لەوانەیە باشترین دەسپێك بۆ ئەم راپۆرتە وروژاندنی ئەو پرسیارە بێت، بۆچی قۆناخی رۆشنگەری ئەوروپا بە بونیادی دەوڵەتی نەتەوەیی گرێدەدەینەوە؟ ئایا دەوڵەتی ناسیۆنالیستی مێژوویەكی هێندە باشی هەیە كە لەگەڵ مێژووی رۆشنگەری پێكەوە گرێیان بدەینەوە؟ لەوانەیە وەڵامی ئەم پرسیارە لەگەڵ دەسپێكدا جۆرێك لە هاودژی و پێكناكۆكی لای خوێنەر دروست بكات، بەڵام كاتێك بەشێوەیەكی ئەركیۆلۆژیانە چینە كلسیەكانی سلبیاتی دەوڵەتی ناسیۆنالیستی لەماوەی دووسەدەی دوای رۆشنگەری لادەبەین، هەست دەكەین یەكەم هەنگاوی رۆشنگەری بۆ گۆڕینی دەوڵەتی ئایینی بووە بۆ دەوڵەتی نەتەوەیی، هەرئەمەش بۆتە هۆكاری ئەوەی پرۆژەی ئاشتی هەمیشەیی لەنێوان نەتەوەكاندا ببێتە یەكێك لەبەرهەمەكانی قۆناخی رۆشنگەری، بەواتایەكی دیكە جیاكردنەوەی ئایین و دەوڵەت، هەنگاوی یەكەم بووە بۆ بونیادی دەوڵەتی نەتەوەیی، هەربۆیە لەدوای شۆرشی فەرەنساوە، چەمكی نەتەوە گۆڕانی بەسەردا هاتووە و هەموو نەتەوەیەك مافی خۆی بووە كە ببێتە خاوەنی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆی، كەواتە بەپێی ئەم میتۆدە كەدەڵین لە قۆناخی رۆشنگەرییەوە هەنگاو هەڵدەگرێت بۆ بونیادی دەوڵەتی نەتەوەیی، لەوانەیە لەسەرەتاوە بەوجۆرە لەمەسەلەكە نەڕوانرێت كە پێویست بێت بەمجۆرە خوێندنەوەی بۆ بكرێت، هۆكاری ئەمەش لەبەر ئەوەیە كە پێش قۆناخی رۆشنگەری هەموو نەتەوەكان لەچوارچێوەی ئاینێكی دیاریكراودا خاوەنی دەوڵەتی خۆیان بوون، یان بەشێك بوون لە ئیمپراتۆریەتێكی گەورە، بەڵام سەرەنجام و دوای لەبەر یەكهەڵوەشانەوەی ئەو ئیمپراتۆریەتانە نەتەوە جیاوازەكان بوون بەخاوەنی دەوڵەتی خۆیان و لەچوارچێوەی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆیاندا خۆیان بینیوەتەوە،ئەوجا ئەودەوڵەتانەی لەسەر بنەمای نەتەوە و لەسەر بنەمای جیاكردنەوەی ئایین و دەوڵەت، وەك نەتەوەكانی ئەوروپا بونیادی دەوڵەتی خۆیان ناوەوەو هەنگاویان بەرەو پێشەوە هەڵگرتووە، ئەوە بەرهەمەكەی شارستانییەت و پێشكەوتنەكانی رۆژئاوایە كە وەك بەرهەمی رۆشنگەری سەیر دەكرێت، بەڵام ئەو نەتەوانەی دیكە كە خاوەنی دەوڵەت یان ئیمپراتۆرییەت بوون و بەو قۆناخە تێپەڕنەبوون، هەست دەكەین ئەو بەرهەمە بەدی ناكەین كە دەوڵەتانی ئەوروپای رۆژئاوای بەرهەمهێناوە، بەپلەی یەكەم بۆ خۆیان و گەلەكانیان بەپلەی دووەمیش پرانسیپەكانی رۆشنگەری وەك (لێبوردەیی، پێكەوە ژیان، مافەكانی مرۆڤ ..تاد) بوونەتە پرانسیپی جیهانی بۆ هەموو نەتەوەكان، لێرەوە نەتەوەكانی دیكە تاچەند سوودیان لەبەرهەمی رۆشنگەری وەرگرتووە، ئەمەیان دەبێتە مەسەلەیەكی دیكە و ناتوانین بڵێین هەمووان وەك یەك سوودیان لێوەرگرتووە، یان ئەگەر وەك پرەنسیپێكی جیهانیش ددانیان بەبەرهەمەكانی قۆناخی رۆشنگەریدا هێنابێت، ئەوا دیسان ناتوانین بڵێین وەك خۆی كاریان پێكردووە، هەر بۆیە كاتێك لەم چوارچێوەیەدا باسی قۆناخی رۆشنگەری ئەوروپا دەكەین، وەك قۆناخێك كە دابڕانێكی تەواو لەگەڵ سەدەكانی ناوەڕاست و دەسپێكی رێنیسانس دروست دەكات، هەست دەكەین ئێمە وەك نەتەوەی كوردو گەلی كوردستان، وەك جۆرێك لە نامۆبوون یان بە تێڕامانێكی باوەڕپێنەكردوو لەسەر ئەو قۆناخە هەڵوەستە دەكەین و، بەڵام بەئاكام و دەرهاویشتەكانی رۆشنگەری سەرسامین و دەمانەوێت ئێمەش لەو قۆناخە تێبگەین و توانای تاكەكانی كۆمەڵگەی ئێمەش بگاتە ئەو ئاستەی وەك تاكەكانی دەوڵەتانی ئەوروپای دوای رۆشنگەری بەرهەمیان هێناوە، ئێمەش بەرهەمی بێنینەوە.


بەڵام ئەوەی ئێمە وەك نەتەوەیەكی بێبەشكراوو پارچەپارچەكراو لە نەتەوەكانی دیكە جیادەكاتەوە ئەوەیە، كە لەهیچ كام لە وێستگەكانی رۆشنگەری ئێمە وەك كورد نەبووینە خاوەنی دەوڵەتی نەتەوەیی سەربەخۆ، بۆیە ئەگەر وەك فیكریش شارەزایمان لەسەر ئەو مێژووە هەبێت، ئەوا وەك پراكتیك ئەزموونمان نییە و گەلێك جار لەخوێندنەوەی ئەم قۆناخە گرنگەی مێژووی مرۆڤایەتی، تایبەتمەندییەكان و جیاوازییەكانی نەتەوەیی خۆمان لەبەرچاو ناگرین، یان لەمەش خراپتر تایبەتمەندی و جیاوازی ئەو نەتەوە سەردەستانەی كوردستانیان بەسەردا دابەشكراوە، وەك تایبەتمەندی و جیاوازی نەتەوەی خۆمان سەیری دەكەین، بۆیە لێرەوە گرنگە چەند خاڵێك ئاماژە پێبكەین:

• لەوڵاتانی دەوربەرمان كە سێ نەتەوەی سەرەكی هەیە (فارس و تورك و عەرەب) و كوردستان بەسەر هەرسێ لایاندا دابەشكراوە، تورك بەجۆرێك لە جۆرەكان جیاوازی لەگەڵ دوو نەتەوەكەی دیكە هەیە لەبەر ئەوەی دوای هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی،كۆماری نوێی توركیا لەسەر بنەمای سكۆلاریزم یان جیاكردنەوەی دەوڵەت و ئایین دامەزرایەوە، بەڵام لەبنەرەتدا دامەزراندنی دەوڵەتی تازەی توركیا لەسەربنەمای جیاكردنەوەی ئایین و دەوڵەت نەبوو،بەڵكو لەسەربنەمای دژایەتیكردنی دەوڵەت وئایین بوو، ئەم حاڵەتە كەدیوە سلبییەكەی بونیادی دەوڵەتە لەسەر بنەمای سكۆلاریزم، لەگەڵ چەمكەكانی سپینۆزا بۆ پێوەندنی نێوان ئایین و سیاسەت و چەمكەكانی ڤۆڵتێر بۆ لێبوردەیی ئایینی و نەهێشتنی توندڕەویی و مەزهەبگەرایی و وەڵامەكەی ئەمانوئێل كانت بۆ پرسیاری (رۆشنگەری چییە؟) یەكناگرێتەوە، بۆیە وەك ریجس دوبریە رەخنە لە سكۆلاریزمی فەرەنسا دەگرێت و ناوی لێناوە (رۆشنگەری كوێرانە)، بونیادی دەوڵەتی توركیای تازەش لەسەر سكولاریزمی هاوشێوەی فەرەنسا، لاسایكردنەوەیەكی كوێرانەی رۆشنگەری بووە، بۆیە چۆن دوو نەتەوەكەی دیكە (عەرەب و فارس) پێویستیان بەوەیە بە قۆناخی رۆشنگەری تێپەر بن و، لەهەمانكاتتدا دەوڵەتی توركیاش پێویستی بەوە هەیە جارێكی دیكە لایەنە تاریكەكانی رۆشنگەری تێدا راستبكرێتەوە، لەم راستەوە كاتێك سەیری مەرجەكانی یەكێتی ئەوروپا دەكەین بۆ وەرگرتنی توركیا لە یەكێتی ئەوروپا دەكەین، دەبینین چ مەرجەگەلێكی رەهای بۆ هەمواركردنی دەستووری توركیا داناوە بۆ ئەوەی دەستووری توركیا بگاتە ئەو ئاستەی كە هاوشان لەگەڵ بنەماكانی دەستووری فیدراسیۆنی ئەوروپا یەكبگرێتەوە، ئەمەش باشترین وەڵامە بۆ ئەو ئوسوڵی و سەلەفیانەی ئیسلامی سیاسیی كە لە جیهانی عەرەبی و ئیسلامیدا رووی جوانی رۆشنگەری ناشرین دەكەن و دەیانەوێت ئەم بەرهەمە مەزنەی مرۆڤایەتی بۆ ئامانج و مەبەستی سیاسیی خۆیان لەكەدارو ناشرین بكەن، ئەمە بەڵگەیە بۆ ئەوەی بەرهەمی قۆناخی رۆشنگەری بێڕێزی بە ئایین و دژایەتیكردنی دەوڵەتی بۆ ئایین ناوێت، ئەمەش نەك تەنیا بۆ توركیا بەڵكو بۆ فەرەنساش.


• سەبارەت بە هەردوو نەتەوەی (عەرەب و فارسیش) كە دەكرێت بڵێین نەتەوەی فارس، خاوەنی دەوڵەتی خۆیەتی و عەرەبیش خاوەنی زیاتر لە 22 دەوڵەتن، بەڵام هەردوو نەتەوە پێویستیان بەوەیە لەسەدەی بیست و یەكەمدا جارێكی دیكە بە قۆناخی رۆشنگەری تێپەڕببنەوە، ئەوجا ئەگەر لێرەوە بگەڕێینەوە سەر دەوڵەتانی عەرەبی و پرسیاری ئەوە بكەین بۆچی لە پەنجاكانی سەدەی ڕابردووەوە كە دەوڵەتانی عەرەبی یەك بەدوای یەك سەربەخۆبوون، هەنگاویان بەرەو دیموكراتی هەڵنەگرتووە، تەنانەت لوبنان بەشێوەیەك لەشێوەكان هەنگاوی بۆ دیموكراتی هەڵگرت، بەڵام شەڕی ناوخۆی لوبنان لەناوەڕاستی هەفتاكانەوە تا سەرەتای نەوەدەكان بووە هۆكاری ئەوەی لوبنانیش نەتوانێت وەك دەوڵەتێكی دیموكراتی هەنگاو هەڵبگرێت، لەمەش خراپتر لەبەرئەوەی جیهانی عەرەبی دەكەوێتە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە، رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش لەشەڕی سارددا گۆڕەپانی ململانێی نێوان هەردوو بلۆكی سۆشیالیستی و رۆژئاوا بووە و لە پێناوی ئەوەی مەددی كۆمۆنیستی نەگاتە دەوڵەتانی عەرەبی، دەوڵەتانی رۆژئاواو لەسەرو هەمووشیانەوە ئەمریكا، پشتگیری دەوڵەتە دیكتاتۆرو رەوتە ئسوڵییەكانی ناو كۆمەڵگەی عەرەبی بووە، كە گەورەترین تیرۆریستی جیهانی (ئوسامە بن لادن) یەكێك بوو لەبەرهەمەكانی سیاسەتی ڕۆژئاوا بۆ ئیحتیوای كۆمۆنیستی لەجیهاندا، هەر ئەمەش بووە هۆكاری ئەوەی دوای رووخانی دیواری بەرلین و هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەتی پێشان تەنیا ناوچەیەك لە جیهاندا باهۆزی دیموكراتی نەیگرتەوە دەوڵەتانی عەرەبی بوو لە مەغریبی عەرەبییەوە تادەگاتە كەنداو، ئێستاش جارێكی دیكە كە باهۆزێكی گۆڕانكاری جیهانی عەرەبی گرتۆتەوەو لە مەغریبەوە تاكەنداو و تا سوریا، تێروانینی گەشبینی بۆ ئەم باهۆزەش بەو ئاڕاستەیە نییە دەوڵەتانی عەرەبی پێبنێنە قۆناخی رۆشنگەری و بونیادی دەوڵەتەكان لەسەر بنەمای دەوڵەتی هاوچەرخ دوور لە قەومییەی عەرەبی شۆڤێنی و ئیسلامی ئوسوڵی بونیاد بنێنەوە، ئەمە حاڵەتێكە پێویستی بەوەیە كە كۆمەڵگەكانی عەرەب جارێكی دیكە لەسەر بنەمای جیاكردنەوەی ئایین لە دەوڵەت و رێزگرتنی ئایینە جیاوازەكانی نێو وڵاتانی عەرەبی و رێزگرتن لە نەتەوەكانی دیكەی وەك ئەمازیغی و قیبتی و تەنانەت كوردیش بونیاد بنرێنەوە.

• سەبارەت بە ئێمەیش وەك كورد و گەلی كوردستان، ئەگەر بەشێوەیەكی واقیعیانە و بەلەبەرچاوگرتنی تایبەتمەندییەكانی گەلی كوردستان وەك گەلێك كە خاوەنی كۆمەڵێك تایبەتمەندی جیاوازی لێبوردەیی و پێكەوەژیانی نێوان نەتەوە وئایینە جیاوازەكانە و بەدرێژایی مێژووی شۆرش بزووتنەوەكانی ئایین و سیاسەتی تێكەڵ نەكردووە، ئەوا ئەم واقیعە فەرزی دەكات كە قۆناخی رۆشنگەری لە بونیادی دەوڵەتێكی سەربەخۆی هاوچەرخەوە دەست پێدەكات، لێرەدا ئەگەر ورد سەرنج بدەین، نەتەوەكانی دیكە (فارس، تورك، عەرەب) خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆیی خۆیانن، بەڵام ئەو دەوڵەتانە وەك دەوڵەتەكانی سەردەمی رۆشنگەری ئەوروپا پێویستیان بەسەر لەنوێ بونیادنانەوە هەیە، ئەمەش واتە چۆن شۆرشی فەرەنسا سەرلەنوێ دەوڵەتی فەرەنسای لەسەر كۆمەڵێك پرانسیپی (ئازادی و برایەتی و یەكسانی) بونیادنایەوە و دەوڵەتی فەرەنسای ساڵی 1789 هەرگیز دەوڵەتی فەرەنسای پێش ئەو بەروارە نەبووە، بەهەمان شێوە دەبێت دەوڵەتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەراستیش بە قۆناخێكی رۆشنگەری ئەوتۆدا تێپەڕبن، كە هەرگیز لە دەوڵەتەكانی پێش ئێستا نەچن، بەڵام دووبارەی دەكەینەوە، لەم هاوكێشەیەدا حاڵەتی كورد و گەلی كوردستان جیاوازە، گەلی كوردستان ڕاستە پێویستیان بەوەیە كە هەنگاو بۆ رۆشنگەری و سەر لەنوێ بونیادنانەوەی كەسێتی تاكی كوردستان هەڵبگرن، بەڵام بونیادنانەوەی كەسێتی تاكی كوردستان و چەسپاندنی لێبوردەیی ئایینی و نەتەوەیی لەنێوان نەتەوەو ئایینە جیاوازەكانی كوردستاندا، هەنگاوی یەكەمی لەبونیادی دەوڵەتی نەتەوەییەوە دەست پێدەكات، هیگڵ وتەنی لوتكەی ئەقڵانییەتی تاك، یان لوتكەی هەڵسوڕاندنی توانای ئەقڵی تاكەكان لە دەوڵەتدا ڕەنگدەداتەوە، بۆیە ئەگەر پرسیاری سەرەكی لەم راپۆرتە ئەوەبێت، چۆن دەتوانین ئاستی توانای تاكەكانی كوردستان بە ئاستێك پەرەپێبدەین كە بتوانێت لانی كەم بەرهەمەكانی قۆناخی رۆشنگەری سەرلەنوێ لە كوردستان پیادە بكاتەوە؟ ئەوا بێگومان ئەم حاڵەتە لە گۆڕانكاری لەبیركردنەوە و فیكری تاكی كوردستانەوە دەست پێدەكات، كە شێوازی بیركردنەوەی بگۆڕێت بۆ ئامانجی سەرەكی كە بونیادی دەوڵەتی نەتەوەییە، لێرەدا گۆڕینی شێوازی بیركردنەوەو فیكری تاكی كوردستانی پێش دەخەین، لەبەرئەوەی تا گۆڕانكاری لە بیركردنەوەماندا ڕوونەدات، گۆڕانكاری لەبوارەكانی سیاسەت ڕوونادات و گۆڕانكاری لەبڕیاری سیاسیدا ڕوونادات.



بونیادی دەوڵەتی نەتەوەییئامادەباشی بۆ دەستپێكی رۆشنگەری

هیگڵ كە شۆڕشی فەرەنسای ناو لێنا كۆتایی مێژوو، بونیادی دەوڵەتی نەتەوەیی وەك دوایین ئامانجی ئەقڵ لە شێوەی دەرخستنی ئیرادەی تاكەكان بۆ گەیشتن بە ئازادی كردەیی پێناسە دەكات، لە كتێبی دووەمی نێو موجەلەدی كارە تەواوەكانی هیگڵدا و لەبەشێكدا بەناونیشانی (یاسا وەك بنەمایەك بۆ دەوڵەت) دەڵێت:(بنەمای دەوڵەت ئەقڵە كە بەشێوەی ئیرادە دەردەكەوێت .....هەربۆیە دەوڵەت لە خۆیداو بۆخۆی پێكهاتەیەكی ئەخلاقییەو، دەبێتە هۆكارێك بۆ بەدیهێنانی ئازادی بەكردەوەیی، ئەمەش ئامانجی رەهایە بۆ ئەقڵ، بۆ ئەوەی ئازادی بەشێوەیەكی كردەیی بێتە دی... ئەوجا لەبەر ئەوەی دەوڵەت بوونی رۆحە لەسەر زەوی، ئەوا بەهۆشیاری دێتە دی، لەبەر ئەوەشی ئەمە بەدیهێنانی بەرزترین چەمكی ئەخلاقییە لەسەر زەوی، ئەوا لە بونیادی دەوڵەتەوە بەدی دێت و هاووڵاتی ئەم راستیە بزانێت یان نە، ناتوانێت ئازادییەكانی بەدەست بهێنێت ئەگەر ئەندامێكی ئەو دەوڵەتە نەبێت، ئەندامێك كە بەدوای بەدیهێنانی ئامانجەكەی خۆیدا دەچێت كە دەربڕی ئیرادەی گشتگیری كۆمەڵگەیە.))

كەواتە هیگل لەدوای شۆڕشی فەرەنساوە دەوڵەتی نەتەوەیی وەك بوونی رۆح لەسەر زەوی لەقەڵەمدەدات بەمانایەكی دیكە ئەگەر دەوڵەت بوونی رۆح بێت لەسەر زەوی، ئەوا ئەو رۆحە كۆی رۆحی تاكەكانی كۆمەڵگەیە و كۆی ئیرادەی تاكەكانی كۆمەڵگەیە وتا دەوڵەت بوونی نەبێت، تاك ناتوانێت بەدوای ئامانجی باڵای خۆی بكەوێت (كە بەدیهێنانی ئازادییە بەكردەیی)، كە ئەم ئامانجە باڵایەش واتە بەدیهێنانی ئازادی بەكردەیی، دەبێتە دەربڕی ئامانجی گشتگیری كۆمەڵگە، واتە دەربری كۆی ئیرادەی تاكەكانی كۆمەڵگە.

بەڵام پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەم پێناسەیەی هیگل بۆ دەوڵەت لەسەر هەموو دەوڵەتێك پیادە دەبێت و فەرزە لەسەر تاكەكانی كۆمەڵگە ملكەچی هەموو دەوڵەتێك بن، هەتا ئەگەر ئەو دەوڵەتە ناسنامەی نەتەوەیی ئەو نەتەوەیەش هەڵبگرێت؟ بێگومان ئەم پرسیارە ماوەیەكی زۆر تیۆرەكەی هیگڵی بۆ بونیادی دەوڵەتی نەتەوەیی پێ ناشرین كراوە، بەڵام ئەگەر بە قووڵی بە تیۆرەكەدا رۆبچین، دەبینن ئەو دەوڵەتەی هیگل وەك رۆحی نەتەوە لەسەر زەوی پێناسەی دەكات، دەوڵەتی تیۆكراتی (ئایینی) و دەوڵەتی نەتەوەیی سەرتاپاگیر یان دیكتاتۆری ناگرێتەوە، بەپێچەوانەوە دەوڵەتی نەتەوەیی دیكتاتۆری و تیۆكراتی وەك ئیرادەیەكی سەپێنراوی دەرەكی بەسەر ئیرادەی تاكەكان پێناسەدەكات، بە واتایەكی دیكە لای هیگڵ دەوڵەتی نەتەوەیی كە دەبێتە ناسنامەی نەتەوە لەجیهان و لەنێو نەتەوەكانی دیكەشدا، ئەو دەوڵەتەیە نوێنەرایەتی ئیرادەی تاكەكانی كۆمەڵگە بكات، تەنانەت كە یاساش دەكاتە بنەمای دەوڵەت، دەبێت یاساكان دەربڕی ئیرادەی تاكەكانی كۆمەڵگە بێت، ئەمەش واتە دەبێت یاساكان دانراوی دەستی مرۆڤ بن (القانون الوضعي)، بۆیە یاسای دانراوی دەستی مرۆڤیشی كردۆتە بنەمای دەوڵەت، بۆ ئەوەیە كاتێك تاكەكانی كۆمەڵگە ملكەچی یاسا دەبن، ئەو ملكەچییە ملكەچبوونە بۆ ئیرادەی خۆیان نەك ئیرادەیەكی دەرەكی، لەمەش گرنگتر كاتێك كە بەیاسا تاوانبارێك سزا دەدرێت، هیگل تاوانبارەكە وەك لادەر یان یاخیبوو لە ئیرادەی گشتگیری كۆمەڵگە لەقەڵەم دەدات و سزا دەدرێت بۆ ئەوەی بگەڕێنرێتەوە ریزی تاكەكانی دیكەی كۆمەڵگە، ئەمەش ئەو پیادەكردنی داد پەروەرییەیە.كەواتە بنەمای دەوڵەت لای هیگل ئەو دەستوورە مەدەنییەی لیبرالیزم كە دەتوانێت ئازادی بەكردەیی لەناو دەوڵەتە بەدیبهێنێت، هەر لەم روانگەیەشەوە سەیری شۆرشی فەرەنسای كردووە كە بنەمای ئەو شۆرشە دەتوانێت ئەو دەستوورە لیبرالییە بەرهەم بهێنێت كە ئامانجەكانی شۆرشی فەرەنسا (ئازادی و یەكسانی و برایەتی) بەدیبهێنیت، ئەمەش وەك كۆتایی مێژوو وەسفكردووە لەبەر ئەوەی كۆتایی مێژوو گەیشتنی مرۆڤایەتیە بە ئازادی بەكردەیی.

ئەم چەند دێڕە وەك باكگراوند بۆ پێویستی دەوڵەت لە ژیانی نەتەوە گرنگ بوو، بەتایبەتی بۆ نەتەوەی ئێمە كە گەورەترین نەتەوەیە لە جیهاندا خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆ نین، زۆر گرنگە لەبەر ئەوەی قۆناخی رۆشنگەری لەژیانی هیچ میللەت و نەتەوەیەكدا دەست پێناكات ئەگەر خاوەنی ئەو دەوڵەتە نەبێت كە هیگڵ پێناسەی كردووە، كە ئەویش دەوڵەتە لەسەر بنەمانی دەستوورێكی لیبرالیزم كە دیموكراتی لیبرالی لە كۆمەڵگەدا بەرهەم دەهێنێت. بۆیە لەم قۆناخەدا كە پێویستە شێوازی بیركردنەوەمان بەرەو ئەم ئامانجە گشتگیرەی ئیرادەی تاكەكانی كۆمەڵگە بگۆڕین، لە پێناوی ئەوەی تاكەكان بەشێوەیەكی كردەیی هەست بە ئازادی بكەن، دەبێت بوێرانە لەسەر ئەم پرسە هەڵوەستە بكەین و بیكەینە موناقەشەیەكی جددی بۆ ئەوەی ئاستەنگ لە پێناوی ئەم ئامانجە دروست نەكرێت، كە ئامانجی هەر تاكێكی كۆمەڵگەیە، ئەم پرسە كە تادوا ڕاددە لەسەر ئاستی سیاسی هەستیارە و تەنیا بە باسكردنی، هەموو نەتەوەكانی دەورپشتمان دەممان لێدەكەنەوە، هەروەك چۆن گوتارەكەی بەرێز مسعود بارزانی لە كۆنگرەی 13ی پارتی دیموكراتی كوردستان كە داوای كرد بڕیاردانی مافی چارەنووس بكرێتە بەرنامەی پارتی بۆ قۆناخی داهاتوو، ئەو وروژاندنەی دروستكرد كە هەموومان لەسەر ئاستی ناوچەكە بینمان، بەڵام لەگەڵ ئەوەی ئەم مەسەلەیە لەسەر ئاستی سیاسیی هەستیارە، نابێت لەسەر ئاستی فیكری و رۆشنبیری بەو ئاستە هەستیارە مامەڵەی لەگەڵ بكرێت و، بەپێچەوانەوە پێویستە باسی سەرەكی گوتاری رۆشنبیری و فیكری ئەمڕۆمان بێت و هەوڵبدەین لەگەڵ رۆشنبیران و بیرمەندانی دەوربەرمان بیوروژێنین بۆ ئەوەی ئەو تەلیسمە بشكێت كە تا هەتایە بونیادی دەوڵەتی كوردستان وەك تابۆییەك یان شتێكی زیاد بۆ گەلی كوردستان سەیر بكرێت، لەمەش زیاتر گرنگە هەڵوەستە لەسەر ئەو ئاستەنگ و سیاسەتە هەڵانە بكەین كە دەبنە رێگر لەبەردەم بەدیهێنانی ئەم ئامانجە، ئەمەش سەرەتای دەستپێكردنی لە شكاندنی ئەو ترسەوە دەست پێدەكات كە ئەمانوئێل كانت وەڵامی پرسیاری(رۆشنگەری چییە؟) ی پێدەداتەوە، كە رۆشنگەر ئەو كەسەیە خۆی لەژێر وەسایەی دەرەكی و خودی خۆیدا دەرباز بكات و دەنگی یەكەمی بە ئازادی لێ بەرز بێتەوە، بەداخەوە كەم تازۆر دەنگێكی چرپەی شەرمنانە لە گوتاری رۆشنبیریماندا هەستی پێدەكرێت، بەڵام ئەو دەنگە بەرزەی كانت بە دەسپێكی رۆشنگەری لەقەڵەمدەدات تا ئێستا گوێمان لێی نەبووە، لانی كەم ئەو دەنگەی پرۆفیسۆر ئەنتۆیۆ داماتۆ لە كاتی ئیمزاكردنی رێككەوتنی باری هێزەكانی ئەمریكا لە عێراقدا (SOFA)، لێی بەرز بووە و لەوتاریكدا بەناونیشانی (ئایائێمە كوردمان لەبیركرد؟ Are We Forgetting the Kurds? بەمجۆرە باس لە زەرورەتی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان دەكات و نووسیوویەتی: (قوربانی سەرەكی لەكشانەوەی خێرای هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق، كوردستان دەبێت.راستە ئیدارەی بوش ناتوانێت بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ هێزەكانی خۆی لە عێراقدا بهێڵێتەوە تەنیا لەبەر ئەوەی كورد پێویستی بە پاراستن هەیە، بەڵام لەكاتێكدا سیاسەتی دەرەكی بەپێی رای گشتی ئاراستە دەكرێت و، رای گشتی ئەمریكاش شتێكی ئەوتۆ لەبارەی گرنگی پاراستنی كوردەكانەوە نازانێت، ئەوا دەبێت بكەوینە هەڵەیەكی گەورەوە.. هەربۆیە ئەگەر بەشێوەیەكی خێرا بیر لە پاراستنی كوردەكان نەكرێتەوە ئەوا هەرێمی كوردستان دەكەوێتە مەترسییەوە، هەنگاوی ئاسان بۆ پاراستنی ئەم هەرێمە ئەوەیە كە داوا بكرێت كوردستان سیفەتی چاودێر لە نەتەوە یەكگرتووەكان وەربگرێت، لەمەش گرنگتر ئەوەیە دەست بكەین بە هەنگاو هەڵگرتن بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان . ئێستا كاتێكی زۆر گرنگە كە ئەم هەنگاوە هەڵبگیرێت لەبەر ئەوەی لەدوای كشانەوەی هێزەكان لەوانەیە ئاڵۆزی و پشێوی پەیدا ببێتەوە.) پرۆفیسۆر داماتۆ كە ڕاوێژكاری یاسایی دامەزراندنی دەوڵەتی كۆسۆڤۆ بوو، دوای بڵاوبوونەوەی ئەم وتارەی لەساڵی 2008 لەو كاتەدا نووسیووە كە جۆرج بۆش سەرۆكی ئەمریكا و سەرۆك كۆماری عێراق و هەردووسیناتۆر باراك ئۆباما و جۆن ماكین خەریكی هەڵسەنگاندنی رێككەوتنی (SOFA) بوون بۆ كشانەوەی خێرای هێزەكانی ئەمریكا لەعێراقدا،لەو كاتەدا داماتۆ پێشنیاری ئەوە دەكات كە دەبێت بە پەلە هەنگاو بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان هەڵبگیرێت، كە دەبوو ئەم باسە گەوهەر و كرۆكی گوتاری رۆشنبیری، نووسەران و رۆشنبیرانی كوردستان بوایە، بەهەرحاڵ دوای بڵاوبوونەوەی ئەم وتارە ئێمە وەك گۆڤاری گوڵان پێوەندیمان لەگەڵ پرۆفیسۆر ئەنتۆنیۆ داماتۆ كرد و لێمان پرسی : ئەگەر ئەمریكا یان كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەپێی پێشنیارەكەی بەڕێزت هەنگاویان هەڵنەگرت بۆ ئەوەی كوردستان ببێتە چاودێر لە نەتەوە یەكگرتووەكان یان هەنگاو هەڵنەگیرا بۆ ئەوەی كوردستان بەهاوشێوەی كۆسۆڤۆ بكرێتە دەوڵەت ئایا ئێمە خۆمان دەتوانین هەنگاو بۆ ئەو ئامانجە هەڵبگرین؟ پرۆفیسۆر داماتۆ لە وەڵامی ئەم پرسیارەی ئێمەدا راشكاوانە ئەوەی پێ راگەیاندین، نابێت ئێوە چاوەڕێی كەس بكەن و دەبێت خۆتان هەوڵبدەن زەمینەی یاسایی بۆ دامەزراندنی ئەو دەوڵەتە دروست بكەن. هەر بۆیە پرسیارمان لێكردەوە ئایا مەبەستی لەسازدانی زەمینەی یاسایی بۆ بونیادی ئەو دەوڵەتە چییە؟ لەوەڵامدا پێی وتین دەبێت هەوڵبدەن هەرێمەكەتان لە ڕووی یاساییەوە هەموو بنەما یاساییەكانی دەوڵەتێكی هاوچەرخی تێدا بێت.

ئەگەر وردتر لەسەر ئەم قسانەی پرۆفیسۆر داماتۆ هەڵوەستە بكەین، راشكاوانە پێی راگەیاندوین دەبێت هەرێمی كوردستان بنەماكانی دەوڵەتی لیبرال دیموكراتی لەخۆیدا بچەسپێنێت و پارێزگاری بەو بنەمایانەوە بكات، بۆ ئەوەی جیهان رێزی لێبگرێت و ناچار بێت وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ ددانی پێدا بنێت.


ئاستەنگەكانی بەردەم بونیادی دەوڵەتی نەتەوەیی

لە ئەدەبیاتی سیاسیی تازەدا بونیادی نەتەوە (Nation Building)، دیسان بەمانای بونیادی دامەزراوەكانی دەوڵەت دێت، هەروەها ئاماژەیە بۆ بونیادی هەیكەل و ناسنامەی نیشتمانی بەرێگەی بەكارهێنانی دەسەڵاتی دەوڵەت، ئامانجی ئەم پرۆسەیە یەكڕیزی گەلە لەناو دەوڵەت و دابینكردنی سەقامگیری و بەردەوامی ئەو سەقامگیرییەیە، بۆ ئەوەی ببێتە بنەمایەك بۆ بونیادنەوەی ژێرخان و دەسپێكی پرۆسەی پەرەپێدانی ئابووری و كۆمەڵایەتی، كەواتە ئەم پرۆسەیەش تەواو تەواو لەگەڵ پێناسەكەی هیگڵ بۆ دەوڵەت یەكدەگرێتەوەو، پرۆسەی بونیادی نەتەوە و دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی پێكەوە گرێدەداتەوە، بەڵام لە هەردوو حاڵەتەكەشدا، چەند مەرجێك بۆ ئەو پرۆسەیە دیاری دەكات كە بریتین لە:

1- پرۆسەی بونیادی دەوڵەتی نەتەوەیی، واتە پرۆسەی بونیادی دەوڵەتی لیبرال دیموكراتی، ئەمەش واتە دەوڵەتێك ئازادییەكانی بەپێی یاسا ڕێكخرابێت.
2- ئایین و دەوڵەت لێكجیاكرابێتەوەو، بەپێی دەستوور ڕێز لەهەموو ئایینە جیاوازەكان و نەتەوە جیاوازەكانی ئەو دەوڵەتە گیرابێت.
3- بوارنەدرێت هیچ هێزێكی سیاسیی كار بۆ تێكەڵاوكردنەوەی ئایین و سیاسەت یان ئایین و دەوڵەت بكات، ئەمەش وەك ئەو حزبە ئایینیانەی بەناوی حزبی دیموكراتی مەسیحیەوە بەشداری پرۆسەكانی دیموكراتی لە ئەوروپای ڕۆژئاوا دەكەن، ئەم حزبانە بەو شێوەیە رێگەیان پێدراوە، كە ئایینی مەسیحی وەك بنەمای ئەخلاقی كۆمەڵگە سەیر دەكەن، نەك توخمێك بۆ سیاسەتكردن لە بەرێوەبردنی دەوڵەتتدا، ئەمە نابێتە پاسا و بۆ بوونی حزبی ئیسلامی سیاسیی لەناو پرۆسەی دیموكراتیدا، كە بەرهەمی رۆشنگەری ئەوروپا و سیستمی لیبرال دیموكراتی وەك بدعەیەكی رۆژئاوا سەیر دەكات، بۆیەكاتێك حزبێكی سیاسیی بەناوی ئیسلامەوە، ئایدلۆژیەتێكی دژ بە دیموكراتی بەرهەم دەهێنێت و دەیەوێت بەرێگەی سندوقەكانی دەنگدان ئایین و دەوڵەت و ئایین و سیاسەت تێكەڵاو بكاتەوە، ئەمە نەك هەنگاو هەڵگرتن نییە بۆ بونیادی دیموكراتی و بونیادی دەوڵەتی نەتەوەیی، بەڵكو ئاستەنگ دروستكردنە بۆ دیموكراتی و بونیادی دەوڵەتی نەتەوەیی و گەڕانەوەیە بۆ سەدەكانی ناوەڕاست واتە سەردەمی لاهوتیەتی مەسیحی و دەسەڵاتی كەنیسە، راشكاوانەتر لەباربردنی پرۆسەی ڕۆشنگەرییە.


جیاكردنەوەی ئایین و سیاسەت هەنگاوی یەكەم بۆ رۆشنگەری

وەك چەندین جاری دیكەش ئاماژەمان پێكردووە، لە فەرهەنگی سیاسی نەتەوەیی كورد و كوردستاندا، هەرگیز ئایین و سیاسەت تیكەڵاونەكراوە، ئەمەش واتە لەناو ئازار و نەهامەتیەكانی گەلی كوردستانەوە بۆ رووبەڕووبوونەوە و مقاوەمەت دژ بە داگیركاران، كورد وەك گەلێكی موسڵمان هەوڵینەداوە ئیسلام بكاتە ئایدلۆژیەتێكی سیاسیی بەكاری بهێنێت بۆ كۆكردنەوەو جۆشدانی خەڵك، لەمەش گرنگتر هەرگیز لەناو بزوتنەوەی رزگاریخوازی كوردستاندا لایەنێكی سیاسیی دروست نەبووە بێ رێزی بە ئایین بكات، تەنانەت ئەگەر لەناو هەندێك لایەنی چەپ و لەژێر كاریگەری ئایدلۆژیەتی ماركسیشدا بێڕێزی بە یەكێك لە بنەماكانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام كرابێت، ئەوا لەلایەن سەركردایەتی ئەو لایەنەوە ئەو كەسە توندترین سزا دراوەو ئەگەر بەردەوام بووبێت دەركراوە، ئەمە حاڵەتێكە لە مێژوودا وێنەی كەمە، واتە بە ئایین سیاسەت نەكەیت و ڕێزێكی بێ پایانی ئایینش بگریت، هەتا دەگاتە ئەو ئاستەی زانایانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام خۆیان وەك بەشێك لە بزووتنەوەكە سەیر بكەن و لەمەش گرنگتر زانایانی ئایینی ئیسلامی نەتەوەكانی دیكەش رێز لەم هەڵوێست و رەفتارەی گەلی كوردستان بگرن، هەربۆیە ئەم لایەنە ئیجابییە كە رەفتاریكی خۆرسكی كوردستانیانەی هەموو تاكەكانی كوردستان و حزب و لایەنە سیاسیەكانی كوردستانە، بزاوتی سیاسی كوردستانی لەزۆر بزاوتی سیاسی دیكە لە جیهاندا جیاكردۆتەوە، لەمێژووی مرۆڤایەتیدا زۆر دیاردەی سەیر هەیە، راستە زۆر بوون ئەوانەی لەدەرەوەی ئایین سیاسەتیان كردووە و خۆیان بەشێوازیی دیكە پیشانداوە، بەڵام خۆڕاگرتنیان بەدوور لەئایین لەكاتی سەركەوتن بووە و لەكاتی شكست پەنایان بۆ ئایین بردووە، سپینۆزا لە كتێبی (نامەیەك لە لاهوت و سیاسەت) باسی ئەسكەندەری گەورە دەكات، كە لەكاتی سەركەوتن خۆی لە ئایین بەدوور گرتووەو لەكاتی شكست پەنای بۆ پیاوانی كەنیسە بردووە، هەروەها سەدام حوسێنی دیكتاتۆری پێشووی عێراق هەتا سیاسەتەكانی ڕوو لەسەركەوتن بوو، مزگەوتەكانیشی دەتەقاندەوە و پیاوانی ئایینی ئیسلامی بۆ كوشتنی نەیارەكانی بۆمبڕێژ دەكرد وەك ئەوەی لە هەفتاكانی سەدەی رابردوو بەرێگەی پیاوانی ئاییینی ئیسلام هەوڵیدا جەنابی مستەفا بارزانی تیرۆر بكات، بەڵام كاتێك سیاسەتەكانی فەشەلی هێنا و هەموو جیهان بوو بەدوژمنی، بەدەستی خۆی وشەی (الله اكبر) ی لەسەر ئاڵای عێراق دەنووسیی و شەجەرەی ساختەی بۆ خۆی دروست دەكرد بەوەی نەوەی ئیمامی عەلی(خ.ل) ە. ئەم حاڵەتە لە نێو بزاوتی رزگاری خوازی كوردستان بوونی نەبووە، بۆیە كاتێك دەگەڕێینەوە بۆ مێژووی رۆشنگەری ئەوروپا، كە زۆر لە بیرمەندان سەرەتاكەی دەگێڕنەوە بۆ كتێبەكەی سپینۆزا (نامەیەك لە لاهوت و سیاسەت) كە بۆ سێ مەبەست نووسیوویەتی بەسەرەتای رۆشنگەری دادەنێن، ئەو سێ هۆكارەش بریتین لە:

1- سپینۆزا لەو كتێبە هەوڵیداوە فەتوای پیاوانی كەنیسە و حاكمەكانیان هەڵبوەشێنێتەوە، كە رێگەیان لەوە دەگرت كە خەڵك بەشێوەیەكی ئازاد و ئەقڵانی بیر بكەنەوە.
2- ئەو كتێبە وەڵامدانەوەیەك بوو بۆ ئەو قەشانەی سپینۆزایان تەكفیر دەكرد و بەكافر لە قەڵەمیان دەدات، بۆیە سپینۆزا وەڵامیان دەداتەوە، جیاكردنەوەی ئایین و سیاسەت، سڕینەوەی توندڕەوی كەنیسەیە لە ئایین و گێڕانەوەی رێزە بۆ ئایین و دژی ئاشتی دەوڵەتیش نییە.
3- بەرگری كردن بوو لە بیركردنەوەی ئەقڵانی دژی هەمەجیەتی مەسیحیە ئوسوڵیەكان.

بێگومان ڤۆلتێریش كە لەهەموو وڵاتانی ئەوروپا پێشوازی لێدەكرا تەنیا وڵاتەكەی خۆی نەبێت كە فەرەنسا بوو، خاوەنی (نامەی لێبوردەیی) یە بۆ پێكەوە ژیانی ئایین و مەزهەبە جیاوازەكان، ئەو دژی ئایین نەبوو، بەڵكو دژی ئەوەبوو بە توندڕەویی ئایین ناشرین بكرێت، بەڵام ئوسوڵیەكان كافریان دەكرد نەیاندەهێشت لەوڵاتی خۆی دابنیشێت.

لێرەوە ئەگەر پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە كە بزووتنەوەی رزگاریخوازی كوردستان ئایین و سیاسەتی تێكەڵ نەكردووە، ئایا مەترسی تێكەڵكردنەوەی ئایین و سیاسەت لەكوردستان لەكوێوە سەرچاوە دەگرێت؟ بێگومان وەڵامی ئەم پرسیارە لەو حزبە ئیسلامییە سیاسیانەوە سەرچاوە دەگرێت، كە وەك فیكر لەدەرەوە هاتوونە ناو كوردستان و دەیانەوێت فیكرێكی دەرەكی یان تێگەیشتنێكی دەرەكی بۆ بەسیاسیكردنی ئایین بەسەر گەلەكەماندا بسەپێنن، كە گەلەكەمان لە بنەڕەتدا بڕوای بە تێكەڵكردنی ئایین و سیاسەت نەبووە، ئەوانەشی كە سەرچاوەی ئەو فیكرانەن وەك گروپەكانی ئیخوان موسلیمین و حزب و لایەنە ئیسلامیەكانی دیكە كە لە سعودیەو ئەفغانستانەوە هاتوون، هەریەكەیان بەشێوەیەك دژی بەرهەمەكانی رۆشنگەری رۆژئاواو بونیادی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخن كە ئەویش بەرهەمی قۆناخی رۆشنگەرییە، هەر بۆ نموونە تەیارو گرووپەكانی ئیخوان موسلمین، یان ئەوانەی بەكوردی قسەدەكەن و بیربۆچوونەكانی ئەوان دووبارە دەكەنەوە، لەسەر شاشەی تەلەفزیۆن كۆڕو كۆبوونەوەكاندا باسی دیموكراتی و بیرمەندەكانی وەك فۆكۆیاما و ئالان تۆرین دەكەن و بەڵام بەرهەمی بیركردنەوەی ئەم بیرمەندانە جارێكی دیكە بۆ كاولكردنی دیموكراتی بەكاردەهێنن، هەر بۆ نموونە یەكێك لە ئەندامانی سەركردایەتی یەكگرتوویی ئیسلامی بۆ باسكردنی هەڵبژاردن ئاماژە بە فۆكۆیاما دەكات، بەڵام پرسیار ئەوەیە ئایا فۆكۆیاما كە لەساڵی 1989 كتێبی (كۆتایی مێژوو و دوایین پیاوی نووسیوە) ئایا دوایین پیاوی كۆتایی مێژووە كە ئازادی بەكردەیی بەرهەم دەهێنێتەوە، ئەو پیاوەیە كە بنەماكانی لیبرالیزم بە بیدعەی رۆژئاوا دەزانێت و هەوڵی تێكدانی ئەو بنەمایانە دەدات، لەوانەیە پرسیار لێرەدا ئەوە بێت بۆچی حزبی ئیسلامی سیاسی هەوڵدەدات بنەماكانی لیبرالیزم لەبەر یەك هەڵبوەشێنێت؟ بێگومان ئاسانە لەبەر ئەوەی بنەمای لیبرالیزم واتە جیاكردنەوەی ئایین و سیاسەت، بەڵام حزبە كوردییەكەی سەر بەئیخوان موسلمینی میسر هەموو هەوڵی بۆ ئەوەیە كە ئایین و سیاسەت تێكەڵ بكات و راشكاوانەش لەسەر شاشەی تەلەفزیۆنەكەی خۆیە دەڵێت ئایین و سیاسەت لێكجیاناكرێتەوە، ئەوە سەبارەت لایەنەكەی دیكە كە هاوشێوەی حزبەكانی سعودیە و ئەفغانستانە، ئەوا پێویست نییە زیاتر باسی بكەین لەبەر ئەوەی چەندین ساڵە جیهادیان دژی لیبرالیزم و دیموكراتی راگەیاندووە.


مەترسییەكانی تێكەڵاوكردنی ئایین و سیاسەت

ئەو كێشانەی ئێمە نیمانە و كۆمەڵگە عەرەبییەكان بەدەستییەوە دەناڵێنن، خەریكە بەزۆری زۆرداری لە كۆمەڵگەی ئێمەش بەرێگەی چەند حزبێكی سیاسی ئیسلامی دروستی دەكەن و خەریكە سەر لەخۆشیان لە میللەتەكەش دەشێوێنن و، سەبارەت بەو كێشەیەی كە كۆمەڵگە عەرەبییەكان بەدەستەوە دەناڵێنن، هیشام شەرابی گەورە بیرمەندی عەرەب لەكتێبی (النقد الحضاري للمجتمع العربي في نهایة القرن العشرین) نووسیوویەتی: (ئەگەر بمانەوێت كۆمەڵگەی عەرەبی تەنگژە كەڵەكەبووەكانی ئێستای تێپەڕێنێت و تواناكانی بگەڕێتەوەو ببێتەوە بەبەشێك لە مێژوو، ئەوا هیچ چارنییە دەبێت دەست بكات بە پرۆسەی رەخنەی شارستانی بۆ ئەوەی بتوانێت هۆشیارییەكی خودی سەربەخۆ بەرهەم بهێنێت و ئەقڵانییەتی ئامانجداری بۆ بگەڕێتەوە، ئەمەش نەك لە نێوان بیرمەندان و رۆشنبیران، بەڵكو لەنێوان سەرجەم توێژەكان و حزبەكان و گرووپەكان و لەسەر ئاستی كۆمەڵگە هەمووی.

ئێستا سەرەتاكانی بزاوتێكی رەخنەیی شارستانی دەبینین كە لەناو كۆمەڵگە گەشەدەكات، ئەویش بریتیە لە بیرێكی رەخنەیی دیموكراتی هاوبەش كە لە دیالۆگ و ئاڵوێری فیكری ئازادەوە هەڵدەقووڵێت، دژی ئایدلۆژیەتی شۆڕشگێری كۆن و فیكری ئصولی ئیسلامی راوەستاوەتەوە.ئەم فیكرە رەخنەییە كە سەرچاوەكەی عیلمانییەتە مانای بێ دینی یان رەتكردنەوەی باوەڕی ئایین و بەهاكانی ئایین نییە، بەڵكو ئامانجی ئەوەیە كە ئەوەی كۆمەڵایەتی و سیاسییە لێكی جیابكاتەوە، رێگرتنە لە بەكارهێنانی بەهای ئایینی بۆ پاكانە كردن بۆ مانەوەی دەسەڵاتی ئێستاو یان گۆڕینەوەی بەدەسەڵاتێكی پەتریاركی داپڵۆسێنەری هاوشێوە))

ئەگەر سەرنج لەو چەند دێڕەی شەرابی بدەین، هەست دەكەین ئەو هۆكارو نەخۆشیانەی لە دواكەوتنی كۆمەڵگەی عەرەبیدا هەیە، بەدوو هۆكار دەستنیشانی كردوون: یەكەمیان فیكری تەقلیدی قەومییەی عەرەبی كە ئێستا دەسەڵاتە دیكتاتۆرەكانی رژێمە عەرەبیەكانن، دووەمیان ئوسوڵیەتی سیاسی ئیسلامییە، كە پەلوپۆی لە كۆمەڵگەی عەرەبی بڕیوە، ئەم دوو هۆكارە نە ئێستا و نە لەرابردوودا لە كۆمەڵگەی ئێمە بوونی نەبووە، بۆیە ئێمە وەك گەلی كوردستان غەدر لەخۆمان دەكەین كاتێك خۆمان بە نەتەوەكانی دەوروپشتمان بەراورد بكەین، چونكە ئەوان ئێستا پێویستییان بەوەیە قۆناخێكی سەخت و خوێناوی ببڕن تا بتوانن بگەنە ئەم قۆناخەی ئێستا ئێمە تیایداین كە قەناعەتێك لە ناو گەلی ئێمەدا بەخۆرسكی هەبووە بڕوای بەتێكەڵاوكردنی ئایین و سیاسەت نەبووە، بەڵام هەموو بەها پیرۆزەكانی ئایین و پیاوانی ئایین لەسەرەوەی كۆمەڵگە جێگەی رێز و تەقدیری هەموو لایەك بوون.

لێرەوەو وەك ئەوەی هیگڵ ئاماژەی پێكردووە، هەنگاوی یەكەمی بونیادی دەوڵەتی نەتەوەیی هۆشیارییە بە هۆشیاری هەست دەكرێت دەوڵەت ڕۆحی نەتەوەیە لەسەر زەوی، بۆیە پێویستە بەهۆشیاریش لەسەر مەترسی تێكەڵاوكردنی ئایین و مانای رۆشنگەری تاوتوێ بكەین، سەبارەت بەم پرسە پرسیارمان لەپرۆفیسۆر ریچارد مارتن ئوستادی زانستی ئایین و تایبەتمەند لەسەر ئایینی ئیسلام لەزانكۆی ئمۆری EMORY كرد، ئایا مانای رۆشنگەری چییە و ئایا رۆشنگەری چی پێشكەشی مرۆڤایەتی كردووە لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا پرۆفیسۆر مارتن بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە: (سەردەمی ڕۆشنگەری لە ئەوروپا ئەوەندەی تەحەددا بوو بۆ دەسەڵاتی كڵێسا لە كاروبارە ئاینییەكاندا، ئەوەندە تەحەددا نەبووە بۆ خودی ئایین. ئەوەی ڕۆشنگەری لە ڕۆژئاوادا بەدەستی هێنا ئەوەبوو «ئاین» و «عەلمانییەت»ی وەك دو قەوارە یاخود دو جیهانبینی هێنایەئاراوە كە لە دوای ئەوەوە لە جیهانی مۆدێرندا بوونیان هەیە. پێوەندی نێوان ئەم دوو جیهانبینیە بریتی بووە لە پێكەوەژیان و ناكۆكی لە ژیانی مۆدێرندا هەم لە ئۆرۆ-ئەفریقیا و هەم لە جیهانی ئیسلامیدا. یەكێك لە بەرجەستەبوونەكانی ئەم دوانەییە بریتی بووە لە شەڕی بەردەوامی نێوان ئایین و دەوڵەت لە پێناو دەسەڵات و دەست ڕۆیشتووییدا، ئازادی ئایینی و پاراستنی كەمینەكان بوونی نابێت كاتێك ڕێگە بە دەوڵەت یان گرووپێكی ئاینی دیاریكراو دەدرێت ئیرادەی خۆی بەسەر گرووپێك یان تێكڕای گرووپە ئایینیەكانی دیكەدا بسەپێنێت. هەموو لیبراڵ دیموكراتەكان كەموكوڕی خۆیان هەیە، بەڵام ئەو كەمینە ئایینیانەی لەكۆمەڵگە دیموكراسییەكاندا دەژین زۆر ئازادتر دەبن لەوەی لەدەوڵەتێكی تیۆكراتیدا بژین))

هەر لەهەمان چوارچێوەداو سەبارەت بەوەی لەئەوروپا هەندێك پارتی سیاسی هەن كە وەك پارتی ئایینی ناویان دێت بەڵام لە بنەڕەتدا بڕوایان بەسیكۆلاریزم هەیە وەك پارتە كریستیان دیموكراتەكان، سەبارەت بەم پرسە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر دال تۆگۆیی ئوستادی فەلەسەفە و فەلسەفەی ئایین لە زانكۆی سەنی فریدۆنیا كرد و بەرێزی بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە: (من پێموایە ئەو پارتانەی ناویان كریستان دیموكراتە، ئەوە تەنیا ناوێكی تەقلیدیە، بۆ نموونە هیچ پارتێكی سیاسی نییە لە ئەمەریكا پاشگری ئاینی هەبێت و ئەگەر هەبێت خەڵكی ئەمە بە شتێكی سەیر دەزانن، بەڵام ئەوەی گرنگ بێت بەرنامەو ئایدۆلۆژیای ئەو حزبەیە، بۆ نموونە ئایا ئەم پارتە باوەڕی وایە دەبێت هەموو خەڵكی وڵاتەكە مەسیحی بن یان نا، من باوەڕم وایە ناوی پارتەكە گرنگ نییە، بە قەدەر ئەوەی بەرنامەكەی گرنگە.

خۆ ئەگەر لە ئەمەریكا پارتێكی ئایینی ڕاستەقینە هەبێت، واتە وەك پارتی مەسیحی دیموكراتی تەنیا ناوێكی ئایینی نەبێت، بەڵكو بەرنامەیەكی مەسیحیی هەبێت و باوەڕی وابێت دەبێت تێكڕای خەڵكی وڵاتەكە مەسیحی بن، ئەوا ئەو كاتە خەڵكی ئەمەریكا ئەو پارتە بەهەڕەشە بۆ سەر دیموكراسی لەقەڵەم دەدەن. لەلایەكی دیكەوە هۆكاری ئەوەی پارتە ئیسلامییەكان بەدژی دیموكراسی لەقەڵەم دەدرێن بۆ ئەوە ناگەڕێتەوە كەسانێكی موسڵمان بەڕێوەیان دەبەن، بەڵكو بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەوان تەواو دژی لیبراڵ دیموكراسیەتی ڕۆژئاوان، هەروەها لەبەر ئەوەی پێیان وایە دەبێت وڵاتەكە بە پێی شەریعەت بەڕێوەبچێت. هەربۆیە ئەگەر پرسیاری ئەوە بكەین بۆچی دەبێت ئایین و سیاسەت لە لیبرال دیموكراتی لە یەك جیابكرێنەوە؟ ئەوا دەڵێن لەبەرئەوەیە كەدەبێت خەڵكی ئازاد بن لە مومامەرەسەكردنی ئاییندا، بێ ئەوەی زیان بە خەڵكانی دیكە بگەیەنن، واتە ترسی ئەوە هەیە ئەگەر كەسانێكی ئایینی، بۆ نموونە لە ئەمەریكا ئەگەر دەسەڵات لە دەستی كەسە مەسیحیەكاندا بێت، ئەوا موسڵمان و هیندۆسەكان لە وڵاتەكە بكەنەدەرەوە. كەواتە جیاكردنەوە ئایین و دەوڵەت بۆ ئەوەیە ڕێگە لەوە بگیرێت كەسانی سەر بە ئایینێكی دیاریكراو دەسەڵات بگرنەدەست و ئەم دەسەڵاتە بۆ ناچاركردنی ئەوانی دیكە بەكار بهێنن تاوەكو بە پێی بیروباوەڕ و ئاینی ئەوان بژین.))

رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و كێشەی ئوسوڵیەكان
رۆژهەڵاتی ناوەڕاست یان ڕاشكاوانەتر دەوڵەتانی عەرەبی ئەمرۆ بەقۆناخێكدا تێدەپەڕن كە هەم جۆرە گەشبینییەك هەیە بەوەی بەرەو گۆڕانكاری هەنگاو هەڵبگرن، هەم ترسی ئەوەش هەیە دەسەڵاتێكی تۆتالیتار بگۆڕێت بۆ دەسەڵاتێكی هاوشێوە، سەبارەت بەم پرسە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر تیمور كۆران ئوستادی فیكر و رۆشنبیری لە زانكۆی كالیفۆرنیا كرد و لە لێدوانێكی تایبەت بۆ گوڵان وتی: (یەكێك لەو كێشانەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە بووە هۆی ئەوەی ئایین لە لایەن دەوڵەتەوە ئیستیغلال بكرێت بۆ هێنانەدی ئامانجەكان و هەندێ جار ئامانجە توندوتیژەكان بریتی بووە لەوەی دەوڵەت لەم ناوچەیەدا شەرعیەتی نەبووە و ئەمەش بۆتەهۆی دروستبوونی دەوڵەتێكی لاواز. واتە بەشێوەیەكی گشتی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە زەبری هێز دەسەڵاتی خۆیان پاراستووە و درێژەپێداوە، نەك بە پشتبەستن بە ڕەزامەندی خەڵك، لەبەر ئەوە خۆیان بە ناچارزانیوە پشت بەهەر فۆرمێكی شەرعیەت ببەستن كە مومكین بووە بۆیان لەپێناوی پاراستنی خۆیاندا. دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پەنایان بۆ ئیسلام بردووە بۆ ئەوەی ئەگەرەكانی ڕووخانیان كەمتر بێت، من نموونەیەكتان بۆ دەهێنمەوە، لە ساڵانی حەفتاكاندا لەناكاو سعودیە بووە وڵاتێكی دەوڵەمەند بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتەوە، ئەو كاتە وڵاتگەلێكی هەژاری وەك میسر و سووریا و ڕێكخراوی ڕزگاریخوازی فەلەستینی بوونە هەڕەشە بۆی، كاردانەوەی سعودیە ئەوەبوو كۆمەكیی بەربڵاوی بەگرووپە ئیسلامیەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كرد، لەنێویاندا گرووپە چەكدارییە ئیسلامیەكان، ئەویش بە ئامانجی ئەوەی ببنە قەڵغانێك بۆ پاراستنی. كەواتە ئەگەر وەڵامێكی سادەی پرسیارە ئاڵۆزەكەتان بدەمەوە، دەڵێم ئەوە لاوازی دەوڵەت و بەدیموكراتی نەكردنی دەوڵەت بوو بووەهۆی ئەوەی دەوڵەت ئیستیغلالی ئایین بكات. چونكە دەوڵەتی بەهێز پێویستی بە ئایین نییە بۆ بەهێزكردنی پێگەی خۆی.هەروەها گرووپە ڕادیكاڵیەكان لە جیهانی موسڵماندا كۆنتڕۆڵی ئەو وێنە جیهانییەی ئاینی ئیسلامی كردووە كە لە زۆربەی جیهاندا هەیە، واتە لە زۆرێك لە بەشەكانی جیهاندا بەو شێوەیە لە ئیسلام دەڕوانن كە مایەی دواكەوتویی، نالێبوردەییە بەشێوەیەكی توندوتیژانە جیهانی ڕۆژئاوا ڕەتدەكاتەوە. بەتێڕوانینی من ڕۆژگاری زێڕینی ڕادیكاڵیەتی ئیسلامی بەسەرچووە، كاتێك ئایین بە سیاسی دەكرێت، ئەوا ئەو كاتە بانگەشەو داواكاریەكان بە داواكاری ئایینی دەخرێنەڕوو، واتە ئەو كاتە ئەو داواكاریانە سازشهەڵنەگر دەبن، ئەمەش لەگەڵ دیموكراسیدا ناگونجێت و سەردەكێشێت بۆ ناكۆكی جیددی. مەترسییەكە ئەوەیە تۆ پارتی سیاسی، پارتی ئاینیت هەیە كە بەرنامەی هاوچەرخ و مۆدێرنیان هەیە، بەڵام كەسانێك هەن لە ناو ئەم پارتانەدا دەیانەوێت تا سنوور و مەودایەكی دوورتر بڕۆن، هەروەها هەندێجار بەهۆی داینامیەكی ناوخۆیی ئەو پارتانەوە كاتێك دەسەڵات دەگرنەدەست ئەو كەسانە دەیانەوێت دەستكەوتی ڕادیكاڵتر و باڵادەستی بەدەست بهێنن. ئەمە مەترسیەكەیە لە دیموكراسیدا، ئەمە ئەو مەترسیەیە كە لە توركیا و لە ناو پارتی داد و گەشەپێداندا هەیە، لەبەر ئەوەی هەموو ئەوكەسانەی لە ناو ئەم پارتەدان، ئەجێندایەكی مۆدێرنیان نییە، بەڵكو كەسانێكی ڕادیكاڵ هەن دەیانەوێت سنووری ئازادیەكانی كەم بكەنەوە.

بەڵام ئەم مەترسییە كەم بۆتەوە لەبەرئەوەی شۆڕشەكان لە تونس، میسر، سوریا و یەمەن بەشێوەیەكی سەرەكی وەك سەرچاوەی پێشكەوتن و چارەسەركردنی كێشەكان لە ئایینیان نەڕوانی، پاڵنەر و جووڵێنەری ئەو ڕاپەرینانەی سەركەوتنیان بەدەستهێنا گرووپە عەلمانییەكانی لەپشت بووە، یان ئەو گرووپانەی ئامانجی عەلمانییان هەبووە، لەبەرئەوە لەساڵانی داهاتوودا بزووتنەوەگەلێك دەبینین كە دووربن لەو گرووپە توندوتیژانە. هەروەها كاتێك گرووپە نائاینییەكان، ئەوانەی زیاتر گروپێكەلێكی عەلمانین دەسەڵات دەگرنەدەست بە توندی بەرهەڵستی ئەو وێنەیە دەكەن كە گرووپە ڕادیكاڵەكان دروستیان كردووە، واتە وێنەیەكی مۆدێرن و لێبوردەی ئایین دەخەنەڕوو.)