ئیدوارد سەعید لە پێناسەی رۆشنبیردا دەڵێت:(رۆشنبیر ئەو كەسەیە كە توانای وتنی راستییەكانی هەیە(، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا وتنی راستییەكان چۆن و بە رووی كێدا؟ بێگومان وەڵامی ئەمە ئاسانە و رۆشنبیر دەبێت توانای وتنی راستییەكانی بەو ئاستە هەبێت كە دەسەڵات گوێی لێبێت و راستییەكانی ئەویش ببنە هۆكاری ئەوەی كە دەسەڵات بەخۆیدا بچێتەوە، بەڵام پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە، ئایا وەك ئەنتۆنیی گرامشی دەڵێت رۆشنبیران چینێكی كۆمەڵایەتی سەربەخۆن، یان هەر چینێكی كۆمەڵایەتی توێژێكی رۆشنبیری خۆی هەیە؟ یان بەواتایەكی دیكە ئایا دەكرێت هەموو كەسێك لە كۆمەڵگە بە رۆشنبیر ناوزەد بكەین؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەداو سەبارەت بە پرسیاری یەكەمیان، هیشام شەرابی بیرمەندی عەرەبی پێیوایە هەموو چینێكی كۆمەڵایەتی توێژێكی رۆشنبیری خۆی هەیە، سەبارەت بە پرسیاری دووهەمیشیان، ئیدوارد سەعید پشتگیری لە بۆچوونەكەی گرامشی دەكات و پێیوایە بەڵێ هەموو كەس لە كۆمەڵگە رۆشنبیرە، بەڵام هەموو بە ئەركی رۆشنبیر هەڵناستن.

كەواتە ئەم چەند دێرە بەرەو ئەوەمان دەبات كە بڵێین رۆڵ و پێگەی رۆشنبیر ئەو ئەركە دیاری دەكات كە لەناو كۆمەڵگە دەگیرێت، نەك ئەوەی لەناو كۆمەڵگە دەیڵێت، لێرەوە دەكرێت ئاماژە بەوە بكەین كە زۆر كەس هەن دەتوانن لەناو كۆمەڵگە قسە بكەن و دەتوانن بیروبۆچوونی خۆیان بخەنە دەربڕن یان كاریگەریشیان لەسەر رای گشتی هەبێت، بەڵام پرسیار ئەوەیە قسەكردن و كاریگەری دروستكردن لەسەر رای گشتی بەكام ئاراستە؟ سەبارەت بەم پرسە پرۆفیسۆر شلۆمۆن ئەڤێنری بیرمەندی جوو لە بابەتێكیدا بەناونیشانی(سكۆلاریزم، ناسنامەی نیشتمانی، رۆڵی رۆشنبیران - Secularism، national identity، and the role of the intellectual (دەپرسێت، ئایا گۆبلز وەزیری راگەیاندنەكەی هیتلەر كاریگەری لەسەر رای گشتی نەبوو؟ ئایا ستالین و لینین خاوەنی فیكر و هزر نەبوون و كاریگەریان لەسەر كۆمەڵگە نەبووە؟ ئەم پرسیارەی ئەڤێنری بۆ وەڵامی ئەو پرسیارەیە كە رۆشنبیران دەبێت بزانن چی دەڵێن و كاریگەریان لەسەرچی دەبێت، هەربۆیە ئەڤێنری ئەركی رۆشنبیر گرێدەداتەوە بە كاریگەریان لەسەر چاكسازی و وەرچەرخانی كۆمەڵگە بەرەو دیموكراتی و خۆشگوزەرانی هاووڵاتیان هەبێت، ئەمەیە پێمان دەڵێت ئەركی رۆشنبیر رەنگدانەوەی بیروبۆچوونەكانییەتی لەسەر پێشكەوتنی كۆمەڵگە و چاكسازی و وەرچەرخان بەرەو دیموكراتی نەك وەك رۆشنبیرانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە بوونە كۆیلەی ئایدلۆژیەتی ماركسیزم یان ئیسلامیزم. سەبارەت بەو بارودۆخەی رۆشنبیرانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست یان راشكاوانەتر ئەو رۆشنبیرانەی باكگراوندێكی عەرەبی و ئیسلامیان هەیە، رامین جیهانبەگلو بیرمەندی ئێرانی لە موحازەرەیەكیدا دەڵێت: (یەكێك لە گرفتە گەورەكانی كۆمەڵگەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەوەیە، رۆشنبیرەكانیان ئەو توانایەیان نییە ئەو پرسیارە لەخۆیان بكەن و بپرسن ئێمە كین؟ ئایا پسپۆر و تایبەتمەند و پیشەگەرن و لەگەڵ بازاڕ مامەڵەدەكەن و بەشێوەیەكی زۆر خێرا لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی بازاڕ و سیاسەت خۆیان دەگونجێنن؟ یان سەربەخۆن و تەنیا پابەندن بە وتنی هەقیقەت و دەیانەوێت دەنگی خۆیان بخەنە پاڵ دەنگی رای گشتی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟ بەگلو سەبارەت بەم پرسیارە نائومێدی خۆی پیشاندەدات بەوەی تائێستا رۆشنبیرانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەیانتوانیووە وەڵامی ئەو پرسیارە بدەنەوە، لەبەر ئەوەی رۆشنبیران نەیانتوانیووە دەستبەرداری ئەو نەریتە فیكرییە ببن كە پێشتر لە ئایدلۆژییەكانی ماركسیزم و ئیسلامی سیاسیدا پیادەكراون، لەمەش خراپتر بەرهەمە مەعریفیەكانی خۆیان ئاوێتەی ئایدلۆژیەتی سیاسیی كردووە و تاراددەیەكی زۆر خیانەتیان لە ئەركی خۆیان وەك رۆشنبیر كردووە و راستییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیان بەو شێوەیە پیشانداوە كە لەگەڵ مەبەستەكانی خۆیان یەكبگرێتەوەو چاویان لە راستییەكان و واقیع پۆشیووە، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەبووە لەبری ئەوەی رۆشنبیران ببنە هاندەرێك بۆ بونیادی گوتاری رەخنەیی ئەقلانی و كاریگەریان لەسەر هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگە هەبێت، بوونەتە یارمەتیدەر بۆ بڵاوكردنەوەی ئایدلۆژیەتی سیاسیی، پارتە سیاسییەكان و پیاوانی ئایینی نێو حزبە سیاسییە ئیسلامییەكان هەوڵیانداوە رۆشنبیران بۆ فراونكردنی نفوزی سیاسیی خۆیان و كۆنترۆڵكردنی بارودۆخەكە بەكاربهێنن، ئەم بارودۆخەش كە رۆشنبیرانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەشێوەیەكی هەڵە خۆی تێدا بینیووەتەوە، بۆتە هۆكاری ئەوەی نەتوانن چاودێری ئەوە بكەن بەزۆر بیروباوەڕی ئایدلۆژی سیاسیی بەسەر هاووڵاتیاندا بسەپێنرێت، لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر رۆشنبیران بیانەوێت جارێكی دیكە پێگەی خۆیان لەكۆمەڵگە دیاری بكەنەوە، ئەوا دەبێت ببنەوە بەچاودێر بەسەر كۆمەڵگە و سەرلەنوێ گوتاری رەخنەیی خۆیان بونیاد بنێنەوە و بە ریتمێكی دیكە بیروبۆچوونەكانیان لەنێو رای گشتی بڵاو بكەنەوە و خۆیان لەژێر پەردەی ئایدولۆژیتەكان بهێننە دەرەوە.


رۆشنبیرانی كوردستان و گوتاری رەخنەییان
ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ئەو سەرەتایەی كە رۆشنبیرانی هەر كۆمەڵگەیەك توخمی سەرەكی پەرەپێدان و چاكسازی و وەرچەرخانن بەرەو دیموكراتی، ئەوا دەكرێت بڵێین ئەركی رۆشنبیران دروستكردنی دابڕانێكی مێژووییە لەنێوان سەردەمێكی كۆن و سەردەمێكی نوێدا، بەواتایەكی دیكە رۆشنبیران دەتوانن ببنە پردی پێكگەیاندنی بۆچوونەكانی جیهان و كوردستان بەیەكتری و ئاوێتەكردنیان پێكەوە بۆ ئەوەی میللەتی ئێمەش وەك میللەتانی دیكەی دنیا بتوانێت بەرەو دیموكراتی هەنگاوی جددی هەڵبگرێت، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا چۆن هەنگاوەكانی رۆشنبیران و بەشداریكردنیان لەم پرۆسەیە دەبێتە هۆكارێك بۆ ئەوەی خێراتر ئەم قۆناغە هەنگاو بۆ پێشەوە هەڵبگرێت؟ وەڵامی ئەمە ئەگەر بۆ دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی تاراددەیەك قورس و ئاڵۆز بێت، بەڵام بۆ بارودۆخی كوردستان بواری هەڵبژاردنی رێگەو چارەی دیكە هەیە، دەكرێت چۆن ماكس ڤێبەر بە جیهانی راگەیاند كریستیانەكانی رۆژئاوا، ئەرزۆسۆكسەكانی رۆژهەڵات نین و دەتوانن بەرەو رۆشنگەری هەنگاو هەڵبگرن، بەهەمان شێوە رۆشنبیرانی ئێمەش دەتوانن بە راشكاوانە بەجیهان بڵێن، میللەتی ئێمە راستە رۆژهەڵاتی-یە، بەڵام جیاوازییەكی بنەڕەتی لەگەڵ گەلانی ناوچەكە هەیە نەك هەستیار و دردۆنگ نییە بەرامبەر دیموكراتی وەك دیاردەیەكی رۆژئاوایی، بەڵكو خۆی بڕیاریداوە بونیادی دیموكراتی هەڵبژێرێت، خۆی گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی كە بێجگە لە دیموكراتی، هەموو شێوازەكانی دیكە وەك جۆرێك لە بێئومێدی سەیریان دەكات، راشكاوانەتر واتە ئێستا میللەتی كورد گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی كە بەرێگەی ئیسلامی سیاسیی و ئایدلۆژیەتی ماركسیزم ناتوانێت ئاییندە بونیاد بنێتەوە، بۆیە رێگەی سێهەم كە تەنیا دیموكراتیە وای لێدەكات هەنگاو بەرەو پێشەوە هەڵبگرێت، لێرەوە ئەو جیاوازییە راشكاوانەتر دەردەكەوێت كە ماكس ڤێبەر ناوی لێناوە (بێئومێد بوون لە جیهان - disenchantment of the world)، مانای ئەوەیە كورد لەو پرۆسەیە تێپەڕیووە كە جارێكی دیكە هیوای بەوە بێت بەڕێگەی سیاسەتی ئایینی یان ئایدلۆژیایی سیاسیی ئاییندەی خۆی بونیاد بنێتەوە، ئەمە گرنگترین گرفتی كۆمەڵگەكانی دەوروپشتی ئێمەیە و هەتا ئێستا نەگەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی كە بێجگە لە دیموكراتی رێگە چارەیەكی دیكە نییە، ئەمە گەورەترین گرفتە كە هەموو گەلانی ناوچەكە بێجگە لە دیموكراتی، بڕوایان بەوە هەیە كە ئیسلامی سیاسیی ئاییندەیەكی باشتریان بۆ دروست دەكات، ئەم خاڵە كە دەبێتە سەرەتای دەسپێكردنی پرۆسەی ئەقڵانییەت و لەدایكبوونی رۆشنبیری رۆشنگەر لە مێژووی هەستانەوەی كوردستاندا، پێویستە و دەبێت ناسنامەی رۆشنبیرانی ئێمە لە ناسنامەی رۆشنبیرانی دەوروپشتمان جیابكاتەوە، ئەمەش بەو مانایە نییە كە لە روانگەی ئاستی زیرەكی و بەرهەمە مەعریفیەكانی رۆشنبیرانی خۆمان بە بەراورد بە رۆشنبیرانی دەووربەر(فارس و عەرەب و تورك) بەراوردیان بكەین، بەڵكو بەو ئەركەی رۆشنبیرانی كوردستان دەتوانن لە كۆمەڵگەی كوردستاندا بیگێڕن بەرارودیان دەكەین كە رۆشنبیرانی (فارس و تورك و عەرەب) ناتوانن بیگێڕن، كەواتە لێرەدا ئەركی رۆشنبیر تەنیا بەرهەمهێنانی دەقی مەعریفی و بڵاوكردنەوەیان نییە، بەڵكو بەرهەمهێنانی گوتارێكی رەخنەیی ئەقڵانی-یە كە بتوانێت راستییەكان وەك خۆی بڵێت، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا راستییەكان چۆن بڵێت؟ بێگومان دوای ئەوەی ئەو پرۆسەی نائومێدبوونەی كورد لە ئیسلامی سیاسیی و ئایدلۆژیەت رادەگەیەنێت و لەچوارچێوەی پرۆسەیەكی رۆشنگەریدا و لە سیاقی بانگێشە كردن بۆ سكۆلاریزم و پۆلۆرالیزم نەخشەی رێگە بۆ ئاییندەی چاكسازی و وەرچەرخان بەرەو دیموكراتی دادەڕێژێت، هەوڵدەدات بەدوای وەڵامی ئەو پرسیارانە بگەڕێت كە دەرهاویشتەی واقیعی سیاسیی و كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەی ئێمەن، هەر بۆ نموونە كاتێك پرسیار لەسەر ئەو پرسە گرنگە دەوروژێنیت: بۆچی كۆمەڵگەی مەدەنی لەهەرێمی كوردستان لاوازە؟ پێویستە لەوەڵامی ئەم پرسیارە ئەو واقیعەی لەبەر چاو گرتبێت، كە هۆكاری لاوازی كۆمەڵگەی مەدەنی لە كوردستان جیاوازە لەو هۆكارەی كۆمەڵگەی مەدەنی لە وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی و ئەو ئاستەنگانەی لەبەردەم بونیادی كۆمەڵگەی مەدەنی ئەو دەوڵەتانە هەیە جیاوازن لەو ئاستەنگانەی لەبەردەم بونیادی كۆمەڵگەی مەدەنی لە كوردستاندا بوونی هەیە، لەوانەیە لێرەشدا ئەو پرسیارە بێتە پێش و پرسیار ئەوەبێت: ئایا جیاوازییەكان چین؟ لەوەڵامی ئەمەشدا دەڵێین لە وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی وەك ئامێرێك بۆ بونیادی دەوڵەتێكی تیۆكراتی دەخرێنە گەڕ، ئەمەش واتە چەند ئەو رێكخراوانە بەهێز بن، بەهێز دەبن بۆ رووخانی دیموكراتی، بەڵام لەكوردستان ئەگەر هەژموونێكی حزبیشیان بەسەرەوە دیار بێت، حزبە سیاسییەكە خۆی بەشێكە لە پرۆسەی دیموكراتی و لاوازی رێكخراوەكە تەنیا كاریگەری سلبی ئەوە دەبێت رەوتی پرۆسەی دیموكراتی خاو دەكاتەوە، نەك پرۆسە دیموكراتیەكە لەناو بەرێت، هەر بۆیە لێرەوە گرنگە رۆڵ و پێگەی رۆشنبیرانی كوردستان لەناو ژینگەی كوردستاندا بەشێوەیەكی جیاواز پێناسە بكەینەوە، جیاواز بەو مانایەی ئەو كاریگەرییەی كە رۆشنبیرانی ئێمە لە ژینگەی سیاسیی و كۆمەڵایەتی كوردستاندا هەیانە، جیاوازە لەو كاریگەرییەی رۆشنبیرانی دراوسێكانمان (عەرەب و تورك و فارس) لەسەر كۆمەڵگەی خۆیان هەیانە، لەبەرچاوگرتنی ژینگەی سیاسیی كوردستان وەك ئەوەی هەیە، هەم دەبێتە هۆكارێك بۆ ئەوەی رۆشنبیرانی ئێمە كاریگەریان زیاتر بێت، هەمیش دەبێتە هۆكاری ئەوەی پرۆسەی چاكسازی و وەرچەرخان بەرەو دیموكراتی خێراتر بێت.


كایە جیاوازەكانیكاری رەخنەیی رۆشنبیر
ئەگەر لە قۆناغی رووبەڕووبوونەوەی دیكتاتۆریەت و رژێمە شمولیەكاندا، ئەركی رۆشنبیران تەنیا بونیادی گوتاری رەخنەیی بووبێت بۆ هۆشیاركردنەوەی تاك و بێ ئومێدبوونیان لەرژێمە دیكتاتۆر و شمولیەكان، ئەوا لە قۆناغی بونیادی دیموكراتی و قۆناغی بونیادی نەتەوە، ئەركی رۆشنبیران بێجگە لە بەرهەمهێنانی گوتاری رەخنەیی، بەشداریكردنە لە پرۆسەی بونیادنان و پیشاندانی هەڵەو كەموكورتی ئەو هەنگاوانەی حزبە سیاسییەكان(بەدەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنەوە) هەڵیدەگرن، ئەوەی بە میتۆدی ئەم راپۆرتە ئاستەنگی لێكتێنەگەیشتن لەنێوان رۆشنبیران و حزبە سیاسییەكان، گرفتیكی دوولایەنەیە و هەست دەكرێت لێكحاڵینەبوونێك لەنێوان حزبە سیاسییەكان و رۆشنبیران هەیە، كە پێویستی بەوە هەیە بەدیالۆگی راستەوخۆ چارەسەری بۆ بدۆزرێتەوە، حاڵەتی یەكەم ئەگەر گرفتەكە لەلایەنی حزبە سیاسییەكانەوە سەیر بكەین، هەست دەكەین پشووی حزبەكان لەهەمبەر رەخنەی ئەو رۆشنبیرانەی رووبەڕووی حزبێكی دیاریكراو دەبێتەوە تەنگەو كاتێك رەخنەی رۆشنبیر رووبەڕووی لایەنی بەرامبەر دەبێتەوە بە دڵفراوانی پێشوازی لێدەكرێت، بە دیدی ئەم راپۆرتە هەم پشوو تەنگیی حزبەكە بۆ ئەو رەخنەیەی رووی خۆی دەگرێتەوە هەڵەیە و هەم پێشوازی لێكردنیشی كە رووی بەرامبەر دەگرێتەوە هەڵەیە، هۆكاری سادە بۆ ئەمەش ئەوەیە رۆشنبیر نە لەپێناوی دژایەتی دەسەڵات رەخنە دەگرێت و نە بۆ پشتیوانی ئۆپۆزسیۆنیش، بەڵكو ئامانجی رەخنەی رۆشنبیران وتنی راستییەكان و بەدەرخستنی كەموكورتیەكانی نێو پرۆسە دیموكراتیەكەیە، لایەنێكی دیكەی گرفتەكە گرفتی خودی رۆشنبیرانە كە لە چۆنییەتی مامەڵەكردنیان لەگەڵ لایەنە جیاوازەكانی نێو پرۆسە دیموكراتیەكە جۆرە دابەشكردنێك دروست دەكەن بەسەر فریشتە و شەیتاندا، ئەمەش رۆشنبیران دەخاتە قاڵبێكەوە كە خۆی بەلایەنگیری فریشتەو دوژمنی شەیتان بزانێت، ئەم حاڵەتە كە زۆرجار لە كۆپیكردنی ئەقڵیەتی رۆشنبیرانی(عەرەب و تورك و فارس) دەچێت بەدەسەڵات، ناسنامەی رۆشنبیری ئێمەی نەك تێكەڵاو كردووە، بەڵكو بەجۆرێك ناشرینی كردووە كە سیاقی مێژووی ئەركی رۆشنبیرانی كوردستانی هێناوەتە دەرەوە، هەر بۆ نموونە لەوانەیە بۆ سەعددەین ئیبراهیم وەك رۆشنبیرێكی میسری ئاسایی بێت موبارەك بە شەیتان و دیموكراتی بە فریشتە لەقەڵەم بدات، یان بۆ بورهان غەلیون ئاسایی بێت بەعس بە شەیتان و دیموكراتی بە فریشتە پێناسە بكات، لەبەر ئەوەی لەو دوو وڵاتە هیچ خاڵێكی هاوبەش لەنێوان دیموكراتی و دەسەڵاتدا نییە، بەڵام كاتێك لە هەرێمی كوردستان سیستمێكی دیموكراتی وەك خواستی گەلێك بوونی هەبێت و لەسەر چەند كەموكورتیەك كە هەموو دانی پێدادەنێن لەگەڵ رژێمی بەعس و موبارەك بەراورد بكرێت، ئەوا نەك هەر رۆشنبیرەكە پێگەی خۆی ون دەكات، بەڵكو هیچ كاریگەریەكیشی لەسەر رای گشتی و پرۆسەكانی دیموكراتی وەك بونیادی كۆمەڵگەیەكی مەدەنی بەهێز و بڵاوكردنەوەی لێبوردەیی و پێكەوەژیان و فرەیی نابێت، ئەمەش لەبری ئەوەی رۆشنبیران بكاتە توخمێك بۆ چاكسازی و وەرچەرخان بەرەو دیموكراتی، روشنبیران دەبنە توخمێك بۆ لەباربردنی دیموكراتی. سەبارەت بە ئەركی رۆشنبیر لە كۆمەڵگەی دیموكراتی و چۆنییەتی بەرهەمهێنانی گوتاری رەخنەیی رۆشنبیر، پرسیارمان لە پرۆفیسۆر دەیڤید كەتلەر كرد، ئوستادی سیسیۆلۆژی و زانستی سیاسەت لە زانكۆی ئۆهایۆ لەوەڵامی بۆ گوڵان بەمجۆرە باسی لە ئەركەكانی رۆشنبیر كردو وتی: (لەو لێدوانانەی پێشتر لە بارەی مەودای چەمكی «ڕۆشنبیر»ەوە داومە، كە لێدوانگەلێك بوون كراوەبوون بۆ مشتومڕكردن لەبارەیانەوە، تێیاندا لەبارەی ڕۆڵی ڕۆشنبیرانەوە دواوم لە مۆدێرنیزەكردنی ئەو كۆمەڵگەیانەی «بواری گشتی» دروست دەبێت تێیاندا، بۆچوونی من لەو لێدوانانەدا دەربارەی «ئەركەكانی» ڕۆشنبیر بۆچوونگەلێكی سلبی بوون پتر لەوەی ئیجابی بن، لەبەر ئەوەی ڕۆشنبیران مافی ئەوەیان نییە بانگەشەی خاوەنداربوونی دەسەڵاتێك بكەن كە لەڕێی بەشداری كردنیان لە بواری گشتیدا بەدەستیان نەهێناوە، هەروەها مافی ئەوەشیان نییە خۆیان تێكەڵ بە دەسەڵاتداران بكەن بۆ ئەوەی ئەوانی دیكە دووربخەنەوە. ئەوەی پێوەندی بە ئەركە ئیجابیەكانەوە هەیە، هێشتا ئەو دروشمە بە دروستی ماوەتەوە كە پێی ئاشناین، ئەویش بریتییە لە وتنی ڕاستی بە ڕووی دەسەڵاتداردا. كاتێك باس دێتەسەر باسی بێدەسەڵاتەكان ئەوانەی بەرەنگاری دەسەڵات دەبنەوە، پێموایە ڕۆڵەكە لەوەدا كورت دەبێتەوە ڕۆشنبیران راستییەكان بڵێن. مەبەستم ئەوەیە بە زۆری ڕۆشنبیران خۆیان لە دۆخێكدا دەبیننەوە ڕاوێژ پێشكەش بە كەسایەتییە سیاسییەكان بكەن كە خۆیان ڕۆشنبیر نین، لەو هەل و مەرجانەدا پێویستە هەموو ئەوەی دەیزانن بیڵێن: لەبەر ئەوەی خشتەی كاركردن ڕێگەیان پێنادات... لە ڕاستیدا بەشێكی دیاریكراوی كارەكان بۆ ئەركی «ڕەخنەگرانە»ی ڕۆشنبیران تەرخانكراون: تەنانەت وتنی ڕاستی بە ڕووی دەسەڵاتدا ڕەنگە فۆرمی ڕەزامەندیەكی «مەرجدار» وەربگرێت. بە بۆچوونی من، خاڵی سەرەكی بریتییە لەوەی ڕۆشنبیر بەهۆی ئەوەی ڕۆڵێكی تایبەتی هەیە، بە تایبەتی وەڵامدانەوەی ڕەخنەی ڕۆشنبیرەكانی دیكە، ئەوا لۆجیكێكی تایبەت دەگرێتەبەر و ئەو تێڕوانینانە دەخاتەڕوو كە یەك ناگرێتەوە لەگەڵ تێڕوانینی پارتی سیاسی دەسەڵاتدار، بەڵام ئەمە مانای ئەوەنییە ڕۆشنبیران و ئەو كەسانەی گۆێیان لێدەگرن بە چەشنی هاووڵاتیانی ئاسایی لەگەڵ سەركردە سیاسییەكاندا گفتوگۆ ناكەن—هاوشێوەی ئەوەی گفتوگۆ لەگەڵ زاناكاندا دەكەن. پرسیارەكان پەیوەستن بە جۆری ئەو گفتوگۆیانەوە و لە ئارادانەبوونی هیچ وەهمێك لەبارەی ئەو ڕێككەوتنانەی پێشگەیشتوون)).

لەلایەكی دیكە و سەبارەت بە بەشداری رۆشنبیران لەگەڵ پارتە سسیاسییەكان یان تەنانەت بوونی رۆشنبیران بە ئەندامی پارتە سیاسییەكان ئایا تاچەند ئەمە كاری رۆشنبیر ئاڵۆز دەكات، سەبارەت بەم لایەنەش پرۆفیسۆر كەتلەر لە درێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان وتی: (لە ساڵی 1934، كۆمەڵناسی ئەڵمانی كارل مانهایم لە كۆڕێكدا بە كۆمەڵێك قوتابی هۆڵەندی وت ڕەنگە بە دڵنیاییەوە ڕۆشنبیران بتوانن هاوپەیمانێتی لەگەڵ ئەو پارتە سیاسییانەدا ببەستن كە خۆیان ئیختیاری دەكەن، بەڵام بە مەرجێك بە ڕاستگۆیی بمێننەوە لەگەڵ كارەكەی خۆیاندا وەك ڕۆشنبیر، دەبێت پێشبینی ئەوە بكەن ببنە كەسانێكی ناجەماوەری لەناو ئەو پارتانەدا، لەبەر ئەوەی بەردەوام و ئەوەندەی مومكینە بە شەفافی گفتوگۆ لەگەڵ ئەو ڕۆشنبیرانەدا دەكەن كە هاوڕانین لەگەڵیاندا. من لەگەڵ ئەمەدا هاوڕام. جارێكیان وتارێكم نووسی و تێیدا هەوڵی ئەوەمدا ئەتەكێتێك بدۆزمەوە بۆ پێوەندی نێوان ڕۆشنبیر و سەركردە سیاسییەكان: كە بریتییە لە بیرۆكەی پێشكەشكردنی «ڕاوێژكاری» بێ ئەوەی بانگەشەی دەسەڵاتداربوون بكەیت. ئەوەش ڕوونە ئەمە مانای ئەوەنییە من و مانهایم نەمانتوانیبێت سەرنجی ئەو ڕاستیە بدەین، زۆرجار ئەو لێهاتووییانەی كەسێك دەكات بە ڕۆشنبیر دەگۆڕێت بۆ ئەركی پڕوپاگەندەكردن—یاخود بەڕاستی مرۆڤ خۆی لە دۆخێكدا دەبینێتەوە هاوسەنگی خۆی لەسەر ڕایەڵێكی باریك ڕابگرێت لەنێوان ئەم دوو ڕۆڵەدا. هەموو ئەوەی من مەبەستمە ئەوەیە جیاوازیەكە هەیە و زۆریش گرنگە. هەروەها ئەوە شتێكی دەگمەن نییە كە تاكەكەسەكان فێری بەهرە و لێهاتوویی ڕۆشنبیران ببن لە كاتێكدا كە وەك پۆپۆلیست و هەڵسوڕاوی پارتێك كاردەكەن، بەڵام ئەوكاتە ئەركەكەیان پێچەوانە دەبێتەوە كاتێك دەكەونە مشتومڕ لەگەڵ ڕكابەرەكانیاندا. بە زۆری ڕۆشنبیران «لادەر»ن لە هێڵی پارتەكەیان، ئەمەش تەواو لە بەرژەوەندی كۆمەڵگەدایە)).


رۆشنبیران وەك راوێژكار لە سیستمی دیموكراتیدا
لەسیستمی دیموكراتیدا ناوەندەكانی توێژینەوە و سینتاكسەكان بەشێوەی راستەوخۆ و ناراستەوخۆ راوێژ و پێشنیار پێشكەشی حكومەتەكانی خۆیان دەكەن، هەروەها بەشێكی زۆری ئەو تۆژانەشی لەو سەنتەرانە كار دەكەن راستەوخۆ لەگەڵ دامەزراوە جیاوازەكان كاردەكەن، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەو تۆژەر و راوێژكارانە لە خانەی رۆشنبیران پۆلێن دەكرێن، یان ئەگەر هاتوو رۆشنبیرێك ئەم ئەركەی خستە سەرشانی خۆی ناسنامەی رۆشنبیری نامێنێت؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە و زیاتر رۆچوون بە كایە جیاوازەكانی ئەركی رۆشنبیر، پرسیارمان لە بیرمەندی ئێرانی میهرزاد بروجردی لە زانكۆی نیویۆرك كرد و لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان بەمجۆرە وەڵامی داینەوەو وتی: (چەمكی ڕۆشنبیر بۆ ماوەی چەندین ساڵە مایەی مشتومڕ و ناكۆكیە، بە چەشنێك لە هەندێ شوێندا هەر كەسێك ئاستێكی دیاریكراو لە خوێندەواری و پەروەردەی هەبوایە و پۆستێكی گشتی هەبوایە، خەڵكی بە ڕۆشنبیر لە قەڵەمیان دەدا، كە ئەمە لێكدانەوەیەكی ورد نییە، هەروەها هەندێ جار كاری تەكنۆكراتی، بۆ نموونە ئەندازیار، یان پزیشك ناكرێت بە ڕۆشنبیر لێكبدرێتەوە، لە ڕاستیدا دەستەواژەی ئەنتیلجنسیا هەیە، كە دەكرێت بە دەستەواژەیەكی وردتری دابنێین بۆ وەسفكردنی ئەو كەسانە. ڕۆشنبیران ئەو كەسانەن ئەركی سەرەكیان كاری بیركردنەوەیە لە پرسە كەلتووری و كۆمەڵایەتیەكان، دەكرێت ئەمە بەسەر نووسەران، ئەكادیمیەكان و ڕۆژنامەنووساندا جێبەجێ ببێت. ئەوەی پەیوەست بێت بە ڕۆڵیانەوە، ئەوا ئەوەیان لێ چاوەڕوان دەكرێت كە هەمیشە چەند هەنگاوێك لە پێش كۆمەڵگەكەیانەوە بن، پرسیار بكەن و بابەت بوروژێنن بۆ ئەوەی قسە و باسیان لەبارەوە بكرێت، هەروەها كەموكوڕی و هەڵەكان دەستنیشان بكەن، من پێموایە ئەوانە بەشێكن لەو بەرپرسیارێتیە سەرەكیانەی دەبێت ڕۆشنبیران پێی هەستن. سەبارەت بەوەشی كە هەندێك جار رۆشنبیران رۆڵی راوێژكار دەگێڕن، من پێموایە ئەمە دەوەستێتەسەر ئەوەی ئایا ئەو ڕاوێژكارە چ ڕۆڵێك دەبینێت و پسپۆرییەكەی چییە، ئایا ئابووریناسە، یاخود كۆمەڵناسە، چونكە كاری ئەم كەسانە جیاوازە لە كەسێكی ئەندازیار كە بۆ نموونە پسپۆری كارەبایە، چونكە من بەم كەسانەی دوایی ناڵێم ڕۆشنبیر. ئەمە لە لایەك، لە لایەكی دیكەوە، لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا زۆرجار حكومەت داوا لە ڕۆشنبیران دەكات یارمەتی بدەن لەڕووی پێشكەشكردنی پرس و ڕاوێژەوە، بەڵام بە داخەوە زۆرجار ئەمە بۆ شەرعیەتدان بە پڕۆژەكانی حكومەت بەكار دەهێنرێت، واتە بەڕاستی گوێ بۆ ئەو ڕۆشنبیرانە ناگیرێت. هەروەها لەبەر ئەوەی ئابووری وڵاتەكە لەژێر دەستیاندایە، ئەوا ڕۆشنبیرەكان هیچ ڕێگەچارەیەكیان نییە جگە لە كاركردن لە ناو حكومەتدا و بوونە كارمەند بۆ حكومەت، ئەمەش دەبێتە مایەی دروستبوونی چەندین گیروگرفت لەو ڕووەوە. دەبێت ڕۆشنبیر لە كۆمەڵگەدا ئەو ڕۆڵە ببینێت، ڕۆڵی ئەوەیە پرسیاری قورس بكات و ئاوێنەیەك لە بەرامبەر كۆمەڵگەدا ڕابگرێت و پێی بڵێت لە خۆت بڕوانە، ئەو ڕۆڵە لە ڕۆشنبیران چاوەڕێی دەكرێت)).

بەڵام چۆن پێناسەی رۆشنبیر جێگەی مشتومڕە بەهەمان شێوە ئەركی رۆشنبیریش بیروبۆچوونی جیاوازی لەسەرە، بۆیە لەبواری ئەوەی ئایا رۆشنبیرانی رۆژهەڵاتی دەتوانن هەمان ئەرك بگێڕین كە رۆشنبیرانی رۆژئاوا دەیگێڕن، پرسیارمان لە پرۆفیسۆر ئیسرائیل گەرشۆنی ئوستادی مێژووی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كرد و لەوەڵامدا بەمجۆرە وەڵامی داینەوە: (من دوایین كتێبم بە ناوی «ڕووبەڕووبوونەوەی فاشیزم لە میسر» بڵاوكردۆتەوە، تێیدا هەستاوم بە شیكردنەوەی ئەوەی چۆن ڕۆشنبیرانی میسر ڕووبەڕووی فاشیزم و نازیم بوونەوە و دواتر ڕەتیان كردووە، ئەویش لە میانەی ساڵانی 1933 و 1945، من چۆنییەتی ئەنجامدانی ئەم كارەم لەلایەن ڕۆشنبیرانەوە خستۆتەڕوو، ڕۆڵی ئەوانم ڕوونكردۆتەوە لەوەی چۆن وایان كردووە كۆمەڵگە دژی فاشیزم و نازیم بوەستێتەوە، واتە ڕۆشنبیران لەم ڕووەوە ڕۆڵێكی گرنگیان بینیوە. كەواتە من بەو شێوەیە باسی ڕۆشنبیرم كردووە كە چۆن لە خۆیان دەڕوانن، تێڕوانینیان چییە بۆ خۆیان، لە حاڵەتی میسردا ڕۆشنبیران بەو شێوە لە خۆیان ڕوانی كە لە یەك كاتدا هەڵدەستن بە بەرهەمهێنانی چەمك و ئایدیا بۆ كۆمەڵگە و لەهەمان كاتدا پێویستە ببنە بەشێك لە دامەزراوە سیاسییەكان، بە چەشنێك لەناو ڕۆشنبیراندا هەبوو پۆستی سەرۆك وەزیرانیان وەرگرت، یاخود بوونە ئەندام پەرلەمان و هەندێكیشیان بوونە وەزیر. كەواتە ڕۆڵێكی سیاسی گەورەیان بینی لە جێبەجێكردنی ئایدیاكانیان. ئەم ڕۆشنبیرانە بەو شێوەیە لەخۆیان دەڕوانی ئەوان «پێشەنگی ڕۆشنبیرانن-طلیعە المثقفین»، كە ئەركیان ئەوەیە هەڵبستن بە داڕشتنی چەمك و ئایدیاكان لە بارەی ئەوەی چۆن كۆمەڵگە بەرەو مۆدێرنە هەنگاوهەڵبگرێت، من لێرەدا باسی لەو ئەو ڕۆشنبیرانە دەكەم كە ئاڕاستەیەكی مۆدێرنانەیان هەبوو و چالاكبوون لەم ڕووەوە، بە تایبەتی لە بەشی سێیەمی سەدەی بیستدا. خۆشبەختانە ئەم ڕۆشنبیرانە خاوەنی پێگەیەكی باشبوون لەلای چینی ناوەند و چینی باڵا و ئەمەش یارمەتیدەربوو بۆ ئەوەی ئەو كارانە ئەنجام بدەن كە خوازیاری بوون، هەرچەندە نەگەیشتنە ئەو ئاستەی بڵێین ئامانجەكانیان بەدەستهێناوە، بەڵام دەتوانین بڵێین بە چەند شێوەیەك ئامانجەكانیان بەدیهێنا، بە تایبەتی لە پێكهێنانی پەرلەمانێكی پتر لێبراڵی لەو سەردەمەدا، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە ئێستا كارەكانی ئەوان لەلایەن بزووتنەوە لیبراڵیە نوێیەكانی میسرەوە بەكار دەهێنرێن. هەربۆیە من جیاوازی ناكەم لە نێوان ڕۆشنبیرانی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوادا، بە تایبەتی هەندێ جار ڕۆشنبیرانی ڕۆژهەڵاتی بە چەشنی ڕۆشنبیرانی ڕۆژئاوا ڕەفتار دەكەن، لە هەمان كاتدا زۆرێك لە ڕۆشنبیرانی میسر بە كەلتووری و فەرهەنگی ڕۆژئاوا پەروەردە بوونە، لەلایەكی دیكەوە هەندێ حاڵەتی كەم هەبوونە كە ڕۆشنبیران تێكەڵی سیاسەت بوونە و دەستیان لە مەبدەئەكانی خۆیان هەڵگرتووە، ئەویش لە پێناو ئەوەی ببنە بەشێك لە گەمەكە. بۆ نموونە لە میسر لە پێش بەرپابوونی شۆڕش محمەد حوسێن هەیكەل ئەم كارەی كرد كە چەند جارێك وەزیری ڕۆشنبیری بوو، بەڵام ڕۆشنیری دیكە هەبوون، وەك تەها حوسێن كە گەورەترین ڕۆشنبیری جیهانی عەرەبی بوو لە سەردەمی خۆیدا، ئەو دەستی لە پرەنسیپەكانی خۆی هەڵنەگرت، ئەگەرچی ماوەیەك وەزیری ڕۆشنبیریش بوو، كەواتە ناتوانین لەم ڕووەوە گشتاندن بكەین و بڵێین هەر كاتێك تێكەڵ بە سیاسەت بوون، ئەوا باوەڕ و ئایدیاكانی خۆیان دەدۆڕێنن، چونكە هەندێ جار ئەمە ڕوودەدات و ڕۆشنبیران ملكەچی سیاسییەكان دەبن و هەندێ جاریش لەڕوویان دەوەستنەوە و پارێزگاری لە بیروباوەڕە و ئایدیاكانی خۆیان دەكەن. بۆ نموونە هەندێ جار ڕۆشنبیرانی میسر، فەڕەنسا و ڕوسیا سەردەمی زێڕینی خۆیان هەبووە، بە تایبەتی لە سەروەختی گۆڕانە گەورەكاندا پێویستیان بە ڕۆشنبیران هەبووە بۆ ئەوەی چەمك و ئایدیاكان بەرهەم بهێننەوە لەپێناو داڕشتنەوەی كۆمەڵگەدا. لە سەردەمی گواستنەوە لە عوسمانییەكانەوە بۆ ناسیۆنالیزم ڕۆشنبیری گەورەی دروست كرد، لەبەر ئەوەی كۆمەڵگە پێویستی بە ڕۆشنبیران بوو، بەڵام وردە وردە دەسەڵاتیان لە دەستدا، لە میسر دەسەڵاتیان لەدەستدا، لە فەڕەنسا و ئەمریكاش، بەڵام كاتێك دەسەڵاتیان هەبوو تێڕوانینە ڕەخنەگرەكانیان زۆر گرنگ بوون و زۆر كاریگەر بوون، كاریگەری لەدەستدانی دەسەڵاتیشیان بووەهۆی ئەوەی كۆمەڵگە لەلایەن ئەو ڕۆشنبیرانەوە ڕێنمایی بكرێت كە كەمتر گرنگ بوون، واتە ئەو كاتە كۆمەڵگە ڕەهەندی ڕەخنەگرانەی لە دەستدا كە تەنیا ڕۆشنبیران دەتوانن پێی بدەن)).

بەڵام پرۆفیسۆر كاتلەر كە ئەویش لەسەر ئەم پرسە قسەی بۆ گوڵان كرد، بەشێوەیەكی دیكە تیشكی خستە سەر ئەم لایەنە و وتی: (ئێوە پرسیارێكی زۆر قورس و جێی سەرنج دەكەن. ئەو جیاوازییەی من دەیكەم لە نێوان توێژەر و ڕۆشنبیران، هەروەها لە نێوان ڕۆشنبیر و ئەوانەی لە ڕووی سیاسییەوە بەرپرسن—كە دەكرێت لێرەدا جیاوازی لەنێوان ڕۆشنبیران و ڕاوێژكارە پسپۆرەكانیشدا بكەین—لەگەڵ جیاوازی لەنێوان ڕۆشنبیران و ئەو كەسایەتییانەی دەسەڵاتێكی ئاینیان هەیە—ئەوە لەخۆدەگرێت كە كۆمەڵگە لەئاستێكی بەرزدا كۆمەڵگەیەكی دەوڵەمەند و جیاوازە. وەك بابەتێكی عەمەلی، من پێموایە ئەم جیاوازیانە دەبنە ڕێ ڕۆشنكەرەوە تەنانەت بۆ ئەو كەسانەی دەیانەوێت ڕۆڵێكی فرەلایەن ببینن. لە ڕاستیدا ئەوەی لەو چیرۆك و ڕووداوەی باسم كرد كە باسی ئەزموونی گفتوگۆكردن بوو، ئێمە ئەو جیاوازیانەمان لە ژیانی عەمەلیدا پیادەكرد، ئەگەر تەنیا لەبەر ئەوەش بووبێت كە ئێمە ئەركی جیاوازمان هەبووە و خەڵكانێكی جیاواز گوێیان لە ئێمە گرتووە كە پێویستی بە «زمان»ی جیاواز هەبووە بۆ ئەداكردنی ڕۆڵە جۆراوجۆرەكان. ئەو ڕۆشنبیرانەی داوای ئەوەیان لێدەكرێت ڕاوێژی «پسپۆڕی» پێشكەش بكەن، دەبێت ئەوەندی قسە دەكەن گوێ بگرن. ڕاستە ئەمە وەڵامێكی ئاسان نییە، بەڵام من وانازانم ئێوە داوای وەڵامێكی ئاسان بكەن كاتێك ئەم پرسیارانە لە كەسێكی بە تەمەن دەكەن و لە كەسێك كە زانیارییەكی زۆر كەمی هەیە لە بارەی جیهانی ئێوەوە)).


رۆشنبیران و رۆژنامەنووس
بوارێكی دیكە كە هەموو كات تاراددەیەكی زۆر لێكەوە نزیكە، بواری كاری رۆژنامەگەری و كاری رۆشنبیرانە، ئەمەش بەو حسابەی كە كاری هەردوولایەنی رۆشنیران و رۆژنامەنووسان وتنی راستییەكانە، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا رۆشنبیران و رۆژنامەنووسان پێكەوە لە بازنەیەكدا كۆدەبنەوە؟ یان هەر یەكەیان بەجیاواز دوو ئەركی هاوشێوەی یەكتری ئەدا دەكەن؟ سەبارەت بەم پرسەش پرسیارمان لە پرۆفیسۆر ئیرنیك پۆمار ئوستادی سیسیۆلۆژی لەزانكۆی ئەمریكان كاسۆلیك یونیڤێرستی كرد و بەمجۆرە سەبارەت بەم پرسە هاتە ئاخاوتن و وتی: (ڕۆشنبیر ئەو كەسەیە هەڵدەستێت بە شیكردنەوەی پرس و بابەتەكان لە ڕوانگەیەكی ڕەخنەگرانەوە، بە واتایەكی دیكە ئەو كەسەیە تەفسیر و ڕاڤەی جیاواز بۆ ڕووداو و مەسەلەكان دەكات. ئەوەی پەیوەست بێت بە بەرپرسیارێتی ڕۆشنبیرانەوە، ئەوا من باوەڕم وایە بەرپرسیارێتی ئەوان وتنی ڕاستییەكانە، خستنەڕووی ڕوانگەیەكی ڕەخنەگرانەیە بۆ مەسەلەكان، بە چاوپۆشین لەوەی ئایا ئەو ڕەخنانە باون یان ناباو. ڕۆژنامەنووس ئەو كەسەیە شیكردنەوە بۆ بابەتەكە دەكات و ڕاستییەكانی دەخاتەڕوو لە ئەنجامی ئەو لێكۆڵینەوە ڕۆژنامەنووسیەی كردویەتی، ڕۆشنبیریش ئەو ئازادیەی هەیە ئەو بابەت و ڕاستیانە تەفسیر بكات. كەواتە ئەمە دوو پیشەی جیاوازە، لەبەر ئەوەی دەكرێت ڕۆژنامەنووس شارەزا بێت، بەڵام جیاوازی هەیە لە نێوان شارەزا و ڕۆشنبیردا، شارەزا ئەو كەسەیە زانیارییەكی زۆری هەیە لەبارەی بوارێكی دیاریكراوەوە، لەبارەی ڕاستیەكانییەوە، لە كاتێكدا ڕۆشنبیر ئازادیەكی گەورەی هەیە بۆ تەفسیركردنیان، بۆ تەفسیكردنیان بەشێوەیەكی ڕەخنەگرانە. من پێموایە لە هەر كۆمەڵگەیەكدا بواری ئەوە هەیە ئەم دوو جۆرە كاری خۆیان بكەن و ڕۆڵی خۆیان ببینن، لە ڕاستیدا هەردوو ئەم جۆرە ڕۆشنبیرە سوودبەخشن بۆ كۆمەڵگەكەیان و هەندێ جار هەردوولایان پێكەوە ڕۆڵ دەبینن، واتە ناكرێت بڵێین ڕۆڵبینینی لایەكیان لەسەر حسابی ئەوی دیكەیانە. من ئومێدی ئەوە دەخوازم كە لە داهاتوودا ڕۆشنبیرانی عێراق بەشداری بكەن لە پرۆسەی بنیادنانی نەتەوەدا و بەشێوەیەكی ڕەخنەگرانە هەڵسەنگاندن بۆ دۆخی وڵاتەكەیان بكەن، بۆ ئەوەی گفتوگۆیەكی نیشتمانی لەبارەی داهاتووی وڵاتەكەوە دروست بێت)).

ئەوەی پرۆفیسۆر پۆمار سەبارەت بە رۆژنامەنووس و رۆشنبیر لەیەك جیاكردنەوەی كاری هەریەكەیان بوو، بەڵام پرۆفیسۆر دەڤید كاتلە پێیوایە زۆربەی رۆژنامەنووسان رۆشنبیرن یان رۆشنبیران لەرێگەی رۆژنامەكانەوە پەیامی خۆیان دەگەیەنن، لەمبارەوە بەگوڵانی راگەیاند: (لە زۆرێك لە كۆمەڵگەكاندا زۆرێك لە ڕۆژنامەنووسان لە هەمان كاتدا ڕۆشنبیرن و زۆرێك لە ڕۆشنبیران لەڕێی ڕۆژنامەنووسانەوە بە جەماوەری خۆیان دەگەن، بەڵام ڕۆڵیان هاوشێوە نییە. هەروەها دەبێت ڕۆژنامەنووسان نووسینەكانی خۆیان بەو كەسانە بگەیەنن كە كاتیان نییە، بایەخ نادەن، یاخود بەو شێوەیە ڕاهێنانیان پێنەكراوە كە وەك ڕۆشنبیر كاربكەن. لە هەمان كاتدا دەبێت خۆیان بگونجێنن لەگەڵ خاوەنكار و ئەو لایەنانەی بایەخەكانیان زۆر دوورە لەو بەهایانەی كە ژیانی ڕۆشنبیران ملكەچن بۆی. كەواتە ئەمە هەروەك چۆن دەرفەتە، لە هەمان كاتدا ناكۆكیشە)).

بەڵام پرۆفیسۆر میهرزاد بورجردی زیاتر هەڵوەستە دەكات لەسەر ئەم پرسە و پێیوایە دەكرێت هەندێك رۆژنامەنووس بە رۆشنبیر لەقەڵەمبدرێت، بەڵام ناكرێت هەموو رۆژنامەنووسان بە رۆشنبیر لەقەڵەمبدەین، لە درێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان پرۆفیسۆر بورجردی بەمجۆرە سەرنجی خۆی لەسەر ئەم لایەنە خستەڕوو و وتی: (لە ڕاستیدا ناكرێت ئەو ڕۆژنامەنووسەی ڕووماڵی هەواڵ و ڕووداوە وەرزشییەكان دەكات، وەك ڕۆشنبیر پۆلێن بكەیت، لە كاتێكدا دەكرێت ئەو ڕۆژنامەنووسەی سەروتارەكان دەنووسێت لە بارەی كۆمەڵگە و كێشەكانییەوە بە ڕۆشنبیر وەسفبكرێت، بەڵام هەورەك ئاماژەم پێكرد لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا ڕۆشنبیران ناچاردەبن لە حكومەتدا كاربكەن بۆ ئەوەی داهات بەدەست بهێنن، بۆ نموونە دەبنە ڕۆژنامەنووس بۆ ئەوەی داهاتێك بەدەست بهێنن و دواتر بتوانن كتێبێك بنووسن، یان بەرهەمەكانیان بنووسن و بڵاوبكەنەوە. هەرچۆنێك بێت دەتوانین بڵێین بەشێوەیەكی گشتی رۆژنامەنووسان، بە تایبەتی ئەوانەی كاری لــــێكۆڵیــــنەوەی ڕۆژنامەنووسی دەكەن بە ڕۆشنبیر لەقەڵەم بدرێن. ڕەنگە من هاوڕانەبم لەگەڵتاندا لەبارەی جیاكردنەوەی ڕۆشنبیران بۆ ئەو كەسانەی كاری فەلسەفی و موجەڕەد دەكەن، لەگەڵ ئەو ڕۆشنبیرانەی دەچنە نێو كۆمەڵگەوە. لەگەڵ ئەوەشدا هەر یەكێك لەمانە بە شێواز و ڕێگەی خۆی خزمەت بە كۆمەڵگە دەكات، بۆ نموونە ئەو كەسانەی كاری فەلسەفی و موجەڕەد دەكەن، ڕەنگە لە مەودای دووردا خزمەت بە كۆمەڵگەكەیان بكەن، لە كاتێكدا ئەوانەی دەچنە ناو كۆمەڵگە و لەبارەی كێشەكانیانەوە دەنووسن و ئەو كێشانە شیدەكەنەوە، دەبێت سوود لە تێگەیشتنە بەرفراوانەكانی ڕۆشنبیرەكانی دیكە وەربگرن لە بارەی فەلسەفە، سیاسەت، ئابووری و مێژووییەوە، ئەگەرنا تێگەیشتنیان بۆ كێشەكان و ئەو چارەسەرانەی دەیخەنەڕوو بۆ ئەو كێشانە لە سنوورێكی بەرتەسكدا دەمێننەوە. هەربۆیە ئەوەی پەیوەست بێت بە ڕۆڵی ڕۆشنبیرانەوە لە بنیادنانی كۆمەڵگەی كراوەدا، ئەوەیە كە ڕۆشنبیران لەبارەی ئازادیە مەدەنییەكان و ئازادیە تاكە كەسییەكانەوە دەینووسن، هەروەها لە بارەی دیموكراسی، كۆمەڵگەی كراوە، شەفافیەت و لێبوردەییەوە. كەواتە ئێمە لەم ڕووەوە پێویستمان بە ڕۆشبیر هەیە)).