ئەگەر دەسپێكی مۆدێرنە بە دەلالەتی (كانت)ی بونیادی دەوڵەتی یاسا و دیموكراتی بێت و بەرهەمی مۆدێرنەش ئەو گەشەسەندنەی زانست و تەكنۆلۆژیای رۆژئاوا بێت، كە هەموو جیهانی سەرسام كردووە، ئەوا ئەم دوو بەرهەمە گەورەیەی مۆدێرنە (دەوڵەتی یاسا و دیموكراتی) و پێشكەوتنی (زاست و تەكنۆلۆژیا)، بەرهەمی رەخنەیە كە مەعریفەی ئەقڵانی بەرهەمهێناوە، مەعریفەی ئەقڵانیش بەرهەمی شێوازی گۆڕینی سیستمی سیاسییە كە لەجیاكردنەوەی (ئایین و دەوڵەت) یان (ئایین و سیاسەت)ـەوە سەرچاوە دەگرێت، گۆڕینی سەرچاوەی شەرعیەتی سیاسی بوو لەشەرعیەتی ئاییینەوە بۆ شەرعیەتی گەل، بۆ ئەمەش گرێبەستی كۆمەڵایەتی بووە هەنگاوی یەكەم بۆ ئەوەی حكومڕانی بكاتە گرێبەست لەنێوان حاكم و مەحكومدا(Rulers and ruled)، گرێبەستی كۆمەڵایەتیش واتە گۆڕینی پێوەندی نێوان دەسەڵات و هاووڵاتیان لەحكومڕانی خۆسەپاندنەوە بۆ گوێگرتن لەرەخنە و بایەخدان بە ژیانی تاكەكانی كۆمەڵگە، بۆ ئەوەی گرێبەستەكە بمێنێتەوە یان هەڵنەوەشێنرێتەوە، لەم حاڵەتەدا واتە زمانی مامەڵەكردنی دەوڵەت لەگەڵ هاووڵاتیان، لەبەكارهێنانی زمانەوە بۆ گەیاندنی بڕیارەكانی دەوڵەت یان حكومڕانەكانەوە بۆ ئەوەی گەل ملكەچی بێت، گۆڕدرا بۆ بەكارهێنانی زمانێك بۆ دروستبوونی لێكتێگەیشتن لەنێوان گەل و دەوڵەت، یان هاووڵاتیان و حكومڕانەكان، بە دیوێكی دیكە ئەركی زمان لەبری ئەوەی سەپاندنی ملكەچی بێت، بووە هۆكارێك بۆ لێكتێگەیشتن، ئەمەش زمانی وەك هۆكار پێناسەكرد و تێگەیشتن لەیەكتری وەك ئامانج پێناسەكردووە، بەڵام تایبەتمەندیەكی گرنگی دا بە هۆكاری زمان و ئامانجی لێكتێگەیشتن، كە بەهیچ جۆرێك هۆكار و ئامانج نەتوانرێت لەیەكتری جیابكرێتەوە، ئەم تێكەڵاوكردنە زمانی بەوجۆرە پێناسەكردەوە، ئەگەر زمان هۆكارێك نەبێت بۆ لێكتێگەیشتن، ئەوا ئەو زمانە ئەوجا هەر زمانێك بێت بوونی نییە، یۆرگن هابرماس لەساڵی 1998 و لەدیمانەیەكی لەگەڵ ژمارە 102ی گۆڤاری(Autrement) فەرەنسی سەبارەت بە چۆنییەتی لێكتێگەیشتن لەنێوان لایەنە جیاوازەكاندا بەمجۆرە وەڵامی گۆڤاری ناوبراوی داوەتەوە و دەڵێت : (ئەگەر لەنزیكەوە سەیری ئەو مەرجانە بكەین بەوەی پێویستن بۆ ئەوەی لەسەر مەسەلەیەك لێكتێبگەین، ئەمە مانای ئەوەیە شتێكی تا ئەوپەڕی كاریگەرمان ئاشكرا كردووە، واتە ئاشكراكردنی ئەو ئەگەرانەی ناوەڕۆكێكی پێوانەییان هەیە و قسەیان لەسەر دەكەین و ناتوانین دەستبەرداری بین یان چاوی لێ بپۆشین... هەربۆیە تەنیا بە بڕیاردانمان بەوەی بكەوینە دیالۆگەوە، پێش ئەوەی بكەوینە هیچ شێوەیەك لەشێوەكانی بیانوو هێنانەوە، ئەوا پێویست دەبێت لەسەرمان بەیەكتری بڵێین ئێمە هەموومان بەرپرسین، ئەمە بەسەر گوتاری رۆژانەشماندا راست دەچەسپێت، تەنانەت پێویستی بەهێنانەوەی نموونەش نییە، لەم حاڵەتەدا ئەگەر تۆ شتێكی ئاڵۆزت وت، یان كارێكت كرد بەجۆرێك لەجۆرەكان نامۆبوونی پێوە دیار بوو، ئایا مافی من نییە لێت بپرسم : (چیت كرد؟) یان (چیت وت؟) من وای دادەنێم كە تۆ لەتواناتدا هەیە راستگۆیانە پێم بڵێیت كە تۆ راست بوویت یان هەڵە، ئەم گریمانەیە واتای ئەوەیە كە تۆ دەیسەلمێنیت فێڵم لێ ناكەیت، هەروەها بە دوودڵی لەبەرامبەرم بیرناكەیتەوە و رای بەرامبەریش لەبەرچاو دەگریت، لەم حاڵەتەشدا تۆش دڵنیادەبیت من وەك بابەتێك یان شتێك یاریت پێناكەم مامەڵەت لەگەڵ ناكەم، بەڵكو وەك بەرپرس مامەڵەت لەگەڵ دەكەم، بەتەئكید دەتوانم رای خۆم بگۆڕم و هەڵوێستێكی دیكەی زۆر هەستیار بە نهێنی و ئاشكرا وەربگرم، بەڵام هەڵوێستی یەكەم لەوانی تر ئەساسی ترە، ئەمە لەگەڵ بەكارهێنانی زمانیش بەو جۆرەیە، بۆچی لێرەدا مەسەلەكە پێوەندی بە بەكارهێنانی تایبەتی زمانەوە هەیە؟ لەبەر ئەوەی زمان هۆكارە و تێگەیشتن ئامانجە، لەناوەوە پێكەوە بەستراون و ناتوانین لەیەكیان جیابكەینەوە، وەك ئەوەی هەندێك جار هۆكار و ئامانج لێكجیادەكەینەوە، بۆیە ناتوانین تەفسیری ئەوە بكەین زمان چییە، بەبێ ئەوەی پەنا بۆ چەمكی تێگەیشتن ببەین)).

لێرەدا ئەگەر وردتر سەیری وتەكانی هابرماس بكەین، بۆ چارەسەری لێكتێگەیشتن لەسەر چەمكە جیاوازەكان باسی كردوون، ئەوا دەتوانین ئەم خاڵانە دەستنیشان بكەین:
1- زۆر گرنگە بڕیاربدەین دیالۆگ لەگەڵ یەك بكەین، بەبێ ئەوەی هیچ بیانوویەك یان مەرجێك بۆ یەكتری یان بۆ گرێدانی دیالۆگەكە دیاری بكرێت، لێرەدا هابرماس ئیرادەی بڕیاردان بۆ دیالۆگ و چارەسەری كێشەكان بە رێگە چارەی ئاشتیانە دەخاتە سەروو هەموو شتێكی دیكە.
2- دوای بڕیاردانی ئەوەی دەست بەدیالۆگ بكرێت، پێویستە لایەنە بەرامبەرەكان دان بەیەكتریدا بنێن، كە هەردوولا بەرپرسن، ئەم دانپێدانانە بەیەكتری ئەو گومانە دەسڕێتەوە كە پێشتر لەنێوان لایەنەكان هەبووە و دروست بوونەوەی متمانە دەست پێدەكات.
3- سازدانی دیالۆگ بە گیانی بەرپرسیارانەوە، واتە دۆزینەوەی خاڵی هاوبەش لەنێوان بۆچوونە جیاوازەكاندا، لەمتمانە و راستگۆییەوە دەست پێدەكات، لەبەر ئەوەی هەردوو لایەنی نێو دیالۆگەكە، لەتوانایاندا هەیە راستیەكان بڵێن و لەتواناشیاندا هەیە دان بە كەموكورتیەكاندا بنرێت.
4- خاڵی هەرە گرنگ زمانی نێوان لایەنەكانە لەبەڕێوەبردنی دیالۆگەكاندا، هابرماس جەخت لەوە دەكاتەوە، زمان بێجگە لەوەی هۆكارێكە بۆ ئامانجی لێكتێگەیشتن، ئەركێكی دیكەی نییە، لەبەر ئەوەی راشكاوانە ئاماژە بەوە دەكات یەكێك لەلایەنەكان دەتوانێت بە زمانێكی دیكە دوور لەزمانی لێكتێگەیشتن هەڵوێستی خۆی بە ئاشكرا و نهێنی بگۆڕێت، بەڵام بەكارهێنانی زمان بە ئامانجی لێكتێگەیشتن، ئەساسییە، هەر ئەمەشە كە رێگە نادات زمان وەك هۆكار لەئامانجی تێگەیشتن جیابكرێتەوە.

كەواتە خاڵی گرنگ بۆ ئەوەی بیسەلمێنین هەنگاوێكی جددیمان بۆ چارەسەری كێشەكان هەڵگرتووە یان ئامادەین بۆ ئەوەی بەشداربین لەچارەسەركردنی كێشەكاندا، لەو خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت كە بڕیاربدەین بێجگە لەدیالۆگ رێگە چارەی دیكە بوونی نییە، لەمەش گرنگتر ئەوەیە ئەو زمانەی بۆ چارەسەركردنی كێشەكان لەگەڵ یەكتری مامەڵەی پێدەكەین، بێجگە لە تێگەیشتن و گەیشتن بەچارەسەر بۆ كێشەكان، زمانێكی دیكە نییە، یان ئەگەر هەشبێت ئەو زمانە هیچ بوون و مانایەكی نییە.


زمانی سیاسی نێوان ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵات لەسیستمی دیموكراتیدا
ئەگەر هاوچەرخانە پێناسەی دیموكراتی بكەین، ئەوا راشكاوانە دیموكراتی واتە حكومڕانی حزبە سیاسییەكان، ئەم پێناسەیە ئەگەر لەرووی پێناسەی فەلسەفی بۆ دیموكراتی، پێناسەیەك بێت جێگەی گومان و پرسیار بێت، ئەوا لەپرۆسەی پیادەكردنی دیموكراتی نوێنەرایەتی بەرێگەی دامەزراوەیی، پێناسەیەكی پراكتیكیە و مێژووی دەوڵەتانی لیبرال دیموكراتی ئاماژە بەوە دەكەن، لەگەڵ ئەوەی لەدەسپێكی بونیادی دەوڵەتی لیبرالی و پاشانیش هەنگاو هەڵگرتنی ئەم دەوڵەتە لیبرالییە بەرەو دیموكراتی، حزبی سیاسیی بوونی نەبووبێت، یان تەنانەت ئەگەر سەركردەیەكی وەك جۆرج واشنتۆن حزبی سیاسیی وەك دوژمنی نەتەوە و هەوڵێك بۆ لێكترازانی ریزەكانی كۆمەڵگە پێناسە كردبێت، بەڵام دواتر لەگەڵ پیادەكردنی دیموكراتی و دەركەوتنی كێشەو كەموكورتییەكانی نێو كۆمەڵگە، حزبی سیاسیی بۆتە پێویستییەك و لەهەناوی پێویستی كۆمەڵگەدا، حزبی سیاسیی بۆتە دیاردە و فرەلایەنی بۆتە پێویستیەكی گرنگی دیموكراتی، لەوانەیە لێرەدا پرسیاری ئەوە بێتە ئاراوە بەوەی ئایا حزبی سیاسیی وەك پێویستییەكی كۆمەڵگەی دیموكراتی دەبێت وەك پیرۆزییەك لەسەرووی رەخنەوە سەیر بكرێن؟ بێگومان وەڵامی ئەم پرسیارە تەواو پێچەوانەیە، لەبەر ئەوەی پێداویستییەكانی كۆمەڵگەی دیموكراتی تەنیا حزبێكی سیاسیی دروست نەكردووە، بەڵكو فرە حزبی دروستكردووە، بۆ ئەوەی دەسەڵاتی رەها، ئەوجا ئەو دەسەڵاتە رەهایە سەركردەیەكی پۆپۆلیستی بێت، یان حزبێكی سیاسیی بوونی نەبێت، لەمەش گرنگتر سیستمی سیاسیی ئەمریكا لەگەڵ ئەو هەموو تێبینییەی كە لەسەر ئاستی تیۆری سیاسیی لەسەریەتی، بەڵام لەرووی پراكتیكەوە هەتا ئێستا سەركەتووترین سیستمەو نهێنی ئەم سەركەوتنەش هێندەی بۆ پاراستنی مافی كەمینەیە هێندە بۆ شەرعیەتدان نییە بە زۆرینە، ئەو میكانیزمەی كە ئەم حاڵەتەی لەسیستمی حكومڕانی ئەمریكادا دروستكردووە، پێی دەگوترێت (checks and balances)، واتە چاودێری و راگرتنی هاوسەنگی لەنێوان بەشە جیاوازەكانی دەسەڵاتدا، راشكاوانەتر واتە دروستكردنی هاوسەنگی لەنێوان دەسەڵاتەكانی (دادوەری، یاسادانان، راپەڕاندن) دا، ئەمە بێجگە لەوەرگرتنی هەندێك رێوشوێنی دیكە وەك دروستكردنی دوو ئەنجوومەن، كە یەكێیان ئەنجوومەنی نوێنەرانە كە بەرێگەی هەڵبژاردن دادەمەزرێت و ئەنجوومەنی سەنات كە هەر ویلایەتێك دوو نوێنەر دەنێرێت، كەواتە ئەم هەموو رێوشوێنەی لەسیستمی سیاسیی ئەمریكادا گیراوەتە بەر، یەك ئامانجی لەناخی خۆیدا هەڵگرتووە كە دەبێت كێشەكانی نێو كۆمەڵگەی ئەمریكی بەرێگەی لێكتێگەیشتن و دۆزینەوەی چارەسەری گونجاو چارەسەر بكرێت.

لەسەر ئەم باكگراوندە ئەگەر سەیری باری سیاسیی ئەمڕۆی هەرێمی كوردستان بكەین، لەنێو پێوەندییەكانی حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵاتەوە، كێشەو گرفتەكان هەڵبسەنگێنین، ئەوادەبێت راشكاوانە ئاماژە بەوەبكەین كە حزبە سیاسییەكانی كوردستان، نوێنەرایەتی خەڵك دەكەن بۆ چۆنییەتی گرێدانی گرێبەستی كۆمەڵایەتی لەگەڵ دەسەڵاتدا، ئەمەش واتە نوێنەرایەتی دەنگی خەڵك دەكەن لەناو پرۆسەی حكومڕانیدا، ئەوجا لێرەوە لەبەر ئەوەی خەڵك و هاووڵاتیان بەشێوەیەكی ئاشتیانە حزبەكانی كردۆتە نوێنەری خۆی، ئەوا لەسەر حزبەكان فەرز دەبێت بەشێوەی ئاشتیانە ئەو نوێنەرایەتیە بكەن و بەشێوەی ئاشتیانە چارەسەر بۆ كێشە و گرفتەكان بدۆزنەوە، ئەگەر حزبە سیاسییەكان لەناو خۆیاندا نەیانتوانی بەشێوەی دیالۆگ و ئاشتیانە كێشەكان چارەسەر بكەن، ئەوا دەبێت لەسەر مەسەلەیەكی گرنگتر رێبكەون، كە كێشەكە بەرنەوە بۆ لای گەل، بەو مانایەی كە خاوەنی شەرعی دەسەڵاتە، بۆ ئەوەی لەپرۆسەیەكی دیكەی دەنگدان و لەمیانەی نوێنەرایەتیكردنی پارتە سیاسییەكانەوە گرێبەستێكی كۆمەڵایەتی دیكە گرێ بدات. سەبارەت بە چەمكی گرێبەستی كۆمەڵایەتی و رۆڵی حزبەكان لەنێو ئەم پرۆسەیەدا، پرسیارمان لەپرۆفیسۆر ئۆنۆبیكۆ ئەگۆزینۆ ئوستادی سیۆلۆژی لەزانكۆی ڤێرجینیایە كرد و بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن: (تیۆری گرێبەستی كۆمەڵایەتی لەلایەن «تۆماس هۆبس» و «جۆن لوك» و «جان جاك رۆسۆ» دانراوە. بەڕای من باشترین رێگە بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانی هەموو لایەنێك، بریتییە لەوەی كە مافەكان بە دەسەڵات ببەخشرێت و لەبەرامبەردا دەسەڵات هەموو هاووڵاتیان بەشێوەیەكی یەكسان بپارێزێت. بەواتای بەخشینی مافەكان بە كۆمەڵگەی مەدەنی. گرێبەستی كۆمەڵایەتی لەنێوان پارتە سیاسییەكان نییە، بەڵام من لەگەڵ ئەو بۆچوونەتان هاوڕام كە ئەمڕۆ پارتە سیاسییەكان لەبری هاووڵاتیان حوكمڕانی دەكەن، بۆیە نەمانی زمانی دیالۆگ و لێكتێگەیشتن دەبێت بەهۆی سەرهەڵدانی توندوتیژی و ناسەقامگیری و زیان گەیاندن بە ئاسایشی نەتەوەیی و ئارامیی دەوڵەت. بۆیە من پێموایە كە باشترین رێگەچارە بۆ پاراستنی سەقامگیری ڕێگەی دیالۆگ و هەروەها لەڕێگەی ئەو سیاسەتانە دەبێت كە لەبەرژەوەندیی هاووڵاتیان بێت، بۆیە گرنگترین شت ئەوەیە حكومەت هەڵسێت بە دانانی بەرنامە و سیاسەتی پێویست و دروست بۆ گەنجەكان و دەرچووانی زانكۆكان و خاوەن بڕوانامەكان و هەلی كاریان بۆ دابینبكات، تەنانەت گەر هەر بوارێكیش هەڵبژێرن، ئایا لەبواری كشتوكاڵی بێت یاخود سیاسی یاخود پیشەسازی یان ئینتەرنێت و تەكنۆلۆژیا یان هەر بوارێكی تر كە بە ئارەزووی خۆیان بێت و خۆیان هەڵیبژێرن بۆئەوەی كاری لێ بكەن. رەخساندنی هەلی كار بۆ گەنجان زۆر پێویستە، ئەمڕۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەم شێوەیە كاروبارەكانی بەڕێوە دەبات، ئەمریكا ساڵانە سەدان ملیار دۆلار خەرج دەكات لەسەر هاووڵاتییە ئەمریكییەكان بۆئەوەی كاربكەن و پڕۆژە و كار دابمەزرێنن، تەنانەت ئەوروپا-ش بەهەمان شێوەیە، هەروەها ژاپۆن و چین و ئاسیا-ش، بەڵام ئەفریقیا وانییە، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتانی عەرەبی ئەم شتە ناكەن)).

كەواتە ئەو دەسەڵاتەی لەكۆمەڵگەی دیموكراتی بە حزبە سیاسییەكان دراوە، تەنیا دەسەڵاتی دیالۆگ و چارەسەری كێشەكانە بەشێوەیەكی دیموكراتیانە، هەروەها كاتێك ئەو حزبانە لەنێو خۆشیاندا دیالۆگ دەكەن، ئەوا وەك پرۆفیسۆر ئەگەزینۆ بەگوڵانی راگەیاند، دەبێت دیالۆگی نێوان حزبەكان تەنیا بەرژەوەندی خودی حزبەكان نەبێت، بەڵكو هەوڵدان بێت بۆ پیادەكردنی ئەو بەرنامەو سیاسەتەی كە لەبەرژەوەندی هاووڵاتیان و كۆمەڵگەی مەدەنیدایە، سەبارەت بەوەشی چۆن هەوڵدەرێت بەو ئاراستەیە سیاسەتەكان ئاراستە بكرێت، چۆن دەتوانرێت لەدوای گرێبەستی كۆمەڵایەتی هەنگاو بۆ دادپەروەری كۆمەڵگە و خۆشگوزەرانی هاووڵاتیان هەڵبگیرێت، پرسیارمان لەپرۆفیسۆر جودیس ریپی ئوستادی ئابووری لەزانكۆی كۆرنیل و تۆژەری باڵا لەسەنتەری دیراساتی ئاشتی و تەنگژەكان، بەمجۆرە راو سەرنجی خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (لەدیموكراسیەتدا، گرێبەستی كۆمەڵایەتی لەنێوان دەوڵەت و هاووڵاتیان لەڕێگەی هەڵبژاردنەكانەوە حوكم دەكرێت، لەگەڵ پارێزگاریی دەستووری بۆ مافە سەرەكییەكانی هەمووان. بەواتای دەوڵەت پێویستیی بە دەسەڵاتێكی تەشریعی كارا هەیە لەگەڵ دادوەرییەكی سەربەخۆ، هەروەها سەرۆكێك یاخود سەرۆك وەزیرانێك بۆ مومارەسەكردنی دەسەڵاتی جێبەجێكاری. بۆئەوەی ئەم رێكخستنە بەتێپەڕبوونی كات كاربكات، پێویستە كۆمەڵگە دان بە بەهاكان بنێت و رێز بۆ مافی كەمینەكان بنوێنێت، لەگەڵ قبووڵكردنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەكان و حوكمڕانیی سیستەمی دادوەری پەسەند بكات. كاتێك كە حكومەت گەندەڵ بێت و یاسا بەشێوەیەكی یەكسان پەیڕەو نەكرێت، شەرعییەت دەكەوێتە ژێر گومانەوە. ئەوجا لەبەر ئەوەی سیستمی دیموكراتی سیستمی فرەلایەنی-یە، چەندین جۆر شێوازی مامەڵەی نێوان پارتە سیاسییەكان لەبارەی كێشەكانی پێوەندار بە ئاسایشی نەتەوەییەوە هەیە. لەسیستەمی پەرلەمانیدا، حكومەتی ئیئتیلافی یەك نموونە پێشكەش دەكات، كە تیایدا پارتە سیاسییەكان رەزامەند دەبن لەسەر هەماهەنگی لەپێناو بەكارخستنی دەسەڵاتی سیاسی. كاتێك كە سەرۆك راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێت و لەسەر بەرنامەیەكی جێگیر كاردەكات، سەرۆك دەسەڵاتێكی گەورەی دەبێت بۆ پێكهێنانی سیاسەتی پێوەندار بە ئاسایشی نەتەوەیی، هەروەها بەند دەبێت بە ئیرادەی دەسەڵاتی یاسادانان بۆ دەركردنی یاساكان لەپێناو دانانی سیاسەتەكان، بۆ نموونە ئەگەر ئاسایشی دەوڵەت لەژێر مەترسی بوو، ئەوكات پێویستە هاووڵاتیان ئامادەباشییان تێدا هەبێت بۆ بەرگریكردن لەوڵاتی خۆیان).

ئەوەی پێشتر سەبارەت بەسنووری دەسەڵاتی حزبە سیاسییەكان لەكۆمەڵگەی دیموكراتی ئاماژەمان پێكرد، پرۆفیسۆر جودیس ریپی كە تایبەتمەند و پسپۆرە لەسیاسەتی چارەسەری كێشەكان و سیاسەتی حكومڕانی، ئەویش جەختی لەسەر دەكاتەوە كە حزبی سیاسیی تا ئەو كاتە دەتوانێت نوێنەرایەتی هاووڵاتیان یان دەنگدەران بكات كە هەوڵبدات كێشەكان بەرێگەی دیالۆگ و ئاشتی چارەسەر بكات و ئاسایش و سەقامگیری نەخاتە مەترسیەوە، بەپێچەوانەوە هاووڵاتیان ئازادن لەوەی بەسیاسەتی ئەو حزبەوە پابەند نەبن كە هەوڵەكانی لەگەڵ ئاراستەی دیموكراتی یەكناگرێتەوە.


دینامیكیەتی كۆمەڵگەی دیموكراتی
بۆ گەیشتن بە ئاشتی كۆمەڵایەتی
ئەگەر میتۆدی رەخنەیی یەكێك لەستوونە گرنگەكانی كۆمەڵگەی دیموكراتی بێت، ئەوا ئەو میتۆدە دەبێت لەهەمانكاتدا بنەمای گۆڕین و وەرچەرخانی كۆمەڵایەتی بێت، بێگومان گۆڕین و وەرچەرخان بەرەو باشتر نەك بەرەو خراپتر، هەر بۆیە ئەگەر میتۆدی رەخنە بەو مانایەش بەكاربهێنرێت كە هاووڵاتیان و میدیا بەردەوام بەشێوەیەكی سلبی سەیری كۆمەڵگە دەكەن و بەردەوام پرسیاری خۆیان ئاراستە دەكەن و بەمیتۆدی رەخنەیی كەموكورتیەكان ئاشكرا دەكەن، ئەمەش مانای ئەوە نییە میدیا و هاووڵاتیان لەم سیستمە سیاسییە كە سیستمی دیموكراتیە ناڕازین و دەیانەوێت سیستمێكی بەدیلی دیموكراتی یان تیۆكراتی یان پۆپۆلیستی دابمەزرێت، بۆیە لێرەدا گرنگە سەیركردنی كۆمەڵگە بە دیدی سلبی یان میتۆدی رەخنەگرانە یەكێكە لەسیما جوانەكانی دیموكراتی بۆ ئەوەی رەوتی پێشكەوتنی كۆمەڵگە و خۆشگوزەرانی كۆمەڵگە و ئازادییەكان بەردەوام لەبەرەو پێشەوەچووندا بن، بۆیە لێرەوە میتۆدی رەخنەیی بۆ بەدیارخستن و ئاشكراكردنی كەموكورتیەكانی كۆمەڵگە، بۆ چارەسەركردن و نەهێشتنی ئەو كەموكورتیانەیە، ئەمەو ئەو لایەنەی كە هابرماس لەكتێبی (المعرفە و المصلحە) ناوی لێناوە رەخنەیەكە كە بەرژەوەندییەكەی ئەوەیە كۆمەڵگە لە كەموكورتییەكان رزگار بكات و كێشەو گیروگرفتەكان چارەسەر بكات، بۆیە ئەم جۆرە رەخنەیە بەردەوام ئومێدێك لەكۆمەڵگە دروست دەكات، كە سیستمی سیاسیی(ئەوجا هەر حزبێك فەرمانڕەوا بێت) توانای ئەوەی هەیە كێشەكان چارەسەر بكات، بەڵام رەخنەش هەیە كە بۆ بەرژەوەندی ئایدلۆژیایەك دروست دەبێت، ئەم جۆرە رەخنانە وەك رەخنەی سەركردە پۆپۆلیستیەكان لەسیستمی دیموكراتی دامەزراوەیی یان سەركردەی حزبە سیاسییە ئیسلامییەكان، كە ئامانجیان ئەوەیە بەو رەخنانە سیستمی دیموكراتیەكە بڕووخێنن و لەجێگەی ئەو سیستمێكی تیۆكراتی یان پۆپۆلیستی كە تیایدا سندوقی دەنگدان و هەڵبژاردن هەبێت بۆ شەرعیەت پێدانی دەسەڵاتەكەیان، نموونەی یەكەمیان كە چەپی پۆپۆلیستە هەموو ئەو وڵاتانەی پۆست كۆمونیست و ئەمریكای لاتینی دەگرێتەوە، كە پێیانوایە شێوازی بەرهەمهێنانی سەرمایەداری لەسیستمی دیموكراتی لیبرالیدا هۆكارێكە بۆ دەوڵەمەندبوونی زیاتری سەرمایەدران و هەژاربوونی زیاتری هەژارەكان، بۆیە ئەو حزبانەی كە هەیكەلی كاری رێكخراوەییان لەسەر بنەمای پۆپۆلیستی-یە، ئامانجی سەرەكیان ئەوەیە هەژاری زیاتر بێت و دامەزراوەكان لاواز بن بۆ ئەوەی راستی ئایدلۆژیەتی خۆیان بسەلمێنن، بۆیە بەردەوام ئەم بزووتنەوە چەپانەی پۆپۆلیست جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە،(ئەم سیستمە سەقەتە، دامەزراوەكانی توانای چاكسازی رادیكاڵیانەی تێدانییە، حزبی سیاسیی بۆتە بار بەسەر كۆمەڵگە و پێویستە حزب و حكومەت لێكجیابكرێتەوە...تاد)، هەرچی حزبە سیاسییە ئیسلامیەكانیشە كە ئەوانیش بە راشكاوی و لەهۆیەكانی راگەیاندنی خۆیانەوە بەئاشكرا باسی لێوە دەكەن و هەوادارانی خۆیان بەلایەنە سلبیەكانی كۆمەڵگەكانی رۆژئاوا گۆش دەكەن و رێنماییان دەكەن كە نابێت ئیتر ئەو هەڵەیەی ئەوروپیەكان كردیان موسڵمانان دووبارەی بكەنەوە، ئەوە راشكاوانە مەبەستیان ئەوەیە نابێت موسڵمانان هەڵەی شۆڕشی رێنیسانس كە بەرهەمەكەی رۆشنگەری و مۆدێرنە بوو دووبارە بكەنەوە، هەروەها نابێت ئایین و سیاسەت لێكجیابكرێتەوە، بۆیە ئەو سیستمەی لەسەر بنەمای جیاكردنەوەی ئایین و سیاسەت و ئایین و دەوڵەت لەدوای رۆشنگەری بەرهەم هاتووە، نابێت لەكوردستان دووبارە بێتەوە، بۆیە ئەم جۆرە رەخنانە كە بۆ بەرژەوەندی ئایدلۆژیەتی ئصولی ئیسلامی یان چەپی پۆپۆلیستی بەرهەم دێنن، ئەمانە كەم تا زۆر نابنە رەخنەی رزگاركەر لەبەر ئەوەی پێش ئەوەی هەوڵی بەرەو پێشەوەبردنی كۆمەڵگە بدەن بۆ ئەوەی لەچوارچێوەی سیستمی لیبرال دیموكراتیدا پێشبكەوێت، هەوڵی ئەوە دەدەن سیستمەكە بگۆڕن بۆ سیستمێكی دیكە كە هیچ پێوەندییەكی بە لیبرال دیموكراتیەوە نەمێنێت، بێجگە لەدانانی سندوقی دەنگدان وەك رووكارێك بۆ شاردنەوەی ئایدلۆژیەتی دژ بە دیموكراتی خۆیان، ئەمەش نەك نابێتە هۆكارێك بۆ چەسپاندنی ئاشتی كۆمەڵایەتی، بەڵكو دەبێتە هۆكارێك بۆ نەمانی ئاشتی كۆمەڵایەتی و دروستبوونی بێمتمانەیی و ئاژاوە لەكۆمەڵگەدا، سەبارەت بە چۆنییەتی دروستبوونی ئاشتی كۆمەڵایەتی لەكۆمەڵگەی دیموكراتی پرسیارمان لەپرۆفیسۆر ئەدوین ئەمێنتا ئوستادی سیسیۆلۆژیای سیاسەت لەزانكۆی شیكاگۆ كرد سەبارەت بە هەڵوێستی حزبەكانی دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆن لەسەر ئەم لایەنە، بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (دەبێت حزبەكانی حكومڕان و ئۆپۆزسیۆن لەسەر پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی و ئاشتی كۆمەڵایەتی ڕێكبكەون، لەزۆرێك لەكۆمەڵگە دیموكراسییەكاندا هاوسەنگییەك هەیە لەنێوان ماف و بەرپرسیارێتیدا، بۆ نموونە كاتێك خەڵكی بەشداری لەپرۆسە دیموكراتیەكەدا دەكەن، دەبێت ئەو بەشداری كردنە ڕاستەقینە بێت، واتە دەبێت دەرفەتی ئەوەیان بۆ بڕەخسێت گوزارشت لەوە بكەن كە بەڕاستی دەزانن، ئەمە وەك مافێك، لەهەمان كاتدا دەبێت ڕازی بن بە پابەندبوون بە ڕێساكانەوە، چونكە ئەمە سەردەكێشێت بۆ سەقامگیری، لەبەر ئەوەی ئەگەر ڕازی بیت بە ئەنجامدانی هەڵبژاردن، ئەوا بەشداریتكردووە لەهێنانەدی سەقامگیریدا. واتە ئەگەر تۆ پاڵێوراوێك بیت و لەهەڵبژاردنەكاندا بدۆڕێیت، نابێت هەوڵی ڕووخاندنی سیستەمەكە بدەیت ئەگەر لەبڕیارەكانی زۆرینە ڕازی نەبوویت، دەبێت هەوڵبدەیت لەچوارچێوەی سیستمەكەدا و بەرێگەی هەڵبژاردن گۆڕانكاری بكەیت. هەربۆیە هەر دیموكراسیەك بیەوێت سەركەوتوو و بەردەوام بێت، ئەوا دەبێت ڕێككەوتنێك لەنێوان پارتە سیاسییە جیاوازەكاندا هەبێت لەسەر هەندێ بنەمای بنچینەیی، دووبارە ئەمە كارێكی قورسە، لەبەر ئەوەی لەوڵاتێكدا كە لەسەرەتای پرۆسەی بە دیموكراتیكردن دابێت زۆر زەحمەتە پارتە سیاسییەكان متمانە بە یەك بكەن، لەم دۆخەدا پێویست بەوە دەكات پارتە سیاسییەكان لەبۆچوون و تێڕوانینی یەكتر تێبگەن. كەواتە لەم هەلومەرجەدا چارەسەرێكی ئاسان بۆ كێشەكان لەئارادانییە، چونكە ئەوە ڕاستە كە لەسەرەتای پرۆسەی بە دیموكراتیكردن دووچاری دژواری زۆر دەبیتەوە، بەڵام لەهەموو كۆمەڵگەیەكی دیموكراتیدا مافگەلێكی دیاریكراو زەمانەت كراون، وەك مافی كۆبوونەوە، گفتوگۆی كراوە لەبارەی پرسی كێشەكان و هەڵبژاردنی سەركردەكان، واتە ڕێككەوتنەكە ئەوەیە هاووڵاتیان ڕێگە بە كەسانێكی دیاركراو دەدەن سەركرایەتیان بكەن، بەڵام ئەگەر پێیانوابوو بەشێوەیەكی گونجاو ڕەفتاریان نەكردووە، دەیانگۆڕن و كەسانی دیكە لەبری ئەوان هەڵدەبژێرن)).


كەواتە وەك پرۆفیسۆ ئیدوین ئەمینتاش ئاماژەی پێكرد، بەشداری لەپرۆسەی دیموكراتی بەشدارییەكە لەچوارچێوەی هاوسەنگی و مافدا و پێویستە هەموو لایەنەكان بە دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنەوە رەچاوی رێساكانی گەمە دیموكراتیەكە بكەن، سەبارەت بە هەنگاو هەڵگرتنیش بۆ پرۆسەی دادپەروەری كۆمەڵایەتی وەك بنەمایەك بۆ ئاشتی كۆمەڵایەتیش پرسیارمان لەپرۆفیسۆر ئەلبێنا ئەزمانۆڤا بەڕێوەبەری پرۆگرامەكانی ئابووری سیاسی نێودەوڵەتی لەزانكۆی كانت لەبرۆكسل كردو بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی:(پێش هەمووشت دەبێت لەكۆمەڵگەی دیموكراتیدا میكانیزمێك هەبێت بۆ بەرگری كردن لەمافی تاكەكەس لەبەرامبەر كۆمەڵگە و دەسەڵاتی سیاسیدا، لەبەر ئەوەی هەروەك مۆنتسكیو و ڕۆسۆش ئاماژەیان پێكردووە دەكرێت كۆمەڵگەش بە چەشنی دەسەڵات مەترسیدار بێت، كەواتە نابێت دیموكراسی بە چەشنێك بنیاد بنێین خاڵی بێت لەمیكانیزمەكانی پاراستنی مافەكانی تاكەكەس لەبەرامبەر خودی كۆمەڵگەدا. لەڕاستیدا هەندێ ماف هەن، وەك مافی ژیان، كە دەبێت زەمانەتكردنیان گرێنەدرێتەوە بە هیچ مەرجێكەوە، ئەویش لەپێناو ئەوەی سیستمی كۆمەڵایەتی وەك سیستمێكی دادپەروەری لێی بڕوانرێت لەلایەن تاكەكەسانەوە، بۆ ئەوەی هەست بە دڵسۆزی بكەن لەبەرامبەر كۆمەڵگەكەیاندا، ئەمەش سەردەكێشێت بۆ پابەندبوون و دواتر بۆ ئاشتی كۆمەڵایەتی. لەهەمان كاتدا هەندێ ئەرك هەیە دەبێت دەسەڵات پێی هەڵبستێت، وەك دابینكردنی پێداویستیە بنەڕەتیەكانی ژیان، وەك دۆزینەوەی هەلی كاركردن، هەروەها ڕەخساندنی هەل و مەرجی پێویست بۆ بەشداری سیاسی. سەبارەت بە دادپەروەریی كۆمەڵایەتیش، یەكێك لەڕەهەندەكانی عەدالەتی كۆمەڵایەتی ئەوەیە تاكەكەس تێڕوانینیان وابێت ئەو سیستمە كۆمەڵایەتیەی ئەوان تێیدادەژین دادپەروەرە، واتە ئەگەر تاكەكەسەكان هەستنەكەن پارێزراون، ئەوا ئەو سیستمە كۆمەڵایەتیە بە دادپەروەر نازانن كە تێیدا دەژین. ڕەهەندی دووەم، كە ڕەهەندێكی بەرتەسكترە، بریتییە لەلایەنی ئابووری یا كۆمەڵایەتی یان ماددی، یاخود دابینكردنی پێداویستیە بنەڕەتیەكانی بەردەوام بوونی ژیان، هەر ئەمەش وایكردووە لێكۆڵینەوە بكرێت لەبارەی توانای سیستمە سیاسییەكانی ئەفریقیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ دابینكردنی ئەم لایەنە، ئەویش خۆی لەدۆزینەوەی هەلی كار یان زەمانەتكردنی ژیانێكی ئاساییدا بەرجەستە دەكات)).