پێش ئەوەی ئایین وەك ئایینی نەتەوەیەكی دیاریكراو پێناسەكرابێت، هەوڵدراوە ئایین بكرێتە سیاسەت و دەوڵەتی ئایینی یان تیۆكراتی پێ دامەزرێنرێت و زمان و ناسنامەی نەتەوەی خاوەن ئایینەكەش بە باڵای دەوڵەتەكەدا ببڕێت. هەر بۆیە لەدێر زەمانەوە زۆر نەتەوەی جیاواز هەوڵیانداوە بەڕێگەی ئایینە جیاوازەكان بوونی خۆیان وەك نەتەوەی سەردەست بەسەر نەتەوەوە بچووكەكانی جیهاندا بسەپێنن، هەر بۆیە ئەگەر تیكەڵاوكردنی ئایین و سیاسەت یان ئایین و دەوڵەت یەكێك لەسیما هاوبەشەكانی هەموو جیهان بێت و هەمووشیان كارەساتیان بەدوای خۆیاندا بەجێهێشتبێت، ئەوا مەسەلەی بەنەتەوەیی كردنی ئایین یان تێكەڵاوكردنی ئایین بەنەتەوە، سیمایەكی دیكەی تێكڕای ئایینە هاوبەشەكانی جیهانە و كەم و زۆر لەزۆربەی ئایینەكاندا بوونی هەبووە، ئەمیشیان دیسان كارەساتی بەدوای خۆیدا هێناوە، لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژوو، هەست دەكەین زۆربەی ئەو ناوچانەی كە بوونە بەشێك لەنیشتمانی عەرەبی، ئەو ناوچانەن كە لەدوای فتوحاتی ئیسلامیەوە بوونەتە بەشێك لەدەوڵەتی ئیسلامی و دواتریش نەتەوەكانیان لەچوارچێوەی قەومیەی عەرەبیدا توانراونەتەوە، سەبارەت بەم لایەنە محەمەد حەسەنێن هەیكەل لەیەكێك لەكتێبەكانیدا باسی ئەوە دەكات عەرەبەكان رقیان لەفارسە لەبەر ئەوەی ئیسلام بوون، بەڵام نەبوون بە عەرەب، ئەمەش بەو جۆرە لێكدراوەتەوە چۆن ئیسلام وەردەگرن و عروبە رەتدەكەنەوە، لەوانەیە ئەمە بۆ گەلێكی وەك گەلی فارس كە بەدرێژایی مێژوو خاوەنی ئیمپراتۆریەتی گەورە بوون كارێكی زۆر قورس نەبێت، بەڵام بۆ گەلێكی وەك گەلی كورد كە بەدرێژایی مێژووی خۆی چەوساوەو زوڵم لێكراو بووە، كارێكی جێگەی بایەخ بێت كە وێڕای هەموو نەهامەتییەكانی كەبەسەریدا هاتووە، بەڵام ناسنامەی نەتەوەیی بوونی خۆی پاراستووە و توانیوویەتی پارێزگاری بە مێژووی نەتەوەیی خۆی بكاتەوە، هۆكاری پاراستنی ئەم مێژوو و ناسنامەیەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە:

1. كورد ئایینی پیرۆزی ئیسلامی وەك ئایینی ئاشتی و تەبایی و لێبوردەیی ناسیوەو هەوڵیداوە ئایین وەك هەوێنی كۆمەڵگە و رێسایەكی ئەخلاقی سەیر بكات، بۆیە هەموو كاتێك ئایین پیرۆزییەكی تایبەتی هەبووە و تێكەڵاوی كاروبارەكان نەكراوە.
2. كورد هەوڵی نەداوە ئایین بۆ دەسەڵاتخوازی و پاوانخوازی بەكاربهێنێت و بیكاتە ئامێرێك بۆ ئامانجی فراوانخوازی و سەركوتكردنی نەتەوەكانی دیكە.
3. كورد هەوڵینەداوە ئایین و سیاسەت تێكەڵ بكات و ئایین بكاتە ئامێرێك بۆ بەدیهێنانی ئامانجە نەتەوەییەكانی.

كەواتە لەبەر ئەوەی ئایین وەك بەهایەكی پیرۆز لەلایەن كوردەوە تێكەڵاوی سیاسەت نەكراوە، بۆیە هەم ئایینەكەمان پارێزراو بووە هەم ناسنامەی نەتەوەییشمان، بەڵام كاتێك هەوڵدەدرێت ئایینی پیرۆزی ئیسلام لەسەردەمێكی وەك ئەمڕۆدا تێكەڵاوی سیاسەت بكرێت، ئەوا هەست دەكرێت مەترسی نەك دەكەوێتە سەر پرۆسەی دیموكراتی و پەرەپێدان، بەڵكو مەترسی دەكەوێتە سەر ناسنامەی نەتەوەییمان، لەبەر ئەوەی ئەو سیاسەتەی ئێستا تەیار و حزبە ئیسلامییەكان هەمان سیاسەت و بەرنامەی ئەو حزبە ئیسلامیە عەرەبیانە دووبارە دەكەنەوە كە هەموو هەوڵیان بۆ ئەوەیە كە ناسنامەی نەتەوە غەیرە عەرەبیەكان لەبۆتەی ئیسلامی عروبیدا بتوێننەوە، هەر لەم روانگەیەشەوەیە كە هەموو هەوڵیان بۆ ئەوەیە ناوی برایەتی نێوان موسڵمان و موسڵمان هەستی نەتەوەیی لەنێو نەتەوەكەماندا كاڵبكەنەوە، بەتایبەتی لەو بوارەی كە پێوەندی بەمێژوو و زمانەوە هەیە.


كێشەكان سیاسین ئایینی نین
ئایین وەك دیاری و رەحمەتێك لەپەروەردگارەوە بۆ مرۆڤایەتی، هۆكارێكە بۆ رێكخستنی ژیانی مرۆڤەكان و لێبوردەیی و پێكەوە ژیان، بەڵام زۆر جاریش ئەم ئایینە بێگەردە كراوە بە ئایینی نەتەوەیەكی تایبەت و لەلایەن نەتەوەیەكەوە نەتەوەیەكی دیكەی پێ چەوسێنراوەتەوە، سەبارەت بەم پرسە پرسیارمان لەپرۆفیسۆر عیمادەدین ئەحمەد سەرۆكی ئامۆژگای مینارەیت بۆ ئازادی ئایینی و سەرۆكی دامەزراوەی زەكاتی موسڵمانانی ئەمریكامان كرد و لەوەڵامدا پرۆفیسۆر عیمادەدین بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە و وتی: (وشەی «ئایین» لەزمانی ئینگلیزی بەواتای «دووبارەبەستنەوە». ئەم بیرۆكەیە لەوە سەریهەڵداوە كە بەشێكی زۆری پیرۆزییەكان لەكەلتووری نەتەوەكان هەموو تاكەكانی پێكەوە كۆكردۆتەوە. ئەو بەشە پیرۆزە لەكەلتووری نەتەوەكان باوەڕێك بووە و ئەو شتەیە كە ئەمڕۆ پێی دەڵێین «ئایین»، كە ئەویش بریتییە لەبەها و پرەنسیپ و رێسا و رێنمایی...و تاد. هەربۆیە، هەموو نەتەوەیەك لەچواردەورەی ئایینێك كۆبوونەوە و بەدرێژایی مێژوو بڵاوەیان كردەوە و ئیمپڕاتۆڕییەتیان دروستكرد و ئایینەكەیان بڵاوكردەوە، لەچەند خاڵێكی مێژوودا هۆزەكان بەناوی ئایینەكان بانگ دەكران، ئەم دیاردەیە تاكو ئەمڕۆش بەردەوامە، بۆنموونە ئەگەر بێت و باسی «جوو» بكەین، روون نییە كە مەبەستەكەمان «جوو»ە وەكو گرووپێكی ئیتنی یاخود وەكو ئایینەكە، وشەی «جوو» هەموو ئەو كەسانە دەگرێتەوە كە «جوون» و تەنانەت گەر هیچ باوەڕێكیشی نەبێت نە بە «موسا» و نە بە خودا. تەنانەت لەناو «هندۆسەكان»یش وشەی «خودا» جیاوازە لەبەرئەوەی هەر گرووپێكی «هندۆسی» خودایەكی جیاوازی هەیە. ئەو ئایینانەی كە لەڕووی مێژوویی و جیهانییەوە سەرەكین و گەورەن و كە خۆیان نەبەستۆتەوە لەگەڵ هیچ هۆزێك بریتین لەكرستیانییەت و ئیسلام و بودی، بەڵام كاتێك حزبە ئیسلامییەكان داوای دەوڵەتی ئیسلامی دەكەن بە هاوشێوەی یەكێتی ئەوروپا، جیاوازییەكی گەورە هەیە. كاتێك كە هاووڵاتیان باس لەئایینێكی دیاریكراو بكەن لەنێو نەتەوە، ئەوكات دوو شێواز هەیە بۆ سەیركردنی: پارتە سیاسییە بەناو ئیسلامییەكان جەختدەكەنەوە لەسەر ئایین كە ببێتە یاسا لەسەر زەوی. بەهەرحاڵ، ئەگەر بێت و باس لەیەكێتی ئەوروپا بكەین وەكو «كرستیان كڵەب»، یان ئەگەر باس لەتوركیا و پاكستان بكەین وەكو نەتەوەی ئیسلامی، ئەوكات مەبەستەكە وەكو ناسنامەیەكی ئایینی دەبێت، زیاتر لەوەی مەبەستەكە یاسای ئایینی بێت، لێرەشدا بەپێویستی دەزانم ئاماژە بە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بدەم كە جیاكردنەوە ئەنجامدراوە لەنێوان ئایین و دەوڵەت و ئەم شتەش لەدەستوور هاتووە، بەڵام هاوكات زۆربەی هەرە زۆرینەی ئەمریكا كرستیانن و وڵاتەكە دەكات بە وڵاتێكی كرستیان بە رەچاونەكردنی ئەو شتەی وڵاتەكە وڵاتێكی فرەییە)).

سەبارەت بەو كێشانەشی كە لەجیهاندا وەك كێشەی ئایینی دەردەكەون، بەڵام لەبنەڕەتدا كێشەی سیاسین، پرۆفیسۆر عیمادەدین لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان وتی: (راستە كێشە هەیە، بەڵام ئایین سەرچاوەی كێشەكان نییە، بەڵكو كێشەكە پەیوەستە بە دەسەڵاتی سیاسی. لەبەرئەوەی كە باسی دەسەڵاتی سیاسی دەكەین ئەوكات مەبەستەكەمان لەگرووپێكی دیاریكراوە كە هەوڵدەدەن بەها و پرەنسیپەكانیان لەسەر خەڵكی تر بسەپێنن و لەسەر حسابی خەڵكی تر بگەن بە ئامانجەكانی خۆیان. ئەگەر سەیرێكی بنەما سەرەكییەكانی فێركردنی هەموو ئایین بكەین، بۆ نموونە ئایینی ئیسلام، ئایینی ئیسلام دەڵێت: «لا إلە إلا الله»، بەواتای «جگە لەخودا پەرستنی هیچ شتێكی تر ناكرێت»، ئەمەش مانای ئەوە دەگەیەنێت كە هەموو تاكێك بەرپرسیارە بەرامبەر خودا و بەشێوەیەكی راستەوخۆ، بەڵام دەبینین حاكم و دەسەڵاتدارەكان لەپۆستێكن كە حوكم لەسەر هاووڵاتیان دەكەن و ئەوان بڕیاردەدەن كە چی باشە و چی خراپە، كێشەكەش لەوەدایە تەنانەت گەر ئەم دەسەڵاتدارانە خواناس بن یان نا. ئەگەر سەیری ستەمدارترین رژێمەكانی سەدەی بیستەهەم بكەین دەبینین ئەو رژێمانە رژێمی ئایینی نەبوونە، بەڵكو رژێمی خوانەناسن بوونە، بۆنموونە یەكێتی سۆڤێت و چین، لەگەڵ رژێمی عەلمانی، بۆنموونە پارتی نازی لەئەڵمانیا و فاشستی لەئیتاڵیا. هەر بۆیە پێموایە بەكارهێنانی ئایین بۆ مەبەستی گەیشتن بە دەسەڵات لەدوو رووەوە كێشە دەخوڵقێنێت، یەكەمیان: من لەگەڵ ئەو بۆچوونەتان هاوڕام كە دەبێتە هۆی پێكدادانی شارستانییەتەكان، لەبەرئەوەی پارتە سیاسییە بەناو ئیسلامییەكان هەوڵدەدەن ئایین بەكاربێنن بۆ گەیشتن بۆ دەسەڵات، تەنانەت گەر بەهەر رێگەچارەیەكیش بێت، لەوڵاتی خۆیان بێت یاخود تەنانەت گەر بەكارهێنانی موسڵمانەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەهاندان و بەكارهێنانی رقوكینەی موسڵمانەكانی ئەمریكا لەپێناو فراوانكردنی دەسەڵاتەكەیان، ئەم گرووپانە ناسنامەی ئایینی بەكاردێنن، لەوە زیاتر كە بەها جیهانییەكانی ئایین بەكاربێنن. ئەگەر بێت و سەیرێكی بەها و ستەندەرە جیهانییەكانی هەردوو لەئایینەكانی كرستیانییەت و ئیسلام بكەین، ئەوكات دەبینین كە هاوشێوەن، هەربۆیە بەها ئایینییەكان سەرچاوەی كێشەكان نین، بەڵكو ناسنامەی ئایینییە. هەروەك كە پێشتریش ئاماژەم پێدا، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا جیاكردنەوەی فراوانی ئەنجامداوە لەنێوان كڵێسە و دەوڵەت، لەهەمان كاتیشدا خەڵكی ئەمریكا لەزۆربەی خەڵكی وڵاتانی ئەوروپا خواناس و ئایین پەرستن، تەنانەت ئایین پەرستی هاووڵاتیانی ئەمریكا لە دەوڵەتە ئایینییەكانیش بەهێزترە. بۆنموونە ئەمڕۆ لەوڵاتی ئێران لەنێو گەنجەكان ئاڕاستەیەكی بەهێز هەیە لەپاشەكشەكردن لەئایینی ئیسلامی، لەبەرئەوەی گەنجەكانی ئێران پێیانوایە كە ئایینی ئیسلام تەنیا بریتییە لەدەسەڵاتێكی سیاسی و دەسەڵات بە دەستەبژێرێكی سیاسی دەبەخشێت، بەڵام لەویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەم جۆرە بیركردنەوەیە بوونی نییە و هاوكات زۆرترین ئایین ناسی تێدایە لەهەموو وڵاتانی تازەپێگەیشتوو زیاترە.


بەنەتەوەییكردنی ئایین وەك بەسیاسیكردنی ئایین وایە
ئامانجی بەنەتەوەییكردنی ئایین یان پڕوپاگەندەكردن بۆ ئەوەی هەمووان شوێنكەوتوویی یەك ئایینین و براین و جیاوازی نەتەوەیی هیچ بەهایەكی نییە، ئەمەش هەوڵێكی دیكە بۆ تواندنەوەی ناسنامەی نەتەوەی ژێردەست كە لەم راپۆرتە مەبەستمان لەناسنامەی نەتەوەیی خۆمانە، بۆیە هەموو كات تایبەتمەندی نەتەوە تایبەتمەندییەكی جیاواز بووە و ئەركی هەر تاكێك بووە كە ئەو تایبەتمەندیە بپارێزێت، سەبارەت بە تایبەتمەندی نەتەوە پرسیارمان لەپرۆفیسۆر یاسەمین زەین ئوستادی سیسۆلۆژی لەزانكۆی Laurier ی كەنەدی كرد و بەمجۆرە راو سەرنجی خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (ئەوەی پێوەندی بە ئایدیای نەتەوەوە هەبێت، ئەوا نەتەوە هەر وەك بەنێدكت ئەندرسۆن باسی دەكات، بریتییە لەجڤاتێكی وێناكراو، ئەویش پەیوەستە بەوەی خەڵكانێك بەو شێوەیە لەخۆیان دەڕوانن كە چەند شتێكی هاوبەشیان هەیە، خۆیان وەك جڤاتێكی وێناكراو پێناسەدەكەن. بە دڵنیاییەوە هەندێ جار ئایین پەیوەست دەكرێتەوە بە نەتەوەوە، لەلایەن ئەو كەسانەی خۆیان بە بەشێك لەو جڤاتە دەزانن، بەڵام كاتێك ئایین لەگەڵ دەوڵەتدا پەیوەست دەكرێتەوە، واتە ئەو كاتەی ئایین دەبێتە بەشێك لەدامودەزگاكانی دەوڵەت، ئەوكاتە ئەمە دەبێتە مایەی كێشە و سەرچاوەی گیروگرفتی گەورە. ئایینیش كاتێك دەكرێتە بەشێك لەدامودەزگاكانی دەوڵەت، بۆی هەیە لەكاتی یاساداناندا بەكاربهێنرێت بۆ سەپاندنی تێگەیشتن و تەفسیرێكی دیاریكراوی ئایین، ئەمە لەكاتێكدا لە قورئان و لەئایینی ئیسلامدا باس لەوە كراوە نابێت زۆرلێكردن هەبێت لەئاییندا، بۆ نموونە كاتێك دەوڵەت تەفسیرێكی دیاریكراو دەسەپێنێت، بۆ نموونە سەرپۆش فەرزدەكات، ئەوا لایەنی ڕوحانی ئایین كاڵدەكاتەوە. هەروەها كاتێك باس لەبنیادنانی نەتەوەش دەكرێت لەسەر ئەساسی ئایینی ئیسلام، ئەو پرسیارە دروست دەبێت ئایە مەبەستمان لەئیسلام چییە؟ و ئایا ئاماژە بەچی دەكەین و ئایا تێگەیشتن و لێكدانەوەی كێ بۆ ئیسلام بەكار دەهێنن و دەیكەنە بناغەی كارەكەی؟ لێرەدا مەسەلەكە هەر تەنیا ئەوەنییە لەتیوكراتیدا یاساكان بۆ سەردەمێكی زۆر كۆن دەگەڕێنەوە، بەڵكو ئەو یاسایانە وەك یاساگەلێكی ئیلاهی ناودەبرێن، ئەمە لەكاتێكدا ئەگەر سەیری شەریعەت بكەین، ئەوا یاسایەكی ئیلاهی نییە، بەڵكو بریتییە لەتەفسیر و لێكدانەوەی مرۆڤەكان بۆ دەقە ئایینییەكان، لەڕاستیدا ئەم لایەنە كەمتر لەبەرچاودەگیرێت، لەبەر ئەوە بە زۆری خەڵك دڵسۆزییەكیان هەیە بۆ ئەو یاسایانە، ئەویش چونكە بەو شێوەیە لەو یاسایانە دەڕوانن تەمەنیان چەندین سەدەیە كە بە دڵنیاییەوە ئەوە ئیرادە و یاسای خوایە و نابێت ئەوان لێی لابدەن و قابیلی دەستكاریكردن و گۆڕین نین. لەڕاستیدا هەوڵدان بۆ سەپاندن و جێبەجێكردنی ئەو یاسایانەش لەم سەردەمەدا دەبێتە سەرچاوەی كێشە و گرفت، لەبەر ئەوەی سیاقە كەلتووریەكە و سیاقە كۆمەڵایەتیەكە لەبەرچاوناگرێت. لەكاتێكدا ئەوەندەی من ئاگادارم بم ئیسلام لەڕووی مێژوییەوە كات و شوێنی لەبەرچاوگرتووە و توانای ئەوەی هەبووە لەگەڵ گۆڕانی دۆخەكەدا هەنگاو هەڵبگرێت، لەبەر ئەوە ڕەنگە باشتربێت سوود لەو ڕوحیەتە وەربگرین كە لەئیسلامدا هەیە، بۆ هێنانەدی عەدالەتی كۆمەڵایەتی، یەكسانی و بەها بەرز و باڵاكان و هەوڵبدەین لەم ڕۆژگارەدا سوودیان لێوەربگرین، لەبری ئەوەی هەوڵبدەین حەرفیەن تەفسیر و لێكدانەوەی ئەو سەردەمانە لەم ڕۆژگارەی ئێستادا جێبەجێ بكەین)).

بەڵام پرۆفیسۆر جەیمس جۆنز ئوستادی مێژوو لەزانكۆی یەڵ Yale و تایبەتمەند لەپێوەندییەكانی نێوان كریستیان و ئیسلام، مەسەلەی بەنەتەوەییكردنی ئایین وەك كێشەیەكی سەدەی بیستویەك سەیر دەكات و پێیوایە ئەگەر پێشتریش پاكانەیەك بۆ ئەوە هەبووبێت، ئەوا بۆ سەدەی بیستویەك ئەوە كێشەیەكی گەورەیە، لەمەش زیاتر پرۆفیسۆر جۆنز مەسەلەی بە نەتەوەییكردنی ئایین وەك بە ئایدلۆژیكردنی سساسیی سەیر دەكات و بۆ ئەمەش ئاماژە بە نموونە ئایدلۆژییەكانی ئەوروپا دەكات بەوەی چ كارەساتێكیان خوڵقاندووە، لەمبارەوە و لەلێدوانێكی تایبەتدا بۆ گوڵان بەمجۆرە هاتە ئاخاوتن: (ئەگەر سەیرێكی زۆربەی نەتەوەكانی جیهانی بكەین، تەنانەت كۆمەڵگە مۆدێرنەكان-یش، تەنانەت وڵاتانێك وەكو ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كە داوای جیاكردنەوە دەكەن لەنێوان كڵێسە و دەوڵەت، دەبینین ئایین زاڵە لەسەر رەفتار و جولانەوەیان. لەلایەنێكی ترەوە، شتێك هەیە بەناوی «ئایینی مەدەنی»، بۆنموونە كاتێك سەرۆك «ئۆباما» دەڵێت «خودا ئەمریكا بپارێزێت»، ئەم وتەیە هیچ مەبەستێكی ئایینیی لەپشتەوە نییە بۆ هاندان یان هەر شتێكی تر، بەڵكو دوعایەكی ئاساییە و چەندین ساڵە سەرۆكەكان ئەم وتەیە دەڵێنەوە. لایەنی سێیەم، كاتێك كە لەكۆمەڵگەیەكدا ئایینێكی باڵادەست هەبێت ئەوكات دەبێتە مایەی كێشە، بۆ نموونە ئەم دیاردەیە لەعێراق دەبینرێت كە ئایینێك یاخود گرووپێكی زۆرینەی ئایینێك دەسەڵاتی سەپاندووە لەسەر بارودۆخەكان. هەربۆیە، بەڕای من تێكەڵكردنی ناسنامەی نەتەوەیی لەگەڵ ناسنامەی ئایینی لەم سەردەمەدا كە لەسەدەی 21مینین، ئەوكات پێموایە «پرۆبلەماتیكـ»ـە.هەربۆیە ئەگەر یاسا گشتییەكانی حكومەت بخوێنیتەوە لەوڵاتانی لیبراڵ دیموكراسیی رۆژئاوا، دەبینین یاسا گشتییەكان بریتین لەئەرك و پاپەندەكانی ئادەمیزاد كە لەلایەن خوداوە سەپێندراوە. ئەگەر سەردانی دادگاكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بكەیت، دەبینی یاساكانی موسا و محەمەد و عیسا پیادە دەكرێت كە ئەم یاسایانە پەیوەستن بە مەسەلەكانی هاوسەرگیری و تەڵاق و منداڵ لەباربردن...و تاد. بۆیە، وێڕای ئەوەی كە وڵاتەكە دیموكراسییەتێكی عەلمانییە، بەڵام باكگراوندێكی ئایینی بوونی هەیە و ژمارەیەك لەهاووڵاتیان هەین، نازانم ژمارە و رێژەیان چەندە، بەڵام ژمارەیەك هەین كە بەپێی یاسا ئیلاهییەكان رەفتاردەكەن. دەستوور جیاكردنەوەی ئەنجامداوە لەنێوان كڵێسە و دەوڵەت، بەڵام مەبەستەكەی دوورخستنەوەی ئایین نییە لەسیاسییەت، بەڵكو مەبەستەكەی بریتییە لەپاراستنی ئایین لەسیاسەت. لێرەوە دەتوانم بڵێم كێشەكە ئایین نییە، بەڵكو خراپ تێگەیشتنە لەئایین، هەموومان لەبیرمانە «ستالین» چییكرد لەروسیا. بەڵێ دروستە لیستێكی درێژمان هەیە لەبزووتنەوە و رێكخراوی ئیسلامی لەتاڵیبان و رێكخراوەكانی تر كە بەناوی ئایین كاری خراپیان ئەنجامداوە، بەڵام رەفتارەكانیان هیچ جیاوازییەكی نییە لەگەڵ رەفتار و كارەكانی گرووپە كۆمیۆنیست و عەلمانییەكان. رێكخراوەكان لەهەموو جیهاندا كاری تەقینەوە و خۆكوژییان ئەنجامداوە و زیاتر لەكارەكانی تاڵیبان و یان حەماس، بۆیە بەڕای من ئەم مەسەلەیە هیچ ئەجێندایەكی ئایینیی لەپشتەوە نییە، بەڵكو پەیوەستە بە پرسی نەتەوەكان. لەبەرئەوەی تەنانەت گەر ئایینی بێت یان عەلمانی یان كۆمیۆنیزم یان ناشناڵیزم، یان ئەگەر بتانەوێ ناوی لێبنێن ئەمریكانیزم، ئەگەر بێت و نەتەوەیەك بچەوسێنیتەوە بێگومان كاردانەوەی لێ دەكەوێتەوە. لێرەشدا من لۆمەی ئایین ناكەم لەسەر كار و رەفتارەكانی «تاڵیبان»، بەڵكو لۆمەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەكەم، دڵنیام كە ئێوەیش لەیادتان ماوە لەبارەی سەرەتاكانی دروستبوون و سەرهەڵدانی تاڵیبان، ئەگەر بە مێژوو بگەڕێینەوە دەبینین ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پشتگیریی لە»تاڵیبان» دەكرد بۆ دژایەتیكردنی یەكێتی سۆڤێت، لەبیرمە سەرۆك «رۆناڵد ریگن» موحافزكارترین سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا چەند كەسێكی لە»تاڵیبان»ی بانگێشتكرد بۆ كۆشكی سپی. لەبیرمە ئەندامە بریندارەكانی «تاڵیبان» لە»ئەفغانستان» كە ئەوكات بە بۆچوونی ئەمریكا «جیهاد»یان دەكرد لەدژی یەكێتی سۆڤێت هێنران بۆ ئەمریكا بۆ چارەسەر، بەڵام ئەمڕۆ پاش ئەوەی جیهاد-ەكە لەدژی ئەمریكا وەرگەڕاوە بۆتە شتێكی خراپ و لۆمەی ئاییینی لەسەر دەكەن. ئێمە بووین پارە و پشتگیریمان بە پاكستان و ئەفغانستان بەخشی و ئێمە بووین «ئوسامە بن لادن»مان دروستكرد. من پیاوێكی بەتەمەنم و ئەم رووداوانەم لەبیرماوە)).

هەر سەبارەت بەم لایەنەو بۆ پێوەندی نێوان ئایین و كۆمەڵگە پرۆفیسۆر عیمادەدین ئەحمەد لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان وتی: (ئەگەر بێت و لەروانگەی كرستیانەكانی رۆژئاوا سەیری ئایین بكەین لەبارەی شێوازی شیكردنەوەی ئایین، دەبینین لەویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كەسانێك هەین كە هەوڵ دەدەن ئەو یاسایە بسەپێنن كە بەلای خۆیانەوە ئیلاهییە، لەهەمان كاتیشدا كەسانێكی تر ئەو یاسایانە پەسەند دەكەن كە مرۆڤ دروستیانی كردووە. ئەو كەسانەی كە لەویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەڵێن دەیانەوێ یاسای ئیلاهی بسەپێنن، دەبینین ئەو یاسایانە زۆر جیاوازن لەیاساكانی كڵێسە. هەربۆیە، لێرەدا مەسەلەكە ناگاتە یاسای ئیلاهی، بەڵكو بریتییە لەچۆنییەتی تێگەیشتن لەیاساكان. پێموایە هەمان شت لەلای موسڵمانەكان دەبینرێت، بۆنموونە موسڵمانە موحافزكارەكان كە لەوڵاتەكانی خۆیاندا لەدژی بیرۆكەی دیموكراسین، ئەگەر بێت و لێیان بپرسی لەبارەی تێگەیشتنیان لەئایینی ئیسلام، ئەوكات دەبینین شێوازی تێگەیشتنیان زۆر جیاوازە لەتێگەیشتنی زۆربەی زۆرینەی موسڵمانەكان لەئایینی ئیسلام و هاوكات جیاوازە لەتێگەیشتنی پسپۆر و زاناكان كە توێژینەوە لەسەر هەمان یاساكان دەكەن. ئەگەر سەیری رەفتار و چۆنییەتی شیكردنەوە و تێگەیشتنی وڵاتەكان بكەین لەبارەی ئایینی ئیسلام، دەبینین جیاوازییەكی زۆری هەیە لەگەڵ ئەو رێسا و رێنماییانەی كە پێغەمبەر «محمد» (د.خ) باسیكردووە، بۆنموونە، ئەگەر بڕۆی بۆ عەرەبستانی سعودیە دەبینی لەوێ ئافرەتان لێیان قەدەغەكراوە ئۆتۆمبێل لێخوڕن، لەئایینی ئیسلام-دا هیچ یاسایەك نییە كە بیانو بۆ ئەم یاسا دروستكراوە بێنێتەوە، تەنانەت سعودیە-ش دان بەوە دەنێت كە یاساكانی ئیسلام هیچ یاسایەكی نییە لەم بارەیەوە)).

ئەوەی پرۆفیسۆر جۆنز لەگەڵ پرۆفیسۆر ئەحمەد لەم راپۆرتە جەختی لەسەر دەكەنەوە ئەوەیە كە ئایین كێشەكە نییە، بەڵكو ئەوەی دەیكاتە كێشە ئەوەیە كە ئایینەكە دەكرێتە سیاسەت و سیاسەتەكەیە كە ئایین رووبەڕووی رەخنە دەكاتەوە.


ئایین و سەرهەڵدانی بیری نەتەوەیی
گومانی تێدانییە چۆن مرۆڤەكان پێش نەتەوە بوونیان هەبووە، بەهەمان شێوە نەتەوەكانیش پیش ئایینەكان بوونیان هەبووە، ئایین لەپێناوی ئیسلاحی نەتەوەكاندا هاتۆتە خوارەوە، هەر بۆیە ئایین هۆكارێك بووە بۆ رێكخستنی كاروبارەكانی نەتەوەو نەك نەتەوە هۆكارێك بووبێت بۆ پێشخستنی ئایین، بەڵام ئەم هاوكێشەیە لەئەوروپای سەدەكانی ناوەڕاست و دەسەڵاتی كەنیسە پێچەوانە ببووەوە و ئایین ببووە هۆكاری نەمانی هەستی نەتەوەیی و سڕینەوەی ناسنامە و بوونی نەتەوەیی و هەر ئەمەش وایكرد دوای كۆتایی هاتنی سەردەمی تاریكی سەدەكانی ناوەڕاست و سەرهەڵدانی سەردەمی رۆشنگەری، هاوكات بیری نەتەوەیی سەر هەڵبدات و بونیادی دەوڵەتی نەتەوەیی ببێتە شیوەیەك بۆ رێكخستنی گەلانی ئەوروپا، سەبارەت بەم لایەنە پرۆفیسۆر نەزیف شەهرانی ئوستادی دیراساتی ئۆراسیا لەزانكۆی ئیندیانا بەمجۆرە لەلێدوانێكی تایبەتدا بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن و وتی: (لەڕاستیدا بیرۆكە-ئایدیای- نەتەوە لەئەوروپادا سەریهەڵدا، ئەویش لەسەردەمی ڕێنسانس و ڕیفۆرم لەڕۆژگاری مۆدێرنەدا، نەتەوە بەو شێوەیە پێناسەكراوە كە كۆمەڵە خەڵكێكن زمانی هاوبەش، ئایینی هاوبەش، مێژووی هاوبەش و كاركردنی هاوبەشیان هەیە. ئایین شتێكی تەواو جیاوازە، بەشێكە لەڕێگەیەكی مرۆیی بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ ئەو نادڵنیایی و گومانانەی لەژیاندا دێتەڕێمان. ئەوەش ئاشكرایە ئایینە یەكتاییەكان(تەوحیدییەكان) باوەڕیان وایە خودا پێغەمبەری ناردووە، لەو ڕێیەوە بەرنامە و پەیامی خۆی ڕەوانەكردووە، بۆ ئەوەی مرۆڤەكان كێشە بنەڕەتییەكانی پەیوەست بە خۆیانەوە چارەسەربكەن، بۆ ئەوەی وەڵامی ئەوەیان دەستبكەوێت بۆچی ڕووداوگەلێكی دیاری كراو لەكەسانێكی دیاریكراو و لەشوێنگەلێكی دیاریكراودا ڕوودەدەن. هەروەها پرسیاری ئەوەی بۆچی ناعەدالەتی هەیە، بۆچی خەڵكی ئێش و ئازار دەچێژن، زۆرێك لەپرسیاری دیكە كە ئایین یارمەتیدەرە لەوەڵامدانەوەیان. ئەوجا لێرەوە ئەگەر پرسیارەكەی ئێوە بەشێوەیەكی دیكە دابڕێژمەوە بڵیم: بۆچی نەتەوەكرا بە ئایین؟ ئەم پرۆسەیە لەئەوروپاوە دەستی پێكرد، بۆ نموونە دەبوو نەتەوەی فەڕەنسی كاسۆلیك بێت، بەریتانیا، شانشینی بەریتانیا، كاتێك دامەزرا دەبوو پرۆتستانت بێت، ئەمریكی و ئەڵمانییەكان دەبوو پرۆتستانت بن. دوای 150 ساڵ شەڕ توانرا نەتەوە مۆدێرنەكان دروست بكرێن، كە كڵێسای هاوبەش و زمانی هاوبەش و كەلتووری هاوبەشیان هەبێت، ئەوە سەرەتای بە نەتەوەییكردنی ئایین بوو. لەهەندێ لەكۆمەڵگەكاندا ئەم چەمكە لەڕۆژئاواوە هێنرا. پێشتر خەڵكانی ئەو كۆمەڵگەیانەی لەدەوڵەتێكدا دەژیان كە ئیمپراتۆریەت بوون، وەك ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، ئیمپراتۆریەتی قاجاری لەئێران و ئیمپراتۆریەتی مەغۆلی، كە خەڵكی باوەڕیان بە ئایینێكی هاوبەش هەبوو، بەڵام لێبوردەبوون لەگەڵ، ئەوانەی باوەڕیان بەو ئایینە نەبوو، بە ئاشتیانە لەگەڵیاندا ژیان. ئەمە لەكاتێكدا لەدەوڵەتە نەتەوەییە نوێیەكاندا ئایین بە نەتەوەیی كرا، ئەمەش لەباوەڕبوون بە ئایینەوە سەرچاوەی نەگرتبوو، بەڵكو ئایین وەك ئامرازێك بەكارهێنرا بۆ پێشێلكردنی ئەو گرووپانەی باوەڕی جیاوازیان هەبوو. بۆ نموونە لەتوركیا ئەتاتورك ئایینی هەڵوەشاندەوە و لەبری ئەوەی دەوڵەتێكی عەلمانی دروست بكات، دەوڵەتێكی دژەئایینی دروست كرد. بیرۆكە سەرەكیەكە ئەوەیە بە نەتەوەییكردنی ئایین لەدەوڵەتە نەتەوەییە هاوچەرخەكاندا مایەی كارەسات بووە)).

سەبارەت بەوەشی كە ئێستا هەندێك تەیار و حزبی سیاسیی ئیسلامی جارێكی دیكە لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتانی عەرەبی هەمان بانگێشە دووبارە دەكەنەوە، پرۆفیسۆر شەهرانی دەربارەی ئەم پرسەش وتی: (من پێموایە ئەوە هەڵەیە و هیچ دەرئەنجامێكی لێناكەوێتەوە، لەبەر ئەوەی بە نەتەوەییكردنی ئایین لەوڵاتە عەرەبی و غەیرە عەرەبیەكاندا گیروگرفتی زۆری دروست كردووە و ئاستەنگ بووە لەبەردەم یەكێتی بازرگانی و سیاسی وڵاتە ئیسلامییەكاندا، لەبەر ئەوەی هەوڵدان بۆ دروستكردنی یەكێتیەك لەسەر ئەساسی ئایینی هیچ ئەنجامێكی لێناكەوێتەوە. لەكاتێكدا ئەوەی ئێستا ئەوروپا هەوڵی بۆ بدات تەجاوزكردنی ئایینی و زمانی هاوبەشە بۆ پێكهێنانی یەكێتیەكی سیاسی گەورەتر لەدنیایەكی بە جیهانی بوودا، یەكێتیەك گەورەتر بێت لەئەمریكا، كەنەدا، چین و...تاد. كەواتە بوونی بیرۆكەی دروستكردنی یەكێتی كارێكی باشە، لەكاتێكدا كۆششكردن بۆ هێنانەدی ئەم یەكێتیە لەسەر ئەساسی ئایین ئەگەرێكی دوورە. لەڕاستیدا بەكارهێنانی ئایین وەك پەردەیەك بۆ گەیشتن بە دەسەڵات، بۆ سەركوتكردنی، ئەوانی دیكە، بۆ هێنانەدی باڵادەستی گرووپێكی ئیتنی، كارێكی هەڵەیە، ئەوە بێڕێزیكردنە بە ئایین، لەڕاستیدا ئەو كەسانە زیان بە خۆیان بە ئایینیش دەگەیەنن بەم كارە. ئەوەی پێویستە ئەوەیە دەبێت بە سیاسییەكان بڵێین كە دەست لەبەكارهێنانی ئایین هەڵبگرین بۆ گەیشتن بە دەسەڵات، لەكاتێكدا باوەڕیان بە بنەماكانی عەدالەت نییە كە ئایین بانگەشەی بۆ دەكات، چونكە ئەگەر باوەڕ بەم بنامایە بهێنین و پیادەیان بكەین، ئەوا لەجیهانێكی باشتردا دەژین، لەبەر ئەوەی ئێستا ئایین بەكار دەهێنرێت بۆ برەودان بە بەرژەوەندی و تموحە شەخسییەكان. هەربۆیە من پێموایە نابێت هیچ ئایینێك بە نەتەوەیی بكرێت، واتە دەبێت دەوڵەت بێلایەن بێت لەئاست هەموو ئایین و باوەڕەكاندا، واتە نابێت كەڵكی خراپ لەئایین وەربگرن بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵات، بۆ پاساوهێنانەوە بۆ سیاسییەكان، كەواتە باشترە ئایین و دەسەڵات لێكجیابكرێنەوە، چونكە هەر كاتێك تێكەڵاوكراون، ئەوا بۆتەهۆی ئەوەی كەڵكی خراپ لەئایین وەربگیرێت و زیان بە ئایین بگەیەنرێت.)).