەو كۆمەڵگەیانەی بایەخ بە ئاشتی كۆمەڵایەتی نادەن، بۆ نموونە پاكستان، یان هەندێ وڵاتی دیكە كە دەبینین تیرۆر و توندوتیژی و تاوان بەربڵاوە، بەها و مافە مرۆییەكان گرنگیان نییە، كەواتە دەتوانین بڵێین ئاشتی كۆمەڵایەتی و عەدالەتی كۆمەڵایەتی دوو ڕووی یەك دراون)).

ئەوەی پرۆفیسۆر مۆهان وەك كێشەیەكی جیهانی ئاماژەی پێكرد، هەوێنی هەمان بیركردنەوەیە كە پرۆفیسۆر ئەمیتای ئیتزایۆنی لە كتێبی (كۆمەڵگەی چالاك – (Active societyوەك تیۆریك بۆ رێگرتن لەسست بوونی كۆمەڵگەی پێ داڕشتووە، ئیتزایۆنی لەم كتێبەدا هەموو هەوڵی داوە بۆ ئەوەی دیالۆگ لەسەر بنەمای مۆڕاڵی لەنێوان تاكەكانی كۆمەڵگە بەردەوام بێت بۆ ئەوەی كۆمەڵگەی لیبرال دیموكراتی ئەمریكا هەر بەچالاكی بمێنێتەوە، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا بەم تیۆرەی ئیتزایۆنی توانرا كێشەكانی لیبرالیزمی سیاسیی ئەمریكا چارەسەر بكرێن، بێگومان نەخێر، لەبەر ئەوەی دوای ئیتزایۆنی، پرۆفیسۆر جۆن راولز كتێبی (تیۆری دادپەروەریی: دادپەروەریی وەك ویژدان - A Theory of Justice: Justice as Fairness)، وەك رەخنەیەك لەلیبرالیزمی سیاسیی ئەمریكا بووە یەكەمین هەوڵی سەدەی بیستەم بۆ سەرلەنوێ پێناسەكردنەوەی گرێبەستی كۆمەڵایەتی و گێڕانەوەی گرێبەستەكە بۆ (بارە ئەسڵیەكەی - Original position)، واتە پێش گرێدانی گرێبەستە كۆمەڵایەتیەكە و پێش ئەوەی بەپێی ئەو گرێبەستە هاووڵاتیان ملكەچی فەرمانی نێو گرێبەستەكە بن. كەواتە تیۆری دادپەروەریی وەك ویژدان ئەوەمان فێردەكات كە پێویستە، یەكەم: سیستمی كۆمەڵگە وەك سیستمێكی هاریكاری لەسەر بنەمای ویژدانی تاكەكان سەیر بكرێت، بۆچوونی تاكەكانیش بەوجۆرە پەروەردە بكرێن كەلەگەڵ ئەم چەمكە بگونجێت، ئەمەش بەو مانایەی تاك یان كەسەكان دەتوانن بەشداریەكی چالاكیان لەناو كۆمەڵگە هەبێت و دەشتوانن رۆڵێكی كاریگەر لەناوكۆمەڵگە بگێڕن، خەسڵەتی ئەوەشی تێدابێت كە رێز لەهەموو ئەرك و مافەكانی لەناو كۆمەڵگە بگرێت، ئەرك و مافەكانیشی وەك هاریكاریەكی وێژدانی نێوان خودی تاك و تاكەكانی بەرامبەر سەیر دەكرێت، سەبارەت بەچۆنییەتی هێنانەكایەی ئەم بارودۆخە كە تاكەكان دەباتەوە بارە ئەسڵیەكە، پرسیارمان لەپرۆفیسۆر مارجۆری زاتس بەڕێوەبەری سەنتەری دادپەروەری و وەرچەرخانی كۆمەڵایەتی لەزانكۆی ئەریزۆناكرد و سەبارەت بەم لایەنە بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن و وتی: (چەندین پێناسە هەیە بۆ عەدالەت، بە تایبەتی بۆ عەدالەتی كۆمەڵایەتی. بە تێڕوانینی من، عەدالەتی كۆمەڵایەتی پێویستی بە بوونی دەرفەتگەلێكی تا ڕاددەیەك یەكسان هەیە بۆ بەهرەمەندبوون لە مافە، كۆمەڵایەتی، ئابووری، كەلتوری، سیاسی و مەدەنییەكان، نەك تەنیا بەهرەمەندبوون لەیاسا و ڕێكخستنی كۆمەڵایەتی لەسایەی سەروەریی یاسادا، ئەگەرچی ئەوانە خاڵی دەستپێكن، لەمبارەوە ئیریس ماریۆن یۆنگ لەكتێبەكەیدا (لەساڵی1990، لا 48-65) خاڵێكی گرنگ دەوروژێنێت كە سەركوتكردن لەپێنج «ڕواڵەت»دا دیاریدەكات، ئەوانیش بریتین لەئیستیغلالكردن، پەراوێزخستن، بێدەسەڵاتی، توندوتیژی سیستماتیك و ئیپمریالیزمی كەلتوری. ئەگەر بمانەوێت كۆمەڵگەگەلێكی دادپەروەر بخوڵقێنین، ئەوا پێویستە ئێمە هەر یەكە لەم فۆرمانەی سەركوتكاری نەهێڵین. پرسیارەكەی ئێوە تەواو لەگەڵ چەمكەكانی بێدەسەڵاتبوون، پەراوێزخستندا دەگونجێت- دەبێت ئەندامانی كۆمەڵگە بتوانن بەشداری لەدەركردنی ئەو بڕیارانەدا بكەن كە پەیوەستن بە هەلومەرجی كاركردن و هەلومەرجی ژیانیانەوە، هەروەها نابێت دوورەپەرێز بكرێن، ئەگەر بیانەوێت بەشداری لەكۆمەڵگەكەدا بكەن. دروستكردنی ئەم جۆرە هاووڵاتیبوونە كە دەرفەتی بەشداری كردنی لەدەسەڵاتدا هەبێت، دەبێتەهۆی دروستكردنی كۆمەڵگەیەكی چالاك، هەروەك ئێوە گوزارشتی لێدەكەن. هەربۆیە ئەگەر بتوانین كۆمەڵگەیەك دروست بكەین كە توانای ئەوەی هەبێت خۆی بە دووربگرێت لەئیستیغلالكردن، پەراوێزخستن، بێدەسەڵاتی، توندوتیژی سیستماتیك و ئیمپریالیزمی كەلتوری، ئەوا تۆ هەنگاوی گەورەت هەڵگرتووە بە ئاڕاستەی هێنانەدی كۆمەڵگەیەكی دادپەروەر و ئاشتییەكی درێژخایەن)).



دادپەروەری سیمای كۆمەڵگەی دیموكراتی و كێشەی سەرەكی ئەو كۆمەڵگەیە
ئەگەر دادپەروەریی بەشێوەیەكی گشتی و دادپەروەریی كۆمەڵایەتی بەشێوەیەكی تایبەتی ئەو ئامانجە بێت لەكۆمەڵگەی دیموكراتی بێنە دی، ئەوا بێگومان ئەم ئامانجە دەبێتە كێشە سەرەكیەكەی كۆمەڵگەی دیموكراتی و دەبێت هەموو هەوڵەكان بەو ئاراستەیە چڕبكرێنەوە ئەم ئامانجە بێتە دی، بەڵام دیسان پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەو میكانیزمانە چین بەو شێوە بوار دەدەن كە شێوازی تێڕوانینەكانی كۆمەڵگە دەگۆڕێت و وا لەتاكەكان دەكات هەموو هەوڵ بۆ ئەم ئامانجە بدەن؟ بێگومان وەڵامی ئەم پرسیارە فەرزی دەكات كە دەبێت ئەو تاكانە لەكۆمەڵگەیەكی دیموكراتیدا بن و هاووڵاتی ئازادبن، ئەو كەسانەشی نوێنەرایەتی هاووڵاتیە ئازادەكان دەكەن، دەبێت بەو ئاستە لێهاتوو بن لەدەركردنی یاسا و بڕیارەكاندا رەچاوی ئەقڵانییەت و ئەخلاقیەت بكەن و بڕیار و یاساكانیان بەرهەمی ئەقڵ و ئەخلاق بێت، بۆ ئەوەی بڕیارەكان لەبری ئەوەی بڕیار و یاسای پەسەند بن بۆ گروپێك و ناپەسەند بۆ گروپێكی دیكە، ئەوا بڕیار و یاساكان ببنە ئەو بڕیار و یاسایانەی كە تا ئەو ئاستە ماقووڵ بن كە لای هەمووان پەسەند بێت. ئەمەش وەك ئەمانوئێل كانت ئاماژەی پێدەكات بەوەی پێویستە رەفتاری تاكی ئاقڵمەند لەكۆمەڵگە بەوجۆرە بێت هەموو كات بەو شێوەیە سەیری خۆی بكات كە یەكێكە لەیاسادانەران لەمەملەكەتی بەرژوەندییە گشتیەكان، كە جۆن راولز خاوەنی تیۆری دادپەروەری بەوجۆرە دایڕشتۆتەوە كە چەمكی بوون بەئەندام لەمەملەكەتی بەرژەوەندی گشتیدا، دەبێت بەو جۆرە وێنابكرێتەوە، كە لایەنە یاسادانەرەكانن كە لەسەر بنەمای بارە ئەسڵیەكە(Original position) و لەودیوی پەردەی نەزانییەوە بڕیار و یاساكان دەردەكەن بێ ئاگابن لەبەرژەوەندییەكان،(بێگومان مەبەستی راوڵز، لەپشتی پەردەی نەزانینەوە- behind a veil of ignorance-، ئەوەیە یاسادانەران نەزانن ئەو یاسایانەی دەریدەكەن لەبەرژەوەندی (نەتەوە، ئایین، چینێكی دیاریكراو..تاد) دایە، ئەمەش واتە لەیاساكاندا رەچاوی بنەما ئەخلاقی و ئەقڵانییەكانی كردووە و توانا و لێهاتووییە جیاوازەكانی تاكەكانی كۆمەڵگەی لەبەردەم هەل و دەرفەتە گونجاوەكاندا یەكسان كردووە، ئەوجا لەبەر ئەوەی هەل و دەرفەتەكان بەیەكسانی بۆ هەموو تاكەكان واڵان، بۆیە سوودی وەرگرتنی توانا جیاوازەكان لەهەل و دەرفەتە جیاوازەكان، جیاوازییەك لەكۆمەڵگە دروست دەكات، كە ئەو جیاوازییە لای هەمووان ماقووڵ دەبێت و لەمەش زیاتر ئەم جیاوازییە دەبێتە جۆرە هاندانێك كە چالاكی كۆمەڵگە بەردەوام بێت و شێوەی ئاسۆیی رێزگرتنی ئەرك و مافی نێوان تاكەكان ببێتە هاریكارییەكی ویژدانی ئەم رێز لەئەوی دیكە بگرێت. دەربارەی چۆنییەتی رەچاوكردنی بەرژەوەندی گشتی یان رەچاوكردنی ماقووڵیەتی یاسا و بڕیارەكان، پرسیارمان لەپرۆفیسۆر جیفری ئان رۆس ئوستادی عەدالەی جینائی لەزانكۆی بەلتیمۆر كرد و بەمجۆرە لەسەر ئەم پرسە گرنگە رایەكانی خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (لەڕاستیدا ئەمە پرسیارێكی قورسە. مشتومڕێكی فەلسەفی هەیە لەبارەی ئەوەی چی دادپەروەرە و چی دادپەروەر نییە. كەواتە ئەمە پرسێكی ئاڵۆزە، كە هەم دەبێت لەڕەهەندی فەلسەفیەوە لێكبدرێتەوە و هەم لەڕووی واقیعی و عەمەلیەوە تاوتوێ بكرێت. من بە شتێكی ڕەوای نازانم پێناسە و تێگەیشتنی خۆم بۆ عەدالەت بەسەر كۆمەڵگەیەكی دیاریكراودا بسەپێنم. پێموایە دەبێت هەر كۆمەڵگەیەك لەڕێی پرۆسەی گفتوگۆكردن و مشتومڕكردن و هەروەها شیكردنەوەوە بگەنە ئەو دەرئەنجامەی چی بۆ كۆمەڵگەیەكی دادپەروەری دادەنێن، لەهەمان كاتدا دەبێت پێوەر و ستانداردی عەدالەت دابنێن و ئەو ڕاستیەش لەبەرچاوبگرن، كە ئەم ستانداردانە نەگۆڕنین، بە دەربڕینێكی دیكە ئەو ستانداردانە بە تێپەڕبوونی كات دەگۆڕێن، ئەویش لەسەر ئەساسی ئەزموون، یان مەعریفە، یان بەهۆی فێربوون و دەرس وەرگرتنەوە لە هەلومەرج و دۆخەكانی دیكە، لەوڵات و گرووپەكانی دیكە. واتە ڕەنگە ئەوەی لەكۆمەڵگەیەكدا بە دادپەروەر دادەنرێت، لەكۆمەڵگەیەكی دیكەدا بە هەمان شێوە لێی نەڕوانن. من لەیەكێك لەكتێبەكانمدا باسم لەوە كردووە ئەو كۆمەڵگەیانەی بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ دووچاری داپڵۆسین بوونە، خەمساردن لەبەشداری كردن لەپرۆسە سیاسییەكە، لەبەر چەند هۆكارێك، یەكێك لەو هۆكارانە ئەوەیە لەڕابردوودا كاتێك بەشداریان كردووە لەپرۆسە سیاسییەكەدا دووچاری سزادان بوونەتەوە، ئەو سزایانەش زۆر زیانبەخش بوونە بە ژیان و بە گوزەرانیان. هۆكارێكی دیكە ئەوەیە كاتێك خەڵك تەواو سەرقاڵ دەبن بە پەیداكردنی بژێویانەوە، ئەوا ناتوانن بەشداری لەپرۆسە سیاسییەكەدا بكەن. ئەمە لەكاتێكدا ئەركی هەموو كەسێكە بەشداری لەپرۆسە سیاسییەكەدا بكات، لەبەر ئەوەی لەكۆتاییدا تۆ ئەو كۆمەڵگە و ئەو حكومەتە پێكدەهێنێت كە خۆت خوازیاریت، چونكە نابێت لەئاستی ناڕێكیدا بێدەنگ بیت، لەبەر ئەوەی بێدەنگبوونت دەتكاتە شەریك، یان دەتكاتە پشتیوان بۆ ئەو كۆمەڵگەیە، بە كورتی كاتێك هەست بە ناڕازیبوون دەكەیت، دەبێت گوزارشت لەم ناڕازیبوونەی خۆت بكەیت. لەم ڕوانگەیەوە دەبێت زەمینە بڕەخسێنین بۆ ئەوەی خەڵكی بتوانن گوزارشت لەخۆیان بكەن، ئەویش یان لەڕێی ڕاگەیاندنەكانەوە، یاخود بونیادی حكومەت بە چەشنێك بێت كە دەرفەتی بەشداریكردن بۆ زۆرترین خەڵك دروست بكات)).


پەسەند كردنی جیاوازییەكان
وەك بەرهەمی یەكسانی
لەپرۆسەی پیادەكردنی دادپەروەریی لەكۆمەڵگەدا جیاوازییە سروشتییەكان، وەك توانای جەستەی و زیرەكی و رەنگی پێست و ئایین و نەتەوە و مەزهەب، بێلایەن دەكرێت و نابێت كاریگەری بەسەر ئەو بڕیار و یاسایانەوە هەبێت كە دادپەروەریی لەكۆمەڵگە پێی جێبەجێ دەكرێت، بەڵكو دەبێت جیاوازییە سروشتیەكان بەرێگەی گرێبەست لەسەر بنەمای بارە ئەسڵیەكە سەیر بكرێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە هیچ كەسێك ناتوانێت بڵێت جیاوازییە سروشتیەكان كارێكی دادپەروەرانەیە یان نادادپەروەرانەیە، هەر بۆنموونە كەسێك لەكەسێكی دیكە زیرەكترە، یان كەسێك لەكەسێكی دیكە توانای جەستەیی بەهێزترە، ناكرێت و ناتوانین بڵێین ئەم جیاوازیانە دادپەروەرانەن یان نادادپەروەرانەن، بەڵام بڕیاردان لەسەر دادپەروەریی و نادادپەروەریی پەیوەستە بەو دامەزراوانەی كۆمەڵگە كە مامەڵە لەگەڵ ئەو واقیعە دەكەن، ئەمەش دەبێت بەو جۆرە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت كە هیچ كەسێك لەو لایەنانەی كە دەبنە یاسادانەر، خۆیان بە نوێنەری هیچ لایەنێكی جیاواز دانەنێن، بۆیە لەبەر چاوی یاسادانەران هەتا ئەو كاتەی یاساكە دەردەكەن، هیچ كام لەو كەسانەی مامەڵە لەگەڵ ئەو یاسایانە دەكەن، بەرژەوەندی خۆیان نازانن، ئەم حاڵەتی نەزانینی بەرژەوەندیانە دەبێتە هۆكاری ئەوەی یاسایەك دەربكرێت، پێی بگوترێت یاسایەكی بەویژدان یان یاسایەك لەلایەن هەمووانەوە وەك یاسایەكی ماقووڵ سەیر دەكرێت، لێرەوە ئەگەر ورتر سەنج بدەین، لەبەر ئەوەی جیاوازییە سروشتیەكان بێلایەن كراوە یان لەدەركردنی یاساكەدا رەچاو نەكراوە، دەبینین تاكەكان لەدیدی لایەنەكانی یاسادانەرەكانەوە هەموویان یەكسانن، بەڵام مامەڵەی تاكەكان بە جیاوازییە سروشتیەكانیانەوە، بەرهەمی جیاوازی لێدەكەوێتەوە، سەبارەت بەو جیاوازیانەی لەئاكامی یاساكانەوە دروست دەبن پرسیارمان لەپرۆفیسۆر نیل ڤیدمار ئوستادی یاسا لەزانكۆی (DUKE) كرد و سەبارەت بەم جیاوازیانە بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن و وتی: (لەڕاستیدا ئەوە پرسیارێكی زۆر ئاڵۆزە، بەڵام لەبنەڕەتدا دوو شت هەیە دەتوانین بیریان لێبكەینەوە، یەكێكیان پەیوەستە بەوەی ئایا تۆ ئەو شتانەت بەدەست هێناوە كە پێتوایە شایستەی ئەوەیت بەدەستیان بهێنێت یان مافی بەدەستهێنانیانت هەیە، ئەوی دیكەیان پێوەندی بەوەوە هەیە كاتێك تۆ ناكۆكی و كێشەیەكت هەیە لەگەڵ كەسێكدا و پەنا بۆ دادگا یان هەر دامەزراوە و دەزگایەكی دیكە دەبەیت، هەست بكەیت دەرفەتێكی دادپەروەرانەت پێدراوە بۆ ئەوەی بۆچوون و بەڵگەكانی خۆت بخەیتەڕوو، ئەو توێژینەوانەی من و هاواڵەكانم ئەنجاممان داون، ئەوە دەردەخەن كە تەنانەت لەحاڵەتی دۆڕانیشدا ئەو كەسانە ئەنجامەكە قبووڵ دەكەن ئەگەر هەست بكەن دادگایەكی دادپەروەرانە كێشەكەی یەكلاكردۆتەوە و ئەوان دەرفەتێكی دادپەروەرانەیان هەبووە بۆ خستنەڕووی بەڵگەكانی خۆیان. كەواتە ئەمانە دوو پێكهاتەی عەدالەتی كۆمەڵایەتین. لەلایەكی دیكەوە خەڵكانێكی زۆر هەیە لە وڵاتەكەی ئێمەدا كە هەست دەكەن مامەڵەیەكی دادپەروەرانەیان لەگەڵدا نەكراوە لەچوارچێوەی سیستمەكەدا، بە تایبەتی كۆچكردووەكان، خەڵكانی وڵاتانی ئەمریكای لاتین كە بە ئیسپانی قسەدەكەن، ئەو ئەمریكیانەی بە ئەسڵ ئەفریقین، واتە ئێمە سیستمێكی كامڵمان نییە، بەڵام ئەو دامەزراوانەمان هەیە كە بەلای كەمەوە هەوڵی ئەوە دەدەن ژیانی ئەو كەسانە باشتر بكەن و فۆرمێك لەعەدالەتی كۆمەڵایەتی بهێننەدی، كەواتە سیستمی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ دادپەروەریی كامڵ نییە، بەڵام ئایدیا و بیرۆكەیەكی هەیە لەبارەی چۆنیەتی چارەسەركردنی ئەو كێشانەوە. كێشەكە ئەوەیە لە وڵاتانی دیكەدا ئەو دامەزراوە دەستووریانە بوونیان نییە، لەبەر ئەوە دەبێت ئەو دامەزراوانە بنیاد بنرێن و دەبێت بە ڕەوتێكی لەسەرەخۆش بنیاد بنرێن، چونكە كاتی دەوێت بۆ ئەوەی خەڵك فێربن و بۆ ئەوەی خۆیان لەگەڵ هەلومەرجی تایبەتی ئەو كۆمەڵگەیانەدا بگونجێنن. هەربۆیە دەبێت یاساكان یاسای گشتی و موجەڕەد بن، بەڵام كێشەكە ئەوەیە موجەڕەدی یاساكان وایكردووە نەتوانن تەغتیەی هەموو مەسەلەو ڕووداوێك بكەن، لەبەر ئەوە دەزگاگەلێكی دیاریكراو هەن، بۆ نموونە حاكمەكان، یان لەوڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا «هیئە المحلفین» هەیە كە ئەوە یەكلادەكەنەوە ئایا ڕووداوێكی یان كارێكی دیاریكراو ڕەوایە یان ڕەوانییە، ئەگەرچی ڕەنگە ئەم سیستمەی ئەمریكا لەوڵاتانی دیكە سەركەوتوو نەبێت. هەرچۆنێك بێت دەبێت ئەو دەزگا و دادوەرانە هەبن كە ناوەڕۆكی یاساكان جێبەجێ بكەن. كەواتە دەبێت دەستوور و یاساكان ئەو رێسایانە لەخۆبگرن كە خەڵكی بتوانن سوودیان لێوەربگرن، یاخود بتوانن سكاڵاكانی خۆیان بە چەشنێك بەرز بكەنەوە كە دەرفەتێكی دادپەروەرانەیان پێبدرێت بۆ ئەوەی بەپێێ ئەو ڕێسایانە یەكلابكرێنەوە)).

سەبارەت بەوەشی تاچەند دادپەروەری هێمایە بۆ حكومڕانی باش، پرۆفیسۆر ڤێدمار پێی وتین: (فەلسەفەی حكومڕانی باش ئەوەیە كە حكومڕانییەكی ڕەوایە، ئەوەندی مومكینە دوورە لەگەندەڵی، بەڵام لەهەمان كاتدا دەبێت ئەو خەڵكانەش هەبن كە ئامادەی كاركردنیان تێدابێت، ئەو خەڵكانەی بەشێكن لەدەزگای حكومڕانی، كە بەرپرسیارێتی ئەوەیان لەئەستۆیە ئەو دامەزراوانە بە ڕێكوپێكی كار دەكەن و پێداویستی و بەرژەوەندی و خواستی خەڵك لەبەرچاودەگیرێن. كەواتە حكومڕانی باش بریتییە لەو حكومڕانێتیەی ئەوەندەی مومكینە خۆی لەگەندەڵی و بەرتیلدان ڕزگاركردووە، سیستمێك نییە لەسەر ئەساسی لایەنداری دروستكرابێت، یان لەسەر ئەساسی ئەوەی كێ داهات و دەسەڵاتی زیاترە. بەلای كەمەوە دەبێت ئازادی ئەوەت هەبێت گوزارشت لەبیروبۆچوونەكانی خۆت بكەیت، دەرفەتی بەدەستهێنانی ئەوەت هەبێت كە پێتوایە ڕاست و ڕەوا و دادپەروەرانەیە، چونكە كاتێك ئەم دەرفەتانە نەڕەخسێنران، ئەوا خەڵكی هەست بە توڕەیی دەكەن، بۆ نموونە لەزۆرێك لەوڵاتانی ناوچەكەی ئێوەدا خەڵك هەست بە بێتوانایی و بێدەسەڵاتی دەكەن، ئەویش یان لەبەر ئەوەی ئەو دامەزراوانە بونیان نییە، یاخود كاركردنی ئەو دامەزراوانە بە چەشنێكە كە تەفزیڵی گروپێكی دیاریكراو دەكەن بەسەر گروپەكانی دیكەدا، هەربۆیە دووبارەی دەكەمەوە كێشەكە دەوەستێتەسەر ئەوەی ئایا تا چ ڕاددەیەك خەڵكی ئازادی ئەوەیان هەیە گوزارشت لەبۆچوونەكانیان بكەن، ئەمەش لەگۆشەنیگا تایبەتیەكەی دیموكراسیەتی ڕۆژئاوایی و ئەمریكیەوە سەرچاوەی گرتووە، كە خەڵكی دەرفەتی گوزارشتكردن و دەنگدانیان هەبێت و هەست بكەن بۆچوون و بەرژەوەندیەكانیان بایەخی پێدراوە، زۆرجار ئەمە كێشەیەكی قورسە، بەڵام دەبێت هەوڵبدرێت ڕێگەچارەیەك بدۆزرێتەوە بۆ ئەوەی خەڵكی هەست نەكەن گۆشەگیركراون و بێدەسەڵاتن)).