بونیادنانەوەی ژێرخانی وڵات و بەردەوامی پرۆسەی چاكسازی

بونیادنانەوەی ژێرخانی وڵات و بەردەوامی پرۆسەی چاكسازی

ئەگەر بیانییەك لێمان بپرسێ وڵاتی ئێوە لە چ قۆناغێكدایە و دەتانەوێت بەرەو كوێ هەنگاو هەڵبگرن؟ لەوانەیە زۆربەی وەڵامەكان بەوجۆرە بێت كە ئێمە وڵاتی دوای شەڕین و دەمانەوێت ژێرخانی وڵاتمان بونیاد بنێینەوە و هەنگاو بەرەو ژیانێكی خۆشگوزەران و دیموكراتی هەڵبگرین، لەم وەڵامەی ئێمە بەشی زۆری ئەوانەی پرسیارمان لێدەكەن، هەست دەكەن ئێمە پێشتر ئەزموونێكمان هەبووە و دەزانین چۆن بونیادی بنێینەوە، یان لە باكگراوندی مێژووی حكومڕانی سەدان ساڵمانەوە نەخشەیەكی رێگەمان لەبەردەستە و دەزانین بەرەو كوێ هەنگاو هەڵدەگرین، بەڵام ئەگەر بە وردی بار و قۆناغی ئێستا و رابردووی خۆمان بەراورد بكەین، هەست دەكەین ئێمە وڵاتی دوای شەڕ نین، بەڵكو وڵاتێكی داگیركراو بووین شەڕ هاتۆتە ناو وڵاتی ئێمە و هەتا ئێستاش رێژەی لە %40ی ئەو ناوچانەی كە پێی دەڵێن ناوچە دابڕاوەكان نەگەڕاونەتەوە سەر ئیدارەی هەرێمی كوردستان، لەمەش زیاتر ئێمە وڵات نەبووین، بەڵكو داگیركراو بووین و وەك خاكی داگیركراو مامەڵەیان لەگەڵ كردووین و نەك هەر پڕۆژەكانمان بەهۆی شەڕ و كاولكارییەوە تێكچوون، بەڵكو بەدەستی ئەنقەست هەرێمی كوردستان لەسەردەمی رژێمە یەك بەدوایەكانی عێراقدا پشتگوێ خرابووین و ئێستاشی لەگەڵدا بێت رێژەی ئەو %17ی كە وەك بەشە داهاتی كوردستان لە بودجەی عێراق بۆ ئەم هەرێمە تەرخانكراوە دوای لێ بڕینی خەرجییەكانی سەروەریی كە %12.8ی دەمێنێتەوە و كێشەو ململانێی لەسەرەو هەتا ئێستا ئەو بودجەیەش نەبۆتە بنەمایەكی ئەتۆ كە بتوانرێت پلانی ستراتیژی درێژخایەنی لەسەر دابڕێژرێت، بۆیە لێرەوە بەچەند خاڵێك دەسنیشانی باری ئێستا دەكەین، بۆ ئەوەی دواتر كە دێینە سەر مەسەلەی بونیادنانەوەی ژێرخان بتوانین قسەی لەسەر بكەین:
1- جیاوازی نێوان هەرێمی كوردستان لەگەڵ وڵاتی دوای شەڕ ئەوەیە، وڵاتی دوای شەڕ دەزانێت لەمیانەی ئەو شەڕەدا چەند كۆمپانیا و پڕۆژەی ستراتیژی و فڕۆكەخانە و ئاپارتمان و شەقامی تێكچووە یان خاپور بووە، بۆیە كاتێك دوای شەڕ دەیەوێت سەرلەنوێ وڵاتی خۆی رێكبخاتەوە، دەزانێت چی دەوێت و دەشزانێت چۆن دەستی پێبكات، بەڵام وڵاتێكی وەك هەرێمی كوردستان كە دەكرێت بڵێین حاڵەتەكەی ئەگەر دەگمەنیش نەبێت وێنەی كەمە، هیچی نەبووە و دەبێت لەسفرەوە دەست پێبكاتەوە، تەنانەت ژێرخانی حكومڕانی و بەڕێوەبردنی وڵاتیشی لەسفرەوە دەست پێكردۆتەوە.
2- وڵاتانی دوای شەڕ كە شەڕ تەواو دەبێت وەك ئەندامی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی حسابی بۆ دەكرێت و وەك ئەندامێكی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كۆمەك دەكرێت و قەرزی درێژخایەنی پێدەرێت هەتا دەكەوێتەوە سەرپێی خۆی، بەڵام هەرێمی كوردستان دوای راپەڕین كە پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستانی دامەزراند، كەوتە ژێر باری دوو گەمارۆ، عێراقیش گەمارۆی ئابووری خستە سەر بۆ ئەوەی ئەزموونەكە سەركەوتوو نەبێت، بۆیە لەم رووەشەوە ناكرێت هەرێمی كوردستان بەراورد بكرێت.


لەوڵاتانی دوای شەڕ توانایی مرۆیی بەو ئاستە لاواز نەبووە كە نەتوانرێت دوای شەڕ بۆ ئاوەدانكردنەوە هەڵبسوڕێنرێت، هەر بۆنموونە لە ئەڵمانیا و ژاپۆنی دوای شەڕی دووەمی جیهانی ئەو توانا مرۆییەی كە پێشتر بۆ شەڕ خرابوونە گەڕ، توانرا دوای شەڕ بگۆڕدرێنەوە بۆ توانای بونیادنانەوە، هەروەك چۆن عێراق دوای شەڕی لەگەڵ ئێران ئەو توانایانەی بۆ كاری سەربازی و شەڕ خستبوویەوە ئەو كارگانەی بەرهەمی پێداویستی سەربازی بەرهەم دەهێنا، هەمووی گۆڕینەوە بۆ خزمەتی مەدەنی، بۆیە لەڕووی توانای مرۆییشەوە وڵاتی ئێمە وڵاتێكی پشتگوێ خرابوومان بۆ بەجێما، لە هەموو كوردستاندا زانكۆیەك و تەنیا یەك دوو پەیمانگا هەبوو، هەروەها لەناو زانكۆی سەڵاحەدینیشدا، كۆلێژی كشتوكاڵی داخرابوو، بۆ ئەوەی تەنانەت كادری كشتوكاڵی زانستی پەروەردە نەبن و ئابووری كوردستان لەسەر بنەمای ئابووری كشتوكاڵی بونیاد نەنێنەوە، لەم لایەنەشەوە هەست دەكەین دووبارە بونیادنانەوەی ژێرخانی توانا مرۆییەكانیشمان پێویستی بەسەرلەنوێ بونیادنانەوە هەیە.

ئەم خاڵانە لەوەڵامی ئەو پرسیارە زیاتر بوونە جێگەی ئەوەی ئاماژەی پێبكەین، كاتێك پرسیارمان لە پرۆفیسۆر رۆبەرت باسیل تالیس ئوستادی فەلسەفەی سیاسیی لەزانكۆی ڤاندەربێڵت كرد و بەبیری هێناینەوە كە بونیادنانەوەی ژێرخان كۆمەڵێك لایەن دەگرێتەوە و لەم چوارچێوەیەدا بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن و وتی: (پرسیار لەسەر بونیادنانەوەی ژێرخان پرسیارێكی باشە و لەهەمان كاتدا پرسیارێكی قورسیشە، لەبەر ئەوەی دەكرێت ژێرخان مانای جیاوازی هەبێت، دەكرێت بەمانای هەلومەرجی كەلتووری، دۆخی ئابووری، سەرچاوەكان و چۆنیەتی تەرخانكردن و چۆنیەتی كۆنتڕۆڵكردن و دابەشكردنیان بگرێتەوە، هەروەها دەكرێت باسكردن بێت لە سروشتی ئەو سیستمە قەزائیەی لە ئارادایە، سروشتی دەستووری وڵاتەكە و پەرلەمانی وڵاتەكە و..تاد. لەبەر ئەوە وەڵامێكی گشتی نییە بۆ پرسیارەكەی ئێوە، لەبەر ئەوەی گواستنەوە بۆ دیموكراسی پێویستی بە ڕەچاوكردنی چەند ئیعتیبارێك هەیە كە پەیوەستن بەو كۆمەڵگەیەی ئێمە لە بارەیەوە دەدوێین. بۆ نموونە ئەگەر وڵاتەكە تازە لە شەڕی ناوخۆ ڕزگاری بووبێت، یان لەشەڕكردن لەگەڵ هێزێكی دەرەكی یان دەوڵەتێكی دراوسێ، ئەوا ئەمە كاریگەری دەبێت لەسەر پرۆسەی بە دیموكراتیكردن. هەروەها دەبێت ئەوە لەبەرچاو بگرین كە ئێمە وڵاتێك لە چ دۆخێكەوە بەرەو دیموكراسی ئاڵوگۆڕ پێدەكەین، ئایا پێشتر دەسەڵاتێكی دیكتاتۆری لە ئارادابووە، ئایا ڕژێمێكی تیۆكراتی حكومڕانیكردووە، ئایا جۆرێك لە پاشایەتی فەرمانڕەوابووە، كەواتە پرۆسەی بە دیموكراتیكردن دەوەستێتەسەر زۆرێك لە هەلومەرجە واقیعیەكەی ئەو كۆمەڵگەیەی جێی باسی ئێمەیە. هەربۆیە گرنگە پێش ئەوەی دەست بە قۆناغی ئینتیقالی بكەین ئەوە دەستنیشان بكەین كە لە واقیعدا ئێمە مامەڵە لەگەڵ چ هەلومەرجێكدا دەكەین، ئەوەی ئێوە ئاماژەی پێدەكەن تەواو ڕاست و دروستە كە ئەگەر پێشمەرجە دیموكراسییەكان، ئەگەر ڕێساكانی بەرەنگاربوونەوی گەندەڵی، ئەگەری سەروەریی یاسا پشتگوێخران، ئەگەر كرانەوە لە ئارادانەبوو، ئەوا بە دڵنیاییەوە پرۆسەی بە دیموكراتیكردن زەحمەتتر دەبێت. چونكە دیموكراسی بریتی نییە لە تەنیا هەڵبژاردن و دەنگدان و ئازادی ڕۆژنامەگەری، لەبەر ئەوەی هەروەك دەوترێت دیموكراسی پەیوەستە بە متمانەی كۆمەڵایەتیەوە، بۆ نموونە تۆ پێویستت بەوە هەیە متمانە بە دراوسێكەت بكەیت كە وەك هاووڵاتییەكی باش رەفتار دەكات، متمانە بە بەرپرسە هەڵبژێدراوەكانت بكەیت بۆ ئەوەی لە ئاستی نوێنەرایەتی كردنی ئەو بەرژەوەندیانەدا بن كە لە پێناویدا هەڵبژێردراون و متمانەیان پێدراوە. واتە هەر تەنیا ئەوە بەس نییە خەڵك تێگەیشتنێكی دیاریكراویان لە بارەی جیهانەوە هەبێت، بەڵكو دەبێت ئاشنا بكرێن بە پرسە مەدەنیەكان، بزانن مافەكانیان چییە، بزانن سیستمە سیاسییەكە چییە و ڕێساكان چین، چونكە لەغیابی ئەمانەدا دیموكراسی دروست نابێت، كەواتە دیموكراسی پێویستی بە پەروەردە، بە پێوەندیكردن و بە بەشداری كردن هەیە. لەو وڵاتانەی لە قۆناغی ئینتیقالیدا ئەركی ئاشناكردنی خەڵك بە پرسە مەدەنیەكان زەحمەتە، بە تایبەتی كە كەلتووری گەندەڵی و بێمتمانەیی و نەبوونی سەروەریی یاسا هەبێت، بەڵام دەكرێت لەڕێی كاركردن بۆ بنیادنانی دامەزراوە پەروەردەییەكان، لەڕێی پاراستنی هاووڵاتیان، ڕۆژنامەگەری ئازاد و ڕاگەیاندن كار بۆ بەرەوپێشبردنی دیموكراسی بكرێت لەو وڵاتانەی لە قۆناغی ئینتیقالیدان، لەگەڵ ئەوەشدا هەموو ئەم هەوڵانە نابنەهۆی هێنانەدی دیموكراسی ئەگەر هاوشان نەبن بە گۆڕینی كەلتووری كۆمەڵگەكە، واتە بۆ ئەوەی بە تەواوەتی دیموكراسی بەدی بهێنین، دەبێت ئەم لایەنە كەلتووریە فەرامۆش نەكەین)).

هەر لەم چوارچێوەیەدا سەبارەت بە بونیادنانەوەی ژێرخان كە پەیوەست بێت بە بونیادنانەوەی توانای دامەزراوەكانی دەوڵەت، پرسیارمان لە پرۆفیسۆر لی دیمتریۆس واڵكەر ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی باشوری كارۆلینا كرد و بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (بنیادنانەوەی ژێرخان پەیوەستە بە بنیادنانەوەی توانای دەوڵەت بۆ بەدەستهێنان و دابەشكردنی داهاتەكان، ئەگەر بە شێوەیەكی یەكسانیش نەبێت، ئەوا بە شێوەیەك بێت كە چوارچێوەیەكی بنەڕەتی بخوڵقێنێت بۆ دیموكراسیەكی بەردەوام. لە ڕاستیدا دروستكردنی بیرۆكراسیەتێكی پیشەوەر «پرۆفیشناڵ» كاتی دەوێت، بیرۆكراسیەتێك كە تا ڕاددەیەك سەربەخۆ بێت لە كۆنتڕۆڵی سیاسەت. كەواتە ئەمە زۆر گرنگە كە بیرۆكراسیەتی وڵاتەكە هەم پیشەوەر بێت و هەم خاوەنی ئاستێكی دیاریكراو لە سەربەخۆیی بێت. ئەوەی بەلای منەوە گرنگە ئەوەیە، كە كۆمەڵگەی مەدەنی چاوەڕوانی خۆی هەیە لەبارەی دیموكراسی و دامەزراوەكانەوە، پەرەپێدانی شەرعیەتی دامەزراوەییە لەو كۆمەڵگەیەدا، بە چەشنێك خەڵكی چاوەڕوانیان هەبێت لە بارەی چۆنیەتی كاركردنی ئەو دامەزراوانەوە. بۆ نموونە ئەگەر لە عێراقدا سیستمی قەزائی ڕۆڵی خۆی ببینێت لە چەسپاندنی عەدالەتدا-ئەگەرچی ئەمە پرسێكی سیاسییە، بەڵام لەهەمان كاتدا پرسێكی قەزائیشە- ئەوا زیاتر و زیاتر خەڵكی متمانەیان بەم دامەزراوەیە دەبێت بۆ یەكلاكردنەوەی ئەو ناكۆكی و كێشانەی لەنێوانی هاووڵاتیانی كۆمەڵگەدا دروست دەبن، ئەمەش كاریگەری ئیجابی دەبێت لەسەر متمانەكردن بە حكومەت. دووبارە ئەمە ئەمانگەڕێنێتەوە بۆ پرسی گەندەڵی، لەبەر ئەوەی دەكرێت بێمتمانەیی خەڵك بە حكومەت نیشانەی گەندەڵبوونی حكومەت بێت. كەواتە بەشێك لە پرۆسەی بنیادنانی دیموكراسی بریتییە لەوەی خەڵك متمانە بە دامەزراوە دیموكراسییەكان بكەن و ئەدای ئەو دامەزراوانەش جێی ڕەزامەندی بێت. ئەوەی پێوەندی بە كەلتوورەوە هەبێت، من ناڵێم كەلتوور خۆی لەخۆیدا نادیموكراتیە، لەبەر ئەوەی دەكرێت، بۆ نموونە، لە ئیسلامدا سوود لە هەندێ بەهای یەكسانخواز و دیموكراتی وەربگرین، لەوەش زیاتر دەبێت خەڵكی ئەوە بەدی بكەن كە ئەم دیموكراسیە لە چوارچێوەی حكومەتەكە و لە چوارچێوەی ڕژێمەكەشدا بوونی هەیە. كەواتە ئەو كۆمەڵگەیانەش كە مێژوییەكیان نییە لە حكومڕانی دیموكراتی دەتوانن سوود لەلایەن و ڕەهەندە دیموكراتییەكانی كەلتوورەكەیان وەربگرن و ئاوێتەی بكەن لەگەڵ كۆمەڵگەی دیموكراتیدا، من پێموایە دەبێت ئەم ڕاستیەمان لەبەرچاو بێت-ئەمەش كارێكی مومكینە لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا-كە بۆی هەیە ئەو كۆمەڵگەیانە پەرە بە چەشنێك لە دیموكراسی بدەن جیاواز بێت لەو چاوەڕوانی و پێشبینیانەی ئێمە لە دیموكراسیەتی ڕۆژئاوا هەمانە. كەواتە ئەگەری ئەوە هەیە لە كۆمەڵگە تازە گەشەكردووەكانیشدا پەرە بە دیموكراسی بدرێت، بەڵام دەبێت ئەوە لەبیر نەكەین كە متمانە بە دامەزراوەكان دەبێتەهۆی قوڵكردنەوەی دیموكراسی، ئەم متمانەیەش ئەو كاتە دروست دەبێت كە خەڵكی ببینن دامەزراوەكان بەشێوەیەكی ڕاست و دروست ئەركەكانی خۆیان ئەدا دەكەن)).


پەرەپێدانی توانای مرۆیی
هەنگاوێكی گرنگ لە بونیادنانەوەی ژێرخاندا
سەركەوتنی پرۆسەی پەرەپێدان تەنیا دەستپێكردن نییە، بەڵكو سەركەوتنی پرۆسەكە (پەرەپێدانی بەردەوامە - Sustainable development)، كەواتە ئەمە پێمان دەڵێت ئەگەر ئێمە هاوشان لەگەڵ بونیادنانەوەی ژێرخان و دەسپێكی پرۆسەی پەرەپێدان پەرە بەتوانای مرۆیی كادرە كارگێڕی و زانستییەكانی خۆمان نەدەین، ئەوا پرۆسەی پەرەپێدان نابێتە ئەو پرۆسەی بەردەوامی هەبێت. سەبارەت بەم لایەنە گرنگە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر دۆگلاس سێر وێبەر تۆژەر لەسەنتەری كاگێڕی و بازرگانی ئەوروپا (INSEDA) كرد و دەربارەی ئەم لایەنە بەمجۆرە رای خۆی بە گوڵان راگەیاند و وتی: (پێش هەموو شتێك، دەمەوێ ئاماژە بەوە بدەم كە لەپرۆسەی پەرەپێداندا شتێك هەیە من ناوم لێناوە بە «ژێرخانی نەرم – The Soft Infrastructure»، بۆنموونە وەكو پەرەپێدانی پەروەردە و بەرزكردنەوەی ئاستی پەروەردەیی، لەگەڵ پەرەپێدانی دامەزراوەكانی سیاسی و بیرۆكراسی كە سەروەریی یاسا دەستەبەر بكات، لەئاكامیشدا دەبن بە مایەی پتەوكردنی دیموكراسییەت، لەبەرئەوەی بەبێ سەروەریی یاسا سەقامگیری مەحاڵە و هاوكات پەرەپێدان وەدیناهێنرێت لەبوارەكانی بزنس و هەڵكشانی ئابووری. هەورەها ئیحتیواكردن و بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی شتێكی زۆر گرنگە بۆ پەرەپێدانی دیموكراسییەتێكی سەقامگیر و كارا. ئەگەر بێت و سەروەریی یاسا نەپارێزرێت، ئەوكات هاووڵاتیان ناتوانن متمانەیی بەرامبەر دامەزراوە دیموكراسییەكان دروستبكەن لەكاتێكدا كە دامەزراوە دیموكراسییەكان زۆر گرنگە بۆ مانەوەی درێژخایەنی هاووڵاتیان. لەپێناو بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لەنێو فەرمانبەرەكان، دوو شتی زۆر گرنگ هەیە: یەكەمیان، پێویستە فەرمانبەرەكان لەسەر بنەمای لێهاتوویی دابمەزرێن، بۆنموونە لەسەر بنەمای تێستكردن و ئاستی خوێندەواری و شیاوی، نەك لەسەر بنەمای خزمانێ و هاوڕێیەتی، لەگەڵ هەبوونی شەفافیەت و پیشەیی لەسەر بنەمای لێهاتوویی و بەرزڕاگرتنی رێڕەوەكان لە خزمەتگوزارییە گشتییەكان كە لەبەردەم فەرمانبەرەكانی حكومەت دەبن بە رێگر و هانیان نادات بۆ وەرگرتنی بەرتیل.

دوو خاڵی تر هەیە كە دەمەوێت بە كورتی ئاماژەیان پێبكەم ئەوەیە: بەپێی توێژینەوەكان، دیموكراسییەتە تازەكان زیاتر لەو حاڵەتانەدا سەركەوتوو دەبێت كاتێك ئەو دەستوورەی كە كۆمەڵگە دیموكراسییە تازەكانی لەسەر بونیادنراوە باشتروایە زیاتر دەسەڵاتەكانی جێبەجێكردن دابەشبكات نەك هەموویان لە ئوفیسێك كۆبكاتەوە (باشتر وایە سیستەمی دیموكراسی ئەمریكی پیادەبكرێت نەك سیستەمی دیموكراسیی فەڕەنسی). دووەم خاڵ: لەپێناو بەردەوامبوونی دیموكراسییەت، هەبوونی كۆمەڵگەیەكی مەدەنیی بەهێز زۆر گرنگە، بۆنموونە گرووپەكانی فشار و بەرژەوەندییەكان، رێكخراوە خۆبەخشەكان، سەندیكاكان، لەگەڵ میدیای هەواڵەكان كە دەتوانن بەشێوەیەكی سەربەخۆ كاربكەن دوور لە حكومەت)).

پرۆفیسۆر دۆگلاس وەك بواری تایبەتمەندی خۆی زیاتر لەسەر لایەنی هەنگاوی نەرم بۆپرۆسەكە قسەی كرد، بەڵام پرۆفیسۆر رۆبەرت باسیل تالیس لە درێژەی لێدوانەكەی بۆ گوڵان و لەسەر ئەم پرسە راشكاوانەتر هەڵوەستەی كردو وتی: (تا ڕاددەیەكی گەورە دیموكراسی پشت بە توانای مرۆیی دەبەستێت، بەڵام ئەوەی من لە پرسیارەكەی ئێوە تێیگەشتبم ئەوەیە ئێوە مەبەستتان مانا بەرفراوانەكەی توانای مرۆییە، كە ئاستی خوێنەواری، ئاستی پەورەردەیی، ئاستی توانای بەدەستهێنانی خۆراك دەگرێتەوە. چونكە پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئێمە مامەڵە لەگەڵ خەڵكانێكی خوێنەواردا دەكەین كە خاوەنی تەندروستیەكی باشن، یاخود لەگەڵ خەڵكانێكی نەخوێندەوار كە مەحرومن لە پێداویستیە بنەڕەتییەكان، وەك خۆراك، هەروەها ئایا شوێنی نیشتەجێبوون بۆ خەڵك دابینكراوە، ئایا ئاوی خواردنەوە دابینكراوە، لەبەر ئەوە دەبێت بە چەشنی وەڵامی پرسیارەكەی پێشوو لێرەشدا وەڵامێكی گشتی پرسیارەكەتان بدەمەوە. واتە بە شێوەیەكی گشتی دیموكراسی پێویستی بەوە هەیە پێداویستییە بنەڕەتییەكان دابینكرابێتن، بۆ نموونە دەكرێت لەگەڵ ئەوەی خەڵكانێكت هەبێت تەندروستییەكی باشیان هەبێت، خاوەنی شوێنی نیشتەجێبوون بن، ئاستێكی باشی خوێنەواری و پەروەردەییان هەبێت، ئەوا دیموكراسی دووچاری لاوازی و نەمان ببێتەوە، ئەگەر خەڵكی ئاوی پاكیان نەبووە بۆ خواردنەوە، ئەگەر ئازادی ڕۆژنامەگەری نەبوو، ئەگەر پێداویستییە بنەڕەتییەكانی دیكە دابین نەكرابوو، ئەوا ناكرێت بڵێین هەنگاو بەرەو سەركەوتن دەچێت)).

كەواتە مەسەلەی پەرەپێدانی مرۆیی هاوشانی پرۆسەكانی دیكەی قۆناغەكانی پەرەپێدان و بونیادنانەوەی ژێرخان گرنگیەكی تایبەتی هەیە و پەیوەستە بە پرۆسەی فێركردن و راهێنان و لەمەش گرنگتر دەكەوێتە چوارچێوەی پرۆسەی پەروەردەوە، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا پرسیارمان لە پرۆفیسۆر سیری گولپن بەڕێوەبەری دیراساتی پەرەپێدان و دیموكراتی لەسەنتەری (CMI) لەنەرویج و ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی بێرگن كرد و سەبارەت بەم پرۆسەیە بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (بۆ دیموكراسی گرنگە خەڵكی وڵاتەكە ئاستێكی بەرزی خوێندەواریان هەبێت، لە هەمان كاتدا دامەزراوە پەروەردەییەكان و دەزگاكانی ڕاگەیاندنیش گرنگی خۆیان هەیە كە ببنە سەكۆیەك بۆ مشتومڕ و گفتوگۆی گشتی. بۆیە من دووبارە جەخت لەسەر گرنگی پەروەردە دەكەمەوە، پەروەردە گرنگە بۆ باشتركردنی توانای مرۆیی، بۆ گەشەپێدانی ئابووری و بۆ پەرەپێدانی دیموكراسی، لەبەر ئەوەی پەروەردە و بنیادنانی توانای مرۆیی داینەمۆی گەشەپێدانن. لەلایەكی دیكەوە توانای دەوڵەت بۆ بەدەستهێنانی داهات، بێئەوەی پشت بە هاووڵاتیان ببەستێت، دەبێتەهۆی ئەوەی پرۆسەی گەشەپێدان و دیموكراسی زەحمەت بێت. هەندێ لەو وڵاتانەی دیموكراسی تێیاندا لاوازە، بۆ نموونە مالاوی، زانكۆكان هەوڵیانداوە ڕۆڵێك ببینن لەم ڕووەوە، بۆ نموونە هەوڵیانداوە ڕەخنە لەو نالێبوردەییە بگرن كە لەلایەن دەسەڵاتەوە مومارەسە دەكرێت. كەواتە ئەوە ڕاستە زانكۆكان، ڕۆشنبیران و كەسە ئاكادیمیەكان دەتوانن هەم لە وڵاتە گەشەكردووەكان و هەم لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا ڕۆڵێكی گرنگ ببینن، بە تایبەتی لەو وڵاتانەی ئاستێكی نزمی گەشەكردنیان هەیە، بەڵام ئەمەش پێویستی بە بوێری و بە پاڵنەر هەیە بۆ ئەوەی دەنگ بەرز بكەنەوە، چونكە ئەگەر كەسانێك هەبن ئامادەبن كەمتەرخەمی لە ئەداكردنی ئەركەكانی خۆیاندا بكەن وەك نرخێك بۆ بەدەستهێنانی داهات بۆ ئەنجامدانی لێكۆڵینەوەكانیان، واتە ئامادەبن ملكەچی دەسەڵاتەكە بن، ئەوا كەمتر دەتوانن ئەم ڕۆڵە ئەدا بكەن. پێموایە ئەگەر بتوانرێت تۆڕێكی نێودەوڵەتی هەبێت ئەكادیمیەكان كۆبكاتەوە، ئەوا ئەمە زیاتر دەبێتە هاندەر بۆ ئەوەی ئامادەبن و توانای ئەوەیان هەبێت ڕەخنەبگرن، چونكە ئەو كاتە هەستدەكەن پارێزراون، لەبەر ئەوەی ئەگەر ڕووبەڕووی هەراسانكردن ببنەوە، ئەوا دەزانن كەسانێك هەن دەنگ بەرز دەكەنەوە، هەروەها دەكرێت لەڕێی داڕشتنی یاساوە بۆ پاراستنی ئەكادیمیەكان و بنیادنانی ژێرخانی پێویست بۆ ئەوەی هەڵبستن بە دۆزینەوەی چارەسەر بۆ كێشەكان، كارێك بكرێت كە كەسە ئەكادیمیەكان پێگەیەكی كەمتر لاوازیان هەبێت لە بەرامبەر فشارەكاندا. كەواتە دروستكردنی ئەم تۆڕە نێودەوڵەتیە گرنگە بۆ پەرەپێدان و بەهێزكردنی كەلتووری ڕەخنەگرتن)).

سەبارەت بە ئاستی نزمی توانای مرۆییش لەسەر پرۆسەی پەرەپێدان و بونیادی دیموكراتی، پرۆفیسۆر لی دیمتریس لە درێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان جەختی لەسەر ئەوەكردوەوە: (ئەگەر ئاستی توانای مرۆیی نزم بوو، ئەوا دژواری و زەحمەتیەكی زۆر دروست دەبێت، لەبەر ئەوەی ئەو كاتە پیشەوەری و ئاستی پێویستی پەروەردەیی لە چوارچێوەی دەزگای بیرۆكراسیەتدا بەدی ناكرێت، بۆ ئەوەی كارەكان وەك پێویست و بە شێوازێكی پیشەوەرانە ئەنجام بدرێن. كەواتە چۆن ئەمە بنیاد دەنرێت؟ لە ڕاستیدا ئەمە پێویستی بە كاتە، لەبەر ئەوەی تۆ پێویستت بە ڕاهێنان و مەشقپێكردن و چاودێریكردنی ئەو كەسانە هەیە كە لەو دەزگایەدا كار دەكەن. واتە بنیادنانی توانای مرۆیی پێویستی بە مەشقپێكردن و ڕاهێنانی بەردەوامە. لەم رووەوە زانكۆكان گرنگن و ڕۆڵێكی گرنگ دەبینن لە بڵاوكردنەوەی مەعریفە و ئەگەر بەم رۆڵە هەڵنەستن، ئەوا ئەمە مانای بوونی كەموكورتیە لە كۆمەڵگەدا. كەواتە ئاستی پەروەردەی زانكۆیی ئاستێكی گرنگە، بەڵام لە هەمان كاتدا نابێت ئاستەكانی دیكەی پەروەردەیی فەرامۆش بكرێن، بۆ نموونە لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا قۆناغی سەرەتای پەروەردە هەیە، كە منداڵان فێری نووسین و خوێندنەوە دەكات، بەڵام زۆربەی مناڵان بەردەوام نابن و دوای تەواوكردنی ئەم قۆناغە درێژە بە خوێندن نادەن، لەبەر ئەوەی پێویستە گرنگی بە قۆناغی ناوەندی بدرێت لەم وڵاتانەدا، بۆ ئەوەی دەرفەتی ئەوەیان هەبێت قۆناغی ناوەندیش تەواو بكەن، واتە بەلای كەمەوە ئەم ئاستە پەورەردەییەیان هەبێت. لە ڕاستیدا قۆناغی پەروەردەی زانكۆیی گرنگە بۆ بنیادنان و بەردەوامیدان بە دیموكراسی، لەبەر ئەوە من ئومێدی ئەوە دەكەم ئەو قوتابیانە دەرفەتی ئەوەشیان هەبێت ئەم قۆناغە گرنگە تەواو بكەن. هەروەها یەكێك لە دژواری و زەحمەتیەكان ئەوەیە ئەو كەسانەی زانكۆش تەواو دەكەن، نیگەرانی ئەوەیان هەیە كە هەلی كاركردن و سوودوەرگرتن لە پسپۆریەكەیان بۆ ناڕەخسێت، كاتێكیش ناتوانن دەرفەتی كاركردن بەدەست بهێنن، ئەوا دووچاری نائومێدی دەبن. لەبەر ئەوە گرنگە دەوڵەت كار بۆ ئەوە بكات هەموو ئەوانەی شایستەی ئەوەن قۆناغی خوێندنی زانكۆ تەواو بكەن، ئەم دەرفەتەیان بۆ بڕەخسێنێت، بۆ ئەوەی لە زانكۆدا بتوانن ئەو توانا مرۆییە بەدەست بهێنن كە ئێوە باسی لێوەدەكەن، بۆ ئەوەی بتوانرێت ئەو گەنجانە ببنە پاڵپشت بۆ سیستمەكە)).


چاكسازی بەردەوام و
بەگژداچوونەوەی گەندەڵی
لایەنێكی دیكەی گرنگ كە لەپرۆسەی بونیادی دیموكراتی و بونیادنانەوەی ژێرخانی وڵات رووبەڕووی دەبینەوە، سەرهەڵدانی دیاردەی گەندەڵی و ئەو كەموكورتیانەیە كە لەئاكامی كەم ئەزموونی پرۆسەی حكومڕانی دێتە رێگەی پرۆسەكانی ئاوەدانكردنەوە، هەربۆیە ئەگەر ئیرادەی چاكسازی و بەگژداچوونەوەی گەندەڵی نەخرێتە گەڕ، ئەوە چارەنووسی پرۆسەكە بەرەو خراپ دەبات، بۆ چۆنیەتی رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی و پرۆسەی چاكسازی بەردەوام لەمبارەوە پرۆفیسۆر رۆبەرت باسیل تالیس لە درێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان وتی: (لە ڕاستیدا دەبێت جیاوازی بكەین لەنێوان ئەوەی فەیلەسوفە سیاسییەكان پێی دەڵێن بونیادی بنەڕەتی كۆمەڵگە، لەگەڵ ئەو سیاسەت و یاسایانەی ڕۆژانە بۆ بەڕێوەبردنی كاروبارەكان دادەڕێژرێن. بەلای منەوە دیموكراسیەتی سەركەوتوو بەردەوام هەوڵی پێداچوونەوە و گۆڕینی سیاسەت و یاساكانی دەدات، بەڵام دەبێت ئەم پێداچونەوە و ڕیفۆرم و چاوخشاندنەوە بە یاسا و سیاسەتانەدا لە چوارچێوەیەكی سەقامگیردا ئەنجام بدرێن، مەبەستم ئەوەیە هەندێ ڕێسای بنەڕەتی هەیە وەك خۆیان بمێننەوە، وەك چەسپاندنی سەروەریی یاسا، ڕەخساندنی ئازادی و یەكسانی بۆ هەمووان، وەك پاراستنی ماف، ئاسایش و ئازادییەكانی تاكەكەس. بۆ نموونە بە چاوپۆشین لەوەی ئێمە چ مشتومڕێك دەكەین لە بارەی سەپاندنی باج، پرسی كۆچ و چاودێری تەندروستیەوە، ئەوا دەبێت هەندێ ماف و ئازادی بنەڕەتی دەستكاری نەكرێن و بپارێزرێن، وەك ئازادی و یەكسانی، سەرەوەریی یاسا، ئازادی ڕادەبڕین و ئازادی ڕۆژنامەگەری.))

ئەوەی پرۆفیسۆر تالیس ئاماژەی پیكرد هەوڵەكانی چاكسازی بوو لە چۆنیەتی راگرتنی پرانسیپە سەرەكیەكان و گۆڕانكاری و هەمواركردنی یاساكان، بەڵام سەبارەت بە رووبەڕووی گەندەڵی پرۆفیسۆر لی دیمتریوس لە درێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان راشكاوانەتر لەسەر ئەم پرسە هەڵوەستەی كردو وتی: (دەتوانین بڵێین لە سەدا حەفتا و بگرە لە سەدا نەوەتی دیموكراسی پەیوەستە بە ئەنجامدانی چاكسازیەوە، لەبەر ئەوەی دیموكراسی پەیوەستە بە پرۆسەی حكومڕانیكردنەوە، نەك تەنیا جێبەجێكردنێكی وشكی ڕێساكان، بۆ نموونە ئێمە لە دەستووردا ڕێسای ڕكابەری و ململانێكردنمان هەیە، ڕێسای بەشداری كردنمان هەیە كە ئیلتیزامیان پێوە دەكەین، بەڵام ڕێساكانی ململانێ و بەشداری كردن هەمیشە بابەتی گفتوگۆكردن و مشتمڕ و گۆڕانكارین، كەواتە لە دیموكراسیدا دڵنیایی لە ڕێساكاندا نییە، لەبەر ئەوەی ئەگەری گۆڕینیان هەیە، بەڵام دڵنیایی لە جێبەجێكردن و ئیلتیزامكردن بە ڕێساكانەوە هەیە. كەواتە ئەنجامدانی چاكسازی بەردەوام بەشێكە لە دیموكراسی، هەروەها بنەمایەكی بنەڕەتیە لە دیموكراسی. لە دیموكراسیدا خەڵكی ڕێكدەكەون لەسەر ئەوەی كە جیاوازن لە یەكتر، بەڵام جیاوازیەكانیان بە شێوەیەكی دیموكراتیانە یەكلادەكەنەوە، جا ئەو یەكلاكردنەوەیە لە چوارچێوەی دەسەڵاتی یاساداندا بێت، یاخود لە ڕێی گفتوگۆیەكی كراوەی دیموكراتیەوە بێت. بوونی جیاوازی و ناكۆكیەكان بەشێكی دانەبڕاون لە دیموكراسی، بەڵام مەزنی دیموكراس لەوەدایە ئەو ناكۆكیانە بە شێوەیەكی كراوە یەكلادەكاتەوە. كەواتە پرۆسەی چاكسازی و گۆڕین بەشێكی گرنگن لە دیموكراسی. ئەم پرسە بۆ ئێستای عێراق دژوار و سەختە، من پێشتر وەك چاودێرێكی دەرەكی موتابەعەی بارودۆخەكەم دەكرد، نیگەران بووم لەوەی وڵاتەكە بەرەو لێكهەڵوەشانەوە و لێكترازان بڕوات، بەڵام ئێستا هەست دەكەم هەوڵ هەیە بۆ چارەسەركردن و یەكلاكردنەوەی كێشەكان، ئەگەرچی بە دڵنیاییەوە هێشتا كێشە لە عێراقدا بوونی هەیە، من باوەڕم وایە گیانی نەتەوەیی و بەردەوامی لە عێراقدا بوونی هەیە، هیوادارام ئەوە دەرئەنجامێكی لێبكەوێتەوە كە جێی ڕەزامەندی هەموان بێت و ببێتەهۆی هێنانەئارای دیموكراسیەتێكی سەركەوتوو لە وڵاتەكەدا. من ئەوە بەدی دەكەم خەڵكی عێراق جگە لە شێوازەكانی دیكە، خۆیان لە چوارچێوەی كۆمەڵگەی مەدەنیدا ڕێكخستووە و هەوڵ هەیە بۆ دروستكردنی دەوڵەتێكی دیموكراتی كە بوار بە ململانێ بدات بۆ ئەوەی خەڵكی بتوانن گفتوگۆ لە بارەی ئەو پرسانەوە بكەن كە ڕووبەڕووی دەبنەوە)).

ئەوەی لێرەدا پرۆفیسۆر لی ئاماژەی پێكرد ئەوەیە چاكسازی خۆی لە خۆیدا بەشێكە لە پرۆسەی دیموكراتی و لێی جیانابێتەوە و پێویستە بۆ ئەوەی دیموكراتی سەركەتوو بێت، ئەوا دەبێت پرۆسەی چاكسازی بەردەوام بێت، بەڵام خاتوو سێری گوڵپن كەراستەوخۆ هاتە سەر بەگژداچوونەوەی گەندەڵی، بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی:(كێشەی ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی كێشەیەكی ئاڵۆزە. لە ڕاستیدا ئەگەر توانای خەڵك بەباشی بونیاد نەنرێتەوە، ئەوا ئەركی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و دووبارە بنیادنانەوەی ژێرخانی وڵاتەكە قورستر دەبێت. من پێم وایە لەم ڕووەوە دامەزراوەی پەروەردەیی و دەزگاكانی ڕاگەیاندن پێكهاتەی گرنگن بۆ شەڕكردن لەگەڵ گەندەڵیدا، چونكە كاركردن بۆ نەهێشتنی گەندەڵی زەحمەتە ئەگەر خەڵكی وڵاتەكە ئاستێكی نزمی پەورەردە و خوێنەواریان هەبێت، ئەگەر سەرچاوەكان لە ژێر كۆنتڕۆڵی نوخبەی وڵاتەكەدا بن. لە لایەكی دیكەوە من پێموایە لە كاتی گفتوگۆكردن بۆ گەیشتن بە گرێبەست لەپێناو پەرەپێدانی سەرچاوەكاندا دەبێت شەریكێكی مەحەلی هەبێت لەناو ئەو كەسانەدا كە گفتوگۆكە ئەنجام دەدەن، هەروەها فشارێكی نێودەوڵەتیش هەیە بۆ ئاشكراكردن و خستنەڕووی ئەو گرێببەستانەی ئەنجام دەدرێن. كەواتە لەم ڕووەوە بوونی ڕۆژنامەگەری ئازاد هۆكارێكی گرنگە بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی. دیارترین نموونە لەم ڕووەوە، ئەزموونی بەرازیلە كە لەم وڵاتەدا دامەرازەی تایبەت دروستكرا بۆ بەشداری كردنی خەڵك لە پرۆسەی دانانی بودجەدا، ئەمەش بووە هۆی زیادكردنی زانیاری خەڵك دەربارەی داهاتەكان و چۆنیەتی خەرجكردنیان، كە دەرئەنجامەكەی بریتی بوو لە زیادبوونی توانای خەڵك بۆ ئەوەی داوای كرانەوە بكەن. كەواتە دەكرێت هەنگاو بە هەنگاو كار بۆ پەرەپێدانی میكانیزمەكانی بەشداریكردن و داواكردنی كرانەوە بكەین، ئەمەش پێوستی بە بوونی ئیرادە دەبێت لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە بۆ ئەوەی ڕێگە بەو بەشداری كردنەی خەڵك بدەن. هەروەها پەرەپێدانی دامەزراوە ڕەسمیەكان زۆر گرنگە. لە هەمان كاتدا زۆر گرنگە ئەو یاسانەی دادەڕێژرێن لە قازانجی بەرەوپێشچوونی دیموكراسیدابن، وەك یاساكانی ڕۆژنامەگەری، یاساكانی پاراستنی مافەكانی مرۆڤ، بە چەشنێك بەشداری كردن لە بڕیارە سیاسییەكاندا شتێكی مەحاڵ نەبێت، هەروەها بوونی ڕاگەیاندنی ئازاد بۆ بەرەوپێشچوونی ئابووریش گرنگە. لەلایەكی دیكەوە زۆر گرنگە خەڵكی داواكاریەكانیان بەرز بكەنەوە، خواستەكانیان بخەنەڕوو، لەبەر ئەوەی دیموكراسی تەنیا شتێكی میكانیكی نییە، مەبەستم ئەوەیە تەنیا بنیادنانی دامەزراوەكان نییە، بەڵكو داواكاری خەڵك و ئیرادەی ئازادی خەڵكیش گرنگە. كەواتە مەسەلەكە بە تەنیا بە پشتبەستن بە چاكسازی دامەزراوەیی تەواو نابێت، ئەگەرچی چاكسازی دامەزراوەی یارمەتیدەرە، بەڵام من باوەڕم وایە دەكرێت گۆڕانكاری لە كەلتووریشدا ببێتەهۆكارێك بۆ ئەوەی دامەزراوەكان بتوانن ڕۆڵی خۆیان ئەدا بكەن، كەواتە كەلتووری داواكردن گرنگە. لەم ڕوانگەیەوە من دەڵێم بە دڵنیاییەوە كاركردن و كۆششكردن بۆ ئەنجامدانی چاكسازی دامەزراوەيی زۆر گرنگە، بەڵام ئەو چاكسازیە دامەزراوەییە بە چەشنێك بێت ببێتەهۆی بەرەوپێشبردنی دیموكراسی، واتە ناڕەزایی دەربڕین ئەگەر چاكسازیە دامەزراوەییەكە بە چەشنێك بوو گفتوگۆی كراوە و گفتوگۆی گشتی لەبارەی پرسە جیاوازەكانەوە سنووردار كرد، ئەگەر ئازادی پەروەردەیی سنوورداركرد، لەبەر ئەوەی ئازادی ئەكادیمی زۆر گرنگە بۆ بەرەوپێشبردن و پەرەپێدانی دیموكراسی)).
Top