مەترسییەكانی دابەشكردنی جیهان بەسەر ماڵی خێرو شەڕدا
گەلێكجار كە دەمانەوێت باسی پێگەو بەهای ئایین لەكۆمەڵگەدا بكەین، وەك حزبە ئیسلامییەكان یان خەڵكانێكی ئیسلامیزم، دەكەوینە ئەو هەڵەیەوەو ئایین و لاهووتیەت تێكەڵاو دەكەین، بێگومان مەبەستیشم لەلاهوتیەت تەنیا زارەوەیەك نییە تایبەت بەئایینی مەسیحی بێت، بەڵكو لاهووتیەت وەك زارەوەیەك بۆ تێكەڵاوكردنی ئایین و سیاسەت و بۆ ئایدلۆژیەتكردنی ئایین و دابەشكردنی جیهان بەسەر ماڵی خێرو شەڕدا، هەر بۆیە لە ئەوروپای سەدەكانی ناوەڕاستەوە تا سەدەكانی هەژەدەو نۆزدەو، لەدەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامیشەوە لەسەدەی هەژدەو نۆزدەوە تا ئێستا، دەستەبژێری هەردوو كۆمەڵگەی رۆژئاوا و رۆژهەڵاتی عەرەبی و ئیسلامی لەدوو بەرەدابوون، بەرەیەكیان لەهەوڵی ئەوەدا بوون،ئایین بەشێوەیەكی لاهووتی بۆ بەسیاسیكردنی كۆمەڵگە درێژە پێبدەن و بەرەیەكی دیكەش دژی ئەو سیاسەتە لاهووتیە راوەستاونەتەوە، هەربۆیەشە كاتێك باسی سەردەمی رێنیسانس و مۆدێرنەی ئەوروپا دەكەین، دەبینین رۆشنفكران لەبەرەی دژایەتی ئایین و كەنیسە و پیاوانی ئایینی لەبەرەی پارێزگاری كردن لە ئاییندا بوون كە لەبنەڕەتدا بەرگریكردن بووە لە لاهوتیەت نەك ئایینی پیرۆزی مەسیحی، بەهەمان شێوە لەوڵاتانی عەرەبی و ئیسلامیش، لەبەر ئەوەی هەردوولای دەستەبژێر لە ژێركاریگەرێتی رۆژئاوا بوون، ئەوا بەشێكیان كە خەریكی بەسیاسیی كردنی ئایین بوون وەك گرووپی حەسەن بەنا لەمیسر كە ئیخوانی موسلمینیان لەكۆتایی بیستەكانی سەدەی رابردوو پێ دروستكرد، پابەند بوون بە پارێزگاریكردن لە سیاسەت و ئایدیۆلۆژیەتی خۆیان بەڵام لەناو بۆدی ئایینی ئیسلامیدا، راشكاوانەتر وەك د.محەمەد شەریف فەرجانی لە كتێبی ( كێشەی نێوان ئایین و سیاسەت لە ئیسلامدا) سەبارەت بەسیاسیكردنی ئایینی ئیسلام لەلایەن دامەزرێنەری گرووپی ئیخوان موسلمینەوە دەڵێت: ( ئەو پیاوەی ئوسوڵیەتی بەمانای وشەی تۆتالیتاری و شمولی داڕشتەوە، ئەوە بێگومان حەسەن بەنا بوو كە لەساڵی 1928 گرووپی ئیخوان موسلمینی لەمیسر دامەزراند، پرۆژە ئایدۆیۆلۆژی و سیاسیەكەی حەسەن بەنا، مەترسیەكانی لە پرۆژەكەی تاڵیبان كەمتر نەبوو كە ویستیان لە ئەفغانستان لەناو كەشێكی تاریك و ترسناكدا جێبەجێی بكەن، هەر بۆیە ناكرێت حەسەن بەنا بە درێژەپێدەری پرۆژە چاكسازی و ئیسلاحیەكەی شێخ موحەمەد عەبدە و جەمالەدینی ئەفغانی دابنێین، ئەمەش پێچەوانەی ئەو بانگێشەیەی تاریق رەمەزانی نەوەی حەسەن بەنایە كەئێستا لەسویسرا دادەنیشێت و بەوجۆرە تەفسیری بۆدەكات، لەبەر ئەوەی حەسەن بەنا ئەو كەسە بوو كە داوای لە مەلیك فاروقی پادشای میسر كرد كە پارتە سیاسییەكان لەمیسر رەتبكاتەوە و قەدەغەیان بكات، ئەمەش بە بیانووی ئەوەی فرەیی دەبێتە هۆكاری لێكترازان و لێكترازانیش لەئیسلامدا وەك بەنا دەڵێت قبوڵ نییە))

تەكفیركردن و فەتوادان لەسەر ڕووناكبیران
ساڵانێك لەمەبەر گرووپی رۆشنبیرانی وڵاتانی عەرەبی بەپلەی یەكەم و دەوڵەتانی ئیسلامی بەپلەی دووەم لەهەوڵی ئەوەدا بوون كۆمەڵگە لەو فیكرە تۆتالیتاری و شمولییە رزگار بكەن، بۆیە كەوتوونەتە بەرەی دژایەتیكردن لەوسیاسەت و ئایدلۆژیەتەی گرووپی ئیخوان موسلمین و لەبەرامبەریشدا گرووپی ئیخوان لە بیستەكانی سەدەی رابردووەوە تائێستا ئەوانەی وەك ( حامید ناسر ئەبو زەید و نەجیب مەحفووز و فەرج فۆدە و مەحمود محەمەد تەها و حەیدەر حەیدەر و دەیانی دیكە) فەتوای تەكفیریان لەسەر دراوە و بەشێكیان وەك فەرەج فۆدە تیرۆر كراون و ئەوانی دیكەش كە نەیانتوانیوە تیرۆریان بكەن وڵاتی خۆیان بەجێ هێشتووە، ئەمەش ئەو مەترسییەیە كە جان جاك رۆسۆی خاوەنی تیۆری گرێبەستی كۆمەڵایەتی لە سیاسەتی لاهوتی لێی ترساوە و لەمبارەوە وتوویەتی(هەر یەكێك لەسەر بنەمای مەزهەب و تائیفە پێشوەختە خەڵك تەكفیر بكات، ئەوا دەبێت لەگۆڕەپانی سیاسی و تەنانەت كۆمەڵایەتیش دووربخرێتەوە) ئەم مەترسیەی جان جاك رۆسۆباسی دەكات مەترسی نییە لە ئایین وەك ئایینی مەسیحی یان هەر ئاینێكی دیكە، بەڵكو مەترسییە لەو ئایدۆلۆژیەتە سیاسییەی كە ئایینی كردۆتە ئامڕازێك بۆ بەدیهێنانی ئامانجە سیاسییەكانی خۆی و بردنی سیاسەتە بۆ سەرووی مێژوو نەك خوێندنەوەی سیاسەت لە سیاقی مێژوودا، بەرزكردنەوەی سیاسەت بۆ سەرووی مێژوو واتە هاوتاكردنی سیاسەتە بەئایین كە ئەمە نەك موسڵمانان بەڵكو هەموو مرۆڤایەتی رەتیدەكەنەوە، لەكاتێكدا سیاسەت بریتی دەبێت لەخوێندنەوەی سیاسەت لەسیاقە مێژووییەكەی خۆیدا، ئەم حاڵەتە تەنیا كێشەی بۆ گەلانی عەرەبی و ئیسلامی دروست نەكردووە بەڵكو بۆتە كێشەی بیرمەندانی ئیسلامی خۆیان كەهەموو هەوڵیان بۆ ئەوەیە ئەو ڕووە جوانەی ئیسلامی سیاسی
(ئیسلامەوی یان ئیسلامیزم) دروستیكردووەو دەیانەوێت ئایین لە بێشكەوە بۆ قەبر تێكەڵاوی ژیانی كۆمەڵگە نەبێت تێكەڵاو بكەن و كاروباری رۆژانەی موسڵمانان و داهێنان و كاركردنیان پەكبخەن.

بەحزبیكردنی ئایینی ئیسلام
پرۆفیسۆر مەحمود ئەیوب كە یەكێكە لەبیرمەندەكانی ئیسلام و بەراوردكاری نێوان ئایینەكان، لە دیراسەتێكیدا بەناونیشانی(ئیسلامی سیاسیی:وێنەو واقیع. Political Islam: Image and Reality)، راشكاوانە ئاماژە بەوەدەكات، لەدوای كارەساتی 11ی سێپتەمبەرەوە سێ بیروبۆچوون سەبارەت بەئیسلام لە ڕۆژئاوا خۆی سەپاندووە كە بریتین لەوەی(ئیسلامی سیاسیی وەك ئیسلام وایە و هاوشێوەی یەكن، ئیسلام وەك ئایین خۆی ئایینێكی توندوتیژە، تێكەڵاوكردنی ئیسلام و سیاسەت حاڵەتێكی دەگمەنە)) مەحمود ئەیووب لەگەڵ ئەوەی ئەم سێ بۆچوونە رەتدەكاتەوە، لەهەمان كاتتدا بەرپرسیاریەتی ئەم تێڕوانینەی رۆژئاوا بۆ ئایینی ئیسلام دەخاتە ئەستۆی ئەو حزبە سیاسیانەی كە ئایینی ئیسلام دەكەن بە ئایدلۆژیایی حزبەكانیان، لەم راستەوە ئاماژە بەوەدەكات بۆ ئەوەی هەموو ڕووەكانی ئیسلامی سیاسیی (The Many Faces of Political Islam) بخەینە ڕوو ئەوا دەبێت لەپێناسەی زارەوەی ئیسلامی سیاسیی یان ئیسلامەوی ( Islamism) دەست پێبكەین، لەم حاڵەتەدا ئیسلامی سیاسیی بریتیە لەبونیادێكی ئایینی نەك خودی ئایینەكە، لەسادەترین ئاستتدا، هەڵگرانی ئایدلۆژیەتی ئیسلامی سیاسیی پێیان وایە، ئیسلام بریتیە لە بۆدییەكی ئیمانداریی، ئەوەی لایان گرنگە ئەوەیە كە كۆمەڵگە و سیاسەت تێكەڵ بكەن و پێكەوە بیكەنە سیستمێك و بۆ جیهانی ئیسلامی هاوچەرخ و بەهاوشێوەی یەكێتی ئەوروپا دەوڵەتێكی ئیسلامی بونیاد بنێن)) بۆ ئەم ڕاپۆرتە پرسیاری زیاترمان لە پرۆفیسۆر مەحمود ئەیوب كردووە، كە دواتر لەدرێژەی ئەم ڕاپۆرتەدا دەیخەینەڕوو، بەڵام ئەوەی لێرەدا گرنگە ئاماژەی پێبكەین ئەوەیە، كە نەمێژووی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئیسلامی سیاسیی دەبێتە بەشێك لە مێژووی ئێمە، نەمێژووی خەبات و قوربانییەكانی سەردەمی رێنیسانس و مۆدێرنە سەبارەت بەرووبەڕووبوونەوەی سیاسەتی لاهووتی دەبنە مێژووی ئایینی ئیسلام لای نەتەوەی كوردو خەڵكی كوردستان، لەم چوارچێوەیەدا دەشێت خوێندنەوەیەكی جیاواز بۆ پێوەندی نێوان ئایین و كۆمەڵگەی كوردستان بكەین و ڕازیش نەبین كە فیكری هاوردە ئەو مێژووە ڕەسەن و پاكەی موسڵمانییەتی كورد لەگەڵ ئایینی پیرۆزی ئیسلام هەیەتی لەكەدار بكات.

لە كۆمەڵگەی كوردستاندا ئایین پیرۆزە بەڵام سیاسەت پیرۆز نییە
جیاكردنەوەی ئایین لە سیاسەت بەمانای ئەوە نییە، ئایین هێڵە گشتییەكانی حكومڕانی و سیاسەتی دیاری نەكردووە، بەڵكو بەو مانایەی ئایین تێكەڵاوی وردەكارییەكانی سیاسەت نابێت و ڕێگر نییە لەوەی موسڵمانان لەكاتی خۆی و بۆ چارەسەری كێشەكانیان بڕیاری گونجاو بدەن، ئەم دیاردەیە كە دەبێتە هۆكاری دروست بوونی لێبوردەیی نێوان ئایین و بۆچوونە جیاوازەكان، پێش هەردوو نامەكەی ڤۆڵتێر و جۆن لۆك بۆ لێبوردەیی؛ لە كوردستان و لەناخی هەر تاكێكی كوردستاندا بوونی هەبووە و مێژووی دێر و كەنیسەو مزگەوت و پەرستگاكانی كوردستان كە تائێستاش بوونیان هەیە ئەو راستیە دەسەلمێنن،كە لێبوردەیی و پێكەوەژیان بەرهەمی شەڕێكی قورسی نێوان شاعیران و رۆشنبیران و حزبە سیاسییە ئیسلامییەكانی كوردستان نییە، بەڵكو بەرهەمی تێكەڵاونەكردنی ئایین و سیاسەتە لەكاتێكدا هەموو سەركردە و كەڵەپیاوەكانی مێژووی نەتەوەكەمان هەموویان پەروەردەی حوجرەی مزگەوتەكان بوون و لەمزگەوتەكانەوە فێری خوێندەواری بوون و هەر لەمزگەوت و قورئانی پیرۆزەوە هێڵە گشتییەكانی مقاوەمەت و رووبەڕووبوونەوە بەگژ زوڵم و زۆرداری فێربوون، بەڵام ئەو مافەیان بەخۆیان نەدا حزبێكی سیاسیی ئیسلامی دروست بكەن و لێبوردەیی و پێكەوەژیانی نێوان ئایینە جیاوازەكانی كوردستان بشێوێنن، بەپێچەوانەوە رێگرتن لە تێكەڵاو كردنی ئایین و سیاسەت بۆ هۆكاری ئەوەی ئایین وەك میتۆدو رێگا نیشاندەرێك بۆ كۆمەڵگە و بنەمای یاسا ئەخلاقییەكانی كۆمەڵگە لەسەروو هەموو شتێكەوە سەیر بكرێت و بوار نەدرێت لە سیاقی مێژووی سیاسەتتدا وەك سیاسەت رەخنەی لێبگیرێت، ئەمە هۆكاری ئەوە بووە كە هەموو كات پیاوان و زانایانی ئایینی ئیسلام پشتگیری سیاسەت و شۆڕشەكانی كوردستان بێت كە لەدژی داگیركەرانی كوردستان هەڵگیرساون، كەواتە ئەو راستیەی لەم چەند دێڕە بەدیار دەكەوێت ئەوەیە كە ئایین ئیسلام بێت یان مەسیحی یان یەهودی، بودی بێت یان هیندۆسی، هیچیان سەرچاوەی توندوتیژی نین، بەڵكو ئەوەی ئایین دەكاتە سەرچاوەی توندوتیژی ئەو لایەن و گرووپانەیە كە ئایین دەكەنە ئامێرێكی سیاسی بۆ ئامانجە سیاسیەكانیان، لەمبارەیەوە د.محەمەد شەریف فەرجانی خاوەنی كتێبی تەڵەزگەی عەرەبی، سەبارەت بە ناشرینكردنی ڕووی ئایینی پیرۆزی ئیسلام دەڵێت : ( وەك دەبینن گەوهەری ئایینی ئیسلام لێبوردنە نەك تۆڵە سەندنەوە، ئەوا هەرنابێت باسی دوژمنداری بكرێت كە لە ئایینی ئیسلام دوورە، بەڵام وەك دەبینین لەسەرانسەری جیهاندا وێنای ئەم ئایینە بۆتە وێنایەكی دوژمنداری و ترسناك، هۆكاری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو فەزیحانەی كە حكومەتی تاڵیبان لە ئەفغانستان ئەنجامیداوە . هەروەها نابێت ئەو رەفتارە دڕندە و نامرۆڤایەتیانە لەبیر بكەین كە ئیخوانی موسلمین لە سۆدان ئەنجامیانداوە، هەروەها وەهابیەكان لە نیمچەدورگەی عەرەبی و نەیجیریا ئەنجامیان داوە. تاد، ئەم كارانە و ئەوانەشی بەدوای ئەم كارانەدا دێن، جیهانی گەیاندۆتە ئەو قەناعەتەی كە ئایینی ئیسلام ئایینێكی دوژمندارانەیە))، ئەوەی پرۆفیسۆر محەمەد شەریف فەرجانی ئاماژەی پێكردووە، نووسینی تۆژەرێكی رۆژئاوایی وەك برنار لویس نییە كە كتێبی ( ئیسلامی ئوسوڵی لە هۆیەكانی ڕاگەیاندنی رۆژئاوا و لەروانگەی ئەمریكیەوە) نووسیبێتی، بەڵكو پرۆفیسۆر فەرجانی دەڵێت ئەوەی گرووپ و حزبە سیاسییە ئیسلامیەكانی وڵاتانی عەرەبی پیادەی دەكەن دەقاو دەق ئەوەیە كە تۆژەرێكی وەك برنار لویس نوسیوویەتی، بۆیە ئەوەی برنار لویس نووسیوویەتی رەفتاری گرووپ و حزبە سیاسیە ئیسلامییەكانە، نەك ئایینی پیرۆزی ئیسلام. لێرەوە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ واقیعی سیاسیی كوردستان هەست بەچەند جیاوازییەك دەكەین كە لێرەدا بەخاڵ دەستنیشانی دەكەین:
1- بەدرێژایی مێژووی ئیمارات و بزووتنەوە و شۆڕشەكانی كوردستان، لەهیچ كام لە وێستگەكانی ئەم مێژوودا هەست بەبوونی ئەو مەترسیە ناكەین كە لە جیهانی مەسیحی و ئیسلامی و یەهودی هەبووە، واتە بەرهەمهێنانی توندوتیژی لە رێگەی ئایینەوە، بەپێچەوانەوە لەگەڵ ئەوەی داگیركارانی كوردستان هەوڵیانداوە بەرێگەی ئایین و مەزهەبە جیاوازەكانی ئیسلامەوە دەستدرێژی بكەنە سەر گەلی كوردستان كە زۆربەی موسڵمان بوون، بەڵام لەناو گەلی كوردستاندا ئایین هۆكاری لێبوردەیی و پێكەوە ژیان بووە.
2- ئەگەر سەیری پەیدابوونی هێز و بزووتنەوە و حزبی سیاسیی ئیسلامی لەكوردستاندا بكەین، دەبینن مێژووی سەرهەڵدانی دەگەڕێتەوە بۆ ناوەراستی هەشتاكانی سەدەی رابردوو، بەڵام وەك هێزێك كە بتوانن كاریگەری سلبی لەسەر بارودۆخی كوردستان دروست بكەن، لەدوای ڕاپەرینی گەلی كوردستان و دەسپێكی پرۆسەی ئەزموونی دیموكراتی هەرێمی كوردستانەوە بە تەواوەتی هەست بەبوونیان دەكرێت.
3- ئەوەی كە زۆر جێگەی تێبینیە دەبینین هیچ كام لەم حزبە ئیسلامیانەی ئەمڕۆ لەكوردستان بوونیان هەیە، هەڵقوڵاوی هەناوی موسڵمانییەتی كورد یان تێگەیشتنی كورد بۆ ئیسلام نیین، بەڵكو هەموویان فیكری هاوردەی ئایدلۆژیەت و سیاسەتی عەرەبی ئیسلامین و دەیانەوێت لە كوردستاندا بەزۆر پیادەی بكەن، راشكاوانەتر وەك ئەوەی گومانیان لە موسڵمانییەتی كورد هەبێت هەموو هەوڵیان بۆ ئەوەیە بەشێوازی ئایدلۆژیەتی ئیخوان و وەهابییەكان و لەسەر ریتمی عەرەبی ئیسلامیان لاسایی بكەنەوە، لێرەدا پرسیار ئەوەیە ئایا ئایینی ئیسلام خۆی بەزمانی عەرەبی بۆ پێغەمبەر ( ص) نەهاتۆتە خوارەوە، ئەی نابێت هەر بەوشێوازە موسڵمانبوونی خۆمان بسەلمێنین؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا دەڵێین راستە هەموو ئایینە ئاسمانییەكان بۆ هەموو مرۆڤایەتی هاتوونە خوارەوە، بەڵام هەر نەتەوەیەك لەناو ئایینەكاندا مافی خۆیەتی ناسنامە و بوون و جیاوازی خۆی بسەلمێنێت و لە مەسەلەكانی ئیمان و باوەڕهێنان و بەندایەتێتی پیشاندان بۆ پەروەردگار هەموومان وەك یەك ئەو پێوەندییانە پیادە دەكەین، بەڵام بۆ سوود وەرگرتن لە قوڕئان وەك دوایین مەرجەع بۆ كۆمەڵگە، ئەوا هەر نەتەوەیەك مافی خۆیەتی بەوجۆرە سوود لە قوڕئان وەربگرێت كە لەگەڵ باری تایبەتی خۆی دەگونجێت، لەلایەكی دیكە خۆ ئەگەر پەروەردگار مەبەستی بوایە هەموو نەتەوەكان یەك نەتەوە بوونایە و جیاوازی لەنێوانیان نەمابایە ئەوا وەك لە سوورەتی نەحل فەرموویەتی (ولو شاء الله لجعلكم أمة واحدة ولكن یضل من یشاء ویهدي من یشاء ولتسألن عما كنتم تعملون )، ئەمە مانای ئەوەیە پەروەردگار خۆی مەبەستێتی كە ئیسلام كۆمەڵێك نەتەوەی جیاواز بێت، بۆیە كاتێك حزبە ئیسلامییەكانی كوردستان دەیانەوێت ئەم جیاوازییانە نەهێڵن و سیماو تایبەتمەندی موسڵمانی كورد بگۆڕن بۆ سیمای موسڵمانێكی دیكەی عەرەبی، ئەوا بمانەوێت یان نامانەوێت، چۆن حزب و گرووپە ئیسلامییەكانی تاڵیبان و ئیخوان موسلمین ڕووی ئاینی ئیسلامیان لای جیهان ناشرین كردووە، بەهەمان شێوە ڕووی خۆشیان لای گەلی كوردستان ناشرین دەكەن.
فەرزكردنی هەندێك دابو نەریت لەسەر ئافرەتان وەك حیجاب و جبە لەسەر كچان و ژنانی كوردستان، ئەم دیاردەیە لەگەڵ ئەوەی فەرز نییە و حزبە ئیسلامیەكان وەك فەرز بەسەر كچ و ژناندا دەیسەپێنن، بۆتە هۆكاری ئەوەی سیمای جوانی كچان و ژنانی كوردستان ناشرین بكەن، ئەدۆنیس شاعیری گەورەی عەرەب لەوتارێكیدا بەناونیشانی ( حجاب علی الراس ام علی العقل؟ ) نووسیوویەتی: ( بۆچوونەكان هەر چەندێك بن سەبارەت بە دیاردەی فەرزكردنی حیجاب لەسەر ئافرەتی موسڵمان، دەتوانین بڵێین هەموو تەئویلاتن، هیچ كەسێك مولزەم ناكات بێجگە لەوەی خۆی جێبەجێی دەكات، هیچ دەقێكی قاتیع نییە بەو شێوەیە حیجاب فەرز بكات وەك ئەوەی ئوسوڵیەكان داوای دەكەن. زۆرجار بەتایبەتی لەرۆژئاوا ئوسولیەكان دەڵێن ئافرەتان بە ئارەزووی خۆیان حیجاب دەكەن، بەڵام دەبینن كچێكی چوار ساڵانە حیجابی كردووە، پرسیار ئەوەیە ئایا كچێكی تەمەن چوارساڵە چی دەزانێت تا بە ئیرادەی خۆی حیجاب بپۆشێ یان نە ؟) ئەوجا بۆ ئەوەی خوێنەر لەم دێرانە بەهەڵە تێنەگات كە ئێمەش دەمانەوێت بەزۆر حیجاب لەسەر خانمان فڕێبدەین، سەبارەت بەم پرسە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر جەمال بەدەوی بیرمەندی ئیسلامی لەزانكۆی سانت ماری لە كەنەدا كردوو بەڕێزی لە لێدوانێكی تایبەتتدا بۆ گوڵان بەمجۆرە سەبارەت بەم پرسە راشكاوانە رای خۆی دەربڕی و وتی : ( ئەگەر بێت و ئایینی ئیسلام بەشێوەیەكی دروست پیادەبكرێت ئەوكات مافی هەموو لایەن و كەسێك دەستەبەردەكرێت، لەبەرئەوەی ئایینی ئیسلام رێگەچارە و شێوازەكانی بەڕێوەچوونی لایەنەكانی ژیان دەستنیشان دەكات، لەبەرئەوەی ئیسلام میكانیزمی هەیە كە رێگەنادات بە سەپاندنی شت بەسەر هاووڵاتیان. ئایا ئیسلام چی لەسەر هاووڵاتیان دەسەپێنێت؟ حیجاب؟ تەنانەت پێغەمبەر «محەمەد د.خ» هەرگیز بە بەكارهێنانی فشار و هێز حجابی لەسەر ئافرەتان نەسەپاندووە. زۆر لە خەڵكی ئایین و شەریعەت وەكو دەسەڵاتێكی دیكتاتۆر و ستەمدار تێدەگەن و پێیانوایە شتەكان بەزەبری هێز دەسەپێنێت. پێغەمبەر «محمد د.خ» دەستیپێكرد بە پاككردنەوەی دڵی مرۆڤەكان و پێوەندییەكی دروستكرد لەنێوانیان لەگەڵ خودای گەورە، پاشان كە باوەڕی تەواویان لادروستبوو، ئەوكات بەبێ دوودڵی هەڵستان بە پەیڕەوكردنی رێنماییەكان. پێغەمبەر بە باوەڕدروستكردن و قەناعەتپێهێنان شتەكانی دەچەسپاند نەك بەزەبری هێز. ئایا پاش دابەزینی ئایەتی «حیجاب» پێغەمبەر «د.خ» هەڵستا بە ناردنی پۆلیسی رەوشت بۆ شاری «مەدینە» بۆ دەستگیركردنی ئەو ئافرەتانەی كە سەریان بە حیجاب نەپۆشییە؟ - شیكردنەوەی ئایین بە هەڵە و گرتنەبەری میتۆدی هەڵە خەڵكی لە ئایینەكە دووركردۆتەوە و سیمایەكی ناشیرینی بە ئایینی ئیسلامی بەخشییە)) كەواتە ئەوەی ئەدۆنیس لەوتارەكەی باسی دەكات و ئەوەی پرۆفیسۆر بەدەوی ئاماژەی پێدەكات، ئایینی ئیسلام نەك هەر حیجاب بەڵكو هیچ شتێك بەسەر كەسدا فەرز ناكات و ئەوەی حزبە ئیسلامیەكان بەناوی ئیسلامەوە فەرزی دەكەن، ئەوە حیجاب نییە بۆسەری مرۆڤ بەڵكو حیجابە بۆ شاردنەوەی ئەقڵی مرۆڤ.
4-لایەنێكی دیكە كەحزبە ئیسلامییە سیاسییەكانی كوردستان بەپێی قۆناخ هەنگاوی بۆهەڵدەگرن و ناوێرن بەئاشكرا باسی لێوە بكەن، گۆڕینی مێژووی كوردو كوردستانە بۆمێژووی عەرەبی بەناوی مێژوو و فتوحاتی ئیسلامیەوە، بەناوی ژیاننامەی ئەسحابەو پیاوچاكانی كاروانی ئیسلامەوە، ئەمە دیسان لەوانەیە لەقاڵبێكدا ئەو پرسیارە بوروژێنێت، ئایا نابێت موسڵمانان بەمێژووی ئایینەكەی خۆیان ئاشنا بن؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا دەڵێین بەڵێ و گرنگە مێژووی ئایینی خۆمان بزانین، بەڵام پرسیاری دیكە ئەوەیە ئایا موسڵمانانی كورد نەیانتوانیوە ببنە بەشێك لەو مێژووە؟ بێگومان بەدرێژایی مێژوویی ئیسلام زانای گەورە و سەركردەی گەورە لە كاروانی ئیسلامدا هەڵكەوتوون، بەڵام با خوێنەرانی ئەم دێڕانە خۆیان شاهیدو حاكم بن، ئایا حزبە ئیسلامییەكانی كوردستان بایەخ بەسەركردە و زاناكانی كورد بەهاوشێوەی سەركردە و زاناكانی عەرەب دەدەن، لای حزبە ئیسلامییەكانی كوردستان پێیان خۆش بێت یان پێیان ناخۆش بێت، دروستكردنی هەستی خۆ بەكەمزانییە لای كورد،هەوڵێكە بۆ دووبارە سڕینەوەی مێژووی كوردوكوردستان و سەر لەنوێ گرێدانەوەی بە مێژووییەكی دیكەی بێگانەوە كە هیچ پێوەندییەكی بەئیسلامەوە نییە، كە دەڵێین پێوەندی بەئیسلامەوە نییە، چونكە ئەو مێژووە بۆ ئەوە بایەخ پێنادرێت لەبەرئەوەی ئیسلام پایەی بەرز بێت، بەڵكو بایەخدان بەو مێژووە بۆ ئەوەیە بەناوی ئایینەوە برا گەورەیی گەلێكی دیكە بەسەر نەتەوەی خۆیان فەرز بكەن، بێگومان ئەمە ڕووكاری لێنەهاتوویی و ناتێگەیشتوویی ئەو كەسانە دەگرێتەوە كە سەركردایەتی حزبە سیاسیە ئیسلامییەكان لەكوردستاندا دەكەن و هەست بەبوونی خۆیان ناكەن و شانازی بەكوردبوونی خۆیانەوە ناكەن، بۆیە هەندێك جار لابەلا وا پیشاندەدن ئەوانیش وەك حزبی دادو گەشەپێدانی توركیا هەنگاو بۆ پێشكەوتن و چاكسازی لەكۆمەڵگە هەڵدەگرن، بەڵام لەباری واقیعدا ئەوان نەدەبنە حزبی دادوگەشەپێدانی توركیا، نەدەشتوانن بوێرانە وەك ئەو حزبە خۆیان لەپاشكۆیی گرووپەكانی ئیخوان موسلمین و وەهابییەكان جیابكەنەوە، پرسیارێك كە رووبەڕووی یەكگرتووی ئیسلامی دەبێتەوە ئەوەیە، ئایا كاتێك تۆدەتەوێت هاوشێوەی حزبی دادوگەشەپێدان لەكوردستان ڕۆڵی خۆت بگێڕی، فەرموو تۆش ئەوەندە ئازا بە وەك ئەو حزبە بەئاشكرا بانگێشەی ئەوە بكە و بڵێ من دەمەوێت دەستووری كوردستان هاوشێوەی دەستووری فەرەنسا و هۆڵەندا بێت و ئامادەم هەموو ئەو پێوەرانە جێبەجێ بكەم كە دەستوری كوردستان دەباتە ئەو ئاستەوە، بەڵام بەداخەوە تازە بەتازە یەكگرتووی ئیسلامی بە بەخشینەوەی حیجاب بۆ سەر ئەقڵی ژنان و كچانی كوردستان دەیەوێت سەردەمی جاهلییەت لەكوردستان دووبارە دروست بكاتەوە.

مەترسی بەسیاسیكردنی ئایین تێكشكاندنی كۆڵەگەكانی لێبوردەیی و پێكەوە ژیان
كاتێك دەڵێین بەسیاسیی كردنی ئایین دەبێتە هۆكارێك بۆ بەرهەمهێنانی توندوتیژی، لەوانەیە هەندێك لە كادرە سیاسەكانی كۆمەڵ و یەكگرتوو وا لە هەوادارانی خۆیان تێبگەیەنن، كە ئێمە مەبەستمان ئەوەیە ئایینی ئیسلام توندوتیژی دروست دەكات، ئەوجا بۆ ئەوەی لەسەرەتاوە ئەو نییەتە خراپەیان پوچەڵ بكەینەوە دەڵێین نەخێر ( ئایینی ئیسلام ئاینێكی لێیوردەیی و پێكەوە ژیانە و تۆی نەزان كاتێك دەیكەیتە ئایدلۆژییەت و سیاسەتی پێدەكەیت ڕووی ئەم ئایینە لێبوردەیە دەگۆڕیت بۆ توندوتیژی و یەكتری ڕەتكردنەوە و تەكفیری پێشوەختە و جاڕدانی جیهاد لەسەرای ئازادی بۆ ئاژاوەنانەوەو یەكتركوشتن) لەوانەیە كادرانی سەر بە كۆمەڵ و یەكگرتوو بڵێن باشە جیهاد چۆن مانای كوشتن و توندوتیژی دەگەیەنێت، لەبەر ئەوەی ئەگەر جیهاد 10 مانای هەبێت تەنیا یەك مانای پەنابردنە بەر توندوتیژی و كوشتنە، لەوەڵامی ئەو كادرانەی حزبە ئیسلامیەكانیش دەڵێین، زۆر مانای وشە هەیە چەند ماناشی هەبێت بەڵام یەك مانای دەبێتە مانای مەبەستدارو بەكار دەهێنرێت، لەمەش گرنگتر بۆ ئەوەی ئەو بەڕێزانە بزانن كە فاووڵەكانیان پینە ناكرێت، ئێستا وشەی جیهاد لەزمانی ئینگلیزدا تەرجەمە ناكرێت و هەر بەجیهاد( Jihad) دەنووسرێت ئەمەش مانای ئەوەیە جیهاد بریتیە لەومانایەی كە رۆژئاوا بە پراكتیكی دەیبینێت، نەك لەزماندا بەچ شێوەیەك هاتبێت، سەبارەت بەم پرسە پرۆفیسۆر مایكل ئەی ناپ ئوستادی زانستی سیاسەت و شرۆڤەوانی سیاسەتی ئەفریقیا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەزانكۆی واشنتۆن لەدیراسەتێكدا بەناونیشانی ( چەمكی جیهاد و پراكتیزەكردنی لای ئیسلامی سیاسیی) بەدەق فەتواكەی بن لادنی نووسیووە كەلە 23 شوباتی 1998 ئاڕاستەی سەرجەم موسڵمانانی كردووە بەمجۆرەیە(هەموو ئەو تاوان و هەڵانەی كە ئەمریكییەكان ئەنجامیانداوە، ڕاگەیاندێكی ئاشكرای شەڕكردنە لەگەڵ خوا و پێغەمبەر و موسڵمانان.......هەر بۆیە جیهاد واجیبی هەر تاكێكە كاتێك دوژمن وڵاتی موسڵمانان تێكدەدات . سەبارەت بەشەڕكردنیش بۆ بەرچەرچدانەوەی دوژمن، ئەوا ئامانجێكە بۆ بەرگری كردن لە پیرۆزی ئایین، ئەمەش واجیبە . لەسەر ئەم بنەمایە و بۆ پیادەكردنی فەرمانی خوا ..ئەم فەتوایە بۆ هەموو موسڵمانان دەردەكەین. بریاڕدەدەین هەموو ئەمریكییەك و هاوپەیمانێكیان ( سەربازی و مەدەنی )ی بكوژرێت، ئەمە ئەركی هەرتاكێكی موسڵمانە و لەهەر وڵاتێك ئەگەر بۆی كرا دەبێت بیكات)لێرەدا بەتەواوەتی بەرواری ئەو مەلا بەرێزەم لانییە لە چ بەروارێك لەبەر دەركی سەرا فەتوای جیهادی داوە، بەڵام بەپێی رووداوەكانی 17ی شوبات پێدەچێت هەر نزیكی ئەو بەروارە بێت كە ئوسامە بن لادن فەتوای جیهادی ئاڕاستەی موسڵمانان كردووە كە رۆژی 23ی شوباتی 1998ە. لەوانەیە ئەو مەلایە لەسەر ئەو بنەمایە یادوەری فەتواكەی بن لادنی كردبێتەوە كە وەك دەڵێن ( ئەگەر زانیان ئەزم ..ئەگەر نەشیان زانی دزم) لەمەشدا واتە ئەگەر زانییان ولێیان كردم بە هەڵڵا ئەوا وەك چۆن ئەمجارە پینەی كرد و وتی جیهاد مانای زۆرە، بەڵام ئەگەر هەستی پێنەكرایە ئەوە هەمان فەتواكەی بن لادن بوو، لێرەوە ئەگەر بپرسینەوە ئایا بۆچی ئەم وشەیەش ( جیهاد) كە وشەیەكی جوانە بەو جۆرە ناشرین كراوە، بێگومان لەبەر ئەوەی وشەی ( جیهادیش) كراوە بە ئامێرێك بۆ بەدیهێنانی ئامانجێكی سیاسیی، با پرسیار لێرەدا ئەوە بێت ئایا كاتێك مەلای سەر بەو حزبە سیاسییە دێت بانگێشە بۆ جیهاد دەكات، نییەتی ئەوەبووە چاكسازی بكرێت، یان دامەزراوە شەرعیەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕووخێنرێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارە بەیاننامەكەی لیژنەی كاتی بەردەركی سەرا كە كوێرانە ناویان لێنابوو (سەرای ئازادی) دەیداتەوە، قۆناخی ئینتیقالی دوای ڕووخانی دامەزراوە شەرعییەكانی ئێستای كوردستان دیاری دەكات، باشە ئەو دامەزراوە شەرعییانە چۆن دەڕووخێن؟ لەوانەیە هەندێك بڵێن بە شێوەیەكی ئاشتیانە؟ بەڵام واقیع دەریخست هەوڵەكان بۆ ئەوەبوو بەشێوازی توندوتیژی بڕووخێنرێن، كەواتە جیهاد ئەگەر 1000 ماناشی هەبێت و تەنیا یەك مانای هاندانی توندوتیژی و كوشتن بێت، ئەوا مەبەستی مەلاكەی بەردەركی سەرا كوشتن و توندوتیژی بووە نەك چاكسازی بەشێوەیەكی ئاشتییانە و بەناوی جیهادەوە، سەبارەت بەچۆنییەتی پەنابردنی ئیسلامی سیاسیی بۆ ئەم چەمكانە پرۆفیسۆر جۆلیان دینۆكس ( Guilian Denoeux) بەمجۆرە پێناسەی ئیسلامی سیاسیی دەكات و دەڵێت(ئیسلامیی سیاسیی فۆرمێكە لە سیاسەتكردن كە تاك و گرووپ و رێكخراوەكان، ئایینی ئیسلام دەكەن بە ئالەتێك بۆ بەدیهێنانی ئامانجە سیاسیەكانیان) سەرنج بدەن بەكارهێنانی ئایینی ئیسلام بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانیان، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئەگەر ئەم پێناسەیەی پرۆفیسۆر جۆلیان لەگەڵ وتەكەی نیكۆلا ماكیاڤیلی بەراورد بكەین كە دەڵێت( ئامانج پاكانە بۆ هۆكارەكان دەكات) دەبینین لێرەدا كاتێك ئایینی ئیسلام دەبێتە هۆكار بۆ ئامانجێك كە گەیشتنە بە دەسەڵات بەشێوازی ناشەرعی و توندوتیژی، با خوێنەری بەڕێز خۆی بڕیار بدات، ئایا ئایینی ئیسلام هۆكارێكە بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵات بەشێوەیەكی ناشەرعی ؟ ئایا كاتێك حزبە سیاسیی ئیسلامییەكان بەمجۆرە بێ ویژدانییە لەگەڵ ئەو ئایینە پیرۆزە مامەڵە بكەن ؟ ئایا سبەی بەچ جۆە ویژدانێك مامەڵە لەگەڵ كۆمەڵگە دەكەن؟ بۆیە لەم حاڵەتەدا وەك جان جاك رۆسۆ دەڵێت و لەپێشەكی ئەم راپۆرتەدا ئاماژەمان پێكرد پێویستە لەمەیدانی سیاسی و كۆمەڵایەتی بكرێنە دەرەوە، بێگومان رۆسۆ لە وتەكەیدا مەبەستی ئایینی مەسیحییە كە بەوجۆرە بەسیاسەت ناشرین دەكرێت، لەكاتێكدا بەدەق لە ئینجیلدا هاتووە(ئەوەی بۆ خوایە بۆ خوا و ئەوەی بۆ قەیسرە بۆ قەیسر) هەروەها ئاستی لێبوردەیی لەئایینی مەسیح و لەسەر زاری حەزرەتی مەسیحەوە لەو ئاستەیە كە دەڵێت(ئەگەر یەكێك زللەیەكی لێدای، روومەتت وەرگێڕە با زللەیەكی دیكەشت لێبدات) بەڵام كاتێك دەگۆڕێت بۆ سیاسەت، ئەوە ئەو مێژووە رەشەیە كە لە ئەوروپا پێی دەڵێن مێژووی سەدەكانی ناوەڕاست و ئەو قەسابخانەو كۆمەڵكوژییەیە كە ئەوروپای دوای سەدەكانی ناوەڕاستی پێ دەناسرێتەوە، لەم چوارچێوەیەداو سەبارەت بە ناشرینكردن و بە سیاسییكردنی ئایین پرسیارمان لە پرۆفیسۆر ستیڤن بلاكبۆرن تۆژەری باڵا لەسەنتەری ماكدۆناڵد بۆ دیراساتی ئیسلام و مەسیحی و پێوەندی نێوان ئەو دوو ئایینە و لە لێدوانێكی تایبەتتدا بەمجۆرە سەبارەت بە تێكەڵكردنی ئایین و سیاسەت هاتە ئاخاوتن و وتی( پێموایە تێكەڵكردنی ئایین و سیاسەت دەبێتەهۆی كاڵكردنەوەی هەر پەیامێكی ئایینی و لەڕاستیدا دەبێتەهۆی ژەهراوییكردنی لایەنی ئایینی هەر پەیامێك، كەواتە جیاكردنەوەی ئایین و سیاسەت كارێكی زۆرگرنگە. ئەمەش لەبەرئەوەیە ئەو سیاسییانەی هەوڵی بەدەستهێنانی دەسەڵات دەدەن، ئایین دەكەنە ئامڕازێك بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵات، كەواتە كەڵك و سوودی خراپ لە ئایین وەردەگرن، ئەمەش دەبێتەهۆی شێواندنی پەیامی ئایینی، چونكە ئەو كاتە ئایین دەبێتە شتێكی لاوەكی بە بەراورد بە ئامانجە سیاسییەكان، لێرەوە ئەگەر سەرنج لەهەندێك گرووپ و رێكخراوی ئایینی بدەین، دەبینین وشە و دەستەواژەكان لەسیاقی خۆیان دەردەهێنن و دواتر بەچەشنێك بەكاری دەهێننەوە كە خزمەت بەئامانجە سیاسییەكانی خۆیان بكات. ئەو كاتە مانا ڕاستەقینەكانی وشە ئاینییەكان بزر دەبن، لەبەر ئەوەی بەهۆی بەكارهێنانی خراپی ئەم وشانەوە لەلایەن ئەو ڕێكخراوانەوە ماناكانیان دەشێوێت، ئەو ڕێكخراوانەی ئایین بۆ بەدەستهێنانی مەرامە سیاسییەكانی خۆیان بەكار دەهێنن. ئەمەش كۆمەڵگە بەرەو داخراوی دەبات نەك كرانەوە، بەڵام لێرەدا ئەوە بزانین كە كۆمەڵگەی داخراو نەك تەنیا لە ڕێگای ئاینییەوە، بەڵكو دەكرێت لە ڕێی سەپاندنی هەر ئایدۆلۆژیایەكی سنووردارەكەرەوە، بە چەشنی ئایدلۆژیایی ماركسی- لینینیەوە كۆمەڵگەكان ببنە كۆمەڵگەی داخراو. مەرج نییە هەمو ئایینێك كۆمەڵگە بەرەو داخران ببات. چونكە دەكرێت هەندێ فۆرمی بیروباوەڕ كراوەوبەرفراوان و لێبوردە بن. هەروەها هەندێ لە پارتە سیاسییەكان كە لە كەلتوری ئاینییەوە گەشەیان كردووە، بەچەشنی پارتی دیموكراتی مەسیحی لەئەڵمانیا، بانگەشەی سەپاندنی ڕێسا ئاینییەكان ناكەن بەسەر كۆمەڵگەی ئەڵمانیدا (ئەگەرچی بانگەشەی پیادەكردنی ئەخلاقیاتی مەسیحی دەكەن لە بواری سیاسیدا).

هێشتنەوەی بوار بۆ گفتوگۆ
لەلایەكی دیكەوە سەبارەت بەتێكەڵكردنی ئایین و سیاسەت و ئاستەنگ دروستكردن لەبەردەم دیالۆگدا،پرۆفیسۆر جەیمس مارتن شرام ئوستادی ئایین لە زانكۆی(لۆسەر) لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان بەمجۆرە هاتە ئاخاوتن و وتی(پێویستە ئاماژە بەو ڕاستیە بدەم كە بەسیاسەتكردنی ئایین پێشتر ڕوویداوە لە كۆمەڵگەكانی كرستیانییەت، هاوكات لە ئایینەكانی تریش ئەم شتە ڕوویداوە، تەنانەت گەر ئایینی ئیسلام بێت یان یەهوودییەت و ئایینەكانی تر. هەربۆیە، بەڕای من دیاردەی بەسیاسەتكردنی ئایین تەنیا تایبەت بەئایینێكی دیاریكراو نییە، لەهەمان كاتیشدا پێموایە كە نالێبوردەیی و توندوتیژی-ش تایبەت بە ئایینێكی دیاریكراو نییە. بەڕای من لێرەدا كێشەكە بریتیە لەوەی كە لەهەموو ئایینە جیاوازەكاندا توندڕەوی هەیە، بۆیە كاتێك گرووپە توندڕەوەكانی هەر ئایینێك تێكەڵ بە ژیانی سیاسی بن، ئەوكات دەبنە هۆی سەرهەڵدانی نالێبوردەیی و توندوتیژی. ئەمەش بابەتێكی مشتومڕ لەسەركراوە لەبواری دیراساتی ئایینی، بەتایبەتی لەڕووی پێناسەی ئایین و جیاكردنەوە یان جیاوازییەكانی لەگەڵ سیاسەت. ئەگەر تۆ موسڵمان بیت یان كرستیان، ئەوە لە گۆشەی ئایینەكەتەوە سەیری جیهان دەكەیت. ئێمە لە رۆژئاوادا بەتایبەتی لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا توانیمان ئاستەكانی توندوتیژیی ئایینی كەمبكەینەوە لەڕێگەی قسەكردن و هەوڵدان بۆ جیاكردنەوەی «كڵێسە» لە دەوڵەت، یان جیاكردنەوەی ئایین لە سیاسەت. لەلایەنێكی ترەوە، بەپێویستی دەزانم بڵێم كە ئەگەر بێت و مرۆڤ لە گۆشەی ئایینەكەیەوە سەیری جیهان بكات مەرج نییە ببێتە مایەی سەرهەڵدانی توندوتیژی و نالێبوردەیی، لەبەرئەوەی ئەگەر بێت و لەم روانگەیەوە سەیری جیهان بكرێت كە تیایدا خودا و كتێبە پیرۆزەكانی تاكە سەرچاوەی دەسەڵات بن و پیادەكردنی بەشێوەیەكی دروست، ئەوكات كۆمەڵگە ئاینییەكان دەبن بەمایەی بڵاوكردنەوەی لێبوردەیی و پێكەوەژیان.بەڵام ئەم سەردەمەی كە ئێمە ئەمڕۆ تیایدا دەژین سەردەمێكی زۆر ئاڵۆز و سەختە و پڕە لە پشێوی و بۆ زۆربەی خەڵكی مایەی نیگەرانییە. هەربۆیە، بەڕای من ئەركی سەرەكیی ئوسوڵییەكان، لەهەموو ئایینەكان، بریتیە لە ئاسانكردنەوەی شتەكان. لایەنێكی تر بریتیە لە «پیاوسالاری» و زاڵبوونی لەسەر ئافرەت، هەموو گرووپێكی ئایینی ئوسوڵی بە نایەكسانی مامەڵەدەكات لەگەڵ ئافرەتان و جیاواز لە شێوازی مامەڵەكردن لەگەڵ پیاوان. هەر بۆیە ئەگەر لەم روانگەیەوە سەیری رێكخراوێكی وەك بزووتنەوەی تاڵیبان بكەین،دەبینین جگە لە بۆچوونەكانی خۆیان گرنگی بەهیچ بۆچوونێكی تر نادەن. ئەگەر بێت و رێكخراوی «تاڵیبان» دەسەڵات بەسەر ناوچەكە بسەپێنن، ئەوكات پێموایە كە گرووپەكانی تر فەرامۆش دەكەن و ناتوانن باس لە باوەڕو ئایینەكانی خۆیان بكەن بەتایبەتی ئەگەر ئایینەكەیان جیاواز بێت لەگەڵ ئایین و باوەڕی «تاڵیبان». بەڵام ئەم دیاردەیە تەنیا تایبەت بە «تاڵیبان» نییە، بەڵكو زۆربەی گرووپە موحافیزكار و ئوسوڵییەكان-یش دەگرێتەوە. هەربۆیەش، بەڕای من زۆر گرنگە هەوڵدان هەبێت بۆ دەستەبەركردنی ئازادییەكانی ئایینی و سیاسی لە هەر نەتەوەیەكدا، هەڵبەتە ئەم كارەش زۆر زەحمەتە بەتایبەتی كاتێك كە گرووپە ئایینییەكان تێگەیشتنێكی توندیان هەیە لەسەر «حەقیقەت». تاكە رێگە بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە ئەوەیە كە پێویستە مرۆڤەكان گفتوگۆ لەگەڵ یەكتری بكەن بەشێوەیەكی نافەرمی، هەروەها بەشێوەیەكی فەرمی لەپێناو دەستەبەركردنی ماف و ئازادییە ئایینییەكان لەڕووی سیاسییەوە بۆ كەمینەكانی كۆمەڵگە.))
سەبارەت بە شێواندنی رووی لێبوردەیی ئایین و ئاستەنگ دروستكردنیش بۆ دیالۆگی نێوان ئایینەكان، پرۆفیسۆر مەحمود ئەیوب بیرمەندی ئیسلامی و راوێژكاری فەرهەنگی ئۆكسفۆرد بۆ ئیسلام لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان بەمجۆرە هاتە ئاخاوتن(لە ڕاستیدا تۆ ناتوانیت لە ئیسلامدا كەسێكی بێتاوان بكوژیت بەڵام ئیسلامییە توندڕەوەكانی ئەم ڕۆژگارە، وەك ئەلقاعیدە بەبێ جیاوازی و دەستپاراستن خەڵك دەكوژن و ئەمەش كارێكی ناقانوونیە لەئیسلامدا، لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت ئەوە بزانین ئەلقاعیدە لەبۆشاییەوە دروست نەبوو بەڵكو كاردانەوەبوو بۆ شەڕی ئەفغانستان و عێراق، لە بنەڕەتدا ئامانجی ئەم ڕێكخراوە دەرپەڕاندنی ئەمەریكا بووە لە خاكی موسڵمانان، بەڵام من پێم وایە لەبەر ئەوەی زۆرینەی موسڵمانەكان دەیانەوێت بە ئاشتی بژین، ئەوا ئەم ڕێكخراوە ناتوانێت سەركەوتوو بێت. من پێشتر ئاماژەم بەوەكرد كاتێك كەسانێك دەسەڵات لەدەست دەدەن، وەك موسڵمانەكان، ئەوا پەنا بۆ توندوتیژی دەبەن، ئێستاش ئەلقاعیدە دەسەڵاتی نییە و ئەم كارە دەكات، ئەم ڕێكخراوە ناتوانێت لە ڕێی دیبلۆماسیەوە، یاخود فشاری ئابوورییەوە دەسەڵات بەدەست بهێنێت، ئەوا پەنا بۆ توندوتیژی دەبات، توندوتیژیش خراپە و دژی ئیسلامە،سەبارەت بە دیالۆگی نێوان ئایینەكانیش لەڕاستیدا چەند هەوڵێك هەبوونە لەم ڕووەوە كە تەواو سەركەوتوو بوونە، بۆ نموونە سەرۆكی پێشوی ئێران، محەمەد خاتەمی بانگەشەی گفتوگۆی نێوان شارستانیەتیەكانی دەكرد، لەبری پێكدادانی شارستانییەتیەكان كە هانتیگتۆن بانگەشەی بۆ دەكرد. من نازانم ئێوە بەڵگەنامەی «وشە-باوەڕی- هاوبەش» تان بینیبێت، كە لەلایەن 138 زانای ئیسلامییەوە ئیمزا كرا و ڕەوانەی پاپا و وڵاتە ئەوروپییەكان كرا و چەندین كۆنفرانس لە ئەوروپا و ئەمەریكا ئەنجامدران لەم بارەیەوە، لە ڕاستیدا ئەمەش لە قورئاندا هاتووە « قل یا اهل الكتاب تعالوا الی كلمە سواء بیننا و بینكم الا نعبد الا الله». كەواتە ئەگەری ئەوە هەیە گفتوگۆ لەنێوان ئایینە جیاوازەكاندا بكرێت،ئەمە پێویستی بەوە هەیە ئەم ڕێگەیە هەڵبژێرین و قوربانی بەهەندێ بەرژەوەندی خۆمان بدەین.
هەر لەم چوارچێوەیەدا و سەبارەت بەناشرینكردنی ڕووی ئایین لەلایەن گرووپ و رێكخراوە ئیسلامیەكانەوە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر جەمال بەدەوی كرد و بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە: (هۆكاری ناشیرینكردنی سیمای ئایین دەگەڕێتەوە بۆ تێكەڵكردنێكی زۆر خراپ لەنێوان پێوەری ئاسایی (پێوەری نموونەیی) ئایینی ئیسلام كە پەیوەستە بەسەرچاوە سەرەكییەكان لە قورئان و سوننەت، لەگەڵ سەرچاوە لاوەكییەكان لە وەرگێڕان و شیكردنەوەی وتەی زاناكان. بەڵام زۆرجار ئەم سەرچاوانە تێكەڵ دەكرێت لەگەڵ رەفتارەكانی موسڵمانەكان. بۆ نموونە ئەگەر بێت و «جوو»یەك هەڵسوكەوتێك ئەنجامبدات، ئەوكات ناكرێ بڵێین كە ئەم تاوانە تاوانی «جووەكان»ە، هەمان شت بۆ كریستیانەكان و موسڵمانەكان. بەڵام بەداخەوە ئەمڕۆ میدیاكانی رۆژئاوا لە ڕووماڵكردنی ڕووداوەكاندا، ئەگەر بێت و هەر كەسێك لە هەر ئایینێكی تر هەر تاوانێك یان هەر كارێكی هەڵە ئەنجامبدات، هەرگیز ناڵێن «ئەمڕۆ كریستیانێك هەڵستا بەئەنجامدانی تاوانەكە یان كارەكە»، بەڵام بەداخەوە كاتێك كە مەسەلەكە بگاتە ئیسلام و هەر موسڵمانێك، تەنانەت گەر لەلایەن ئیسلام و موسڵمانەكان-یش مەحكوم كرابێت، ئەگەر هەڵستێت بەئەنجامدانی هەر كارێكی خراپ، ئەوكات میدیاكانی رۆژئاوا یەكسەر دەڵێن ئەمە موسڵمانێكی تیرۆریستە، لەوانەشە زاراوەی «ئیسلامی تیرۆریستی» بەكاربێنن.
خاڵی دووەم: ئەگەر بێت و ئێمە بەشێوەیەكی تەواو لە ئایینی ئیسلام تێبگەین، ئەوكات پێویستە رێز بنوێنین بەرامبەر مافەكانی مرۆڤ و مافەكانی هەموو كەمینەكان و ئایینەكانی تر، تەنانەت گەر مرۆڤ لە دەسەڵات بێت و یان سەرۆكیش بێت، ئەمەش ئەركی هەموو حكومەت و دەوڵەتە ئیسلامییەكانە، پێویستە مافی هەموو كەمینەكان بە یەكسانی بپارێزێت و رێگە بە خاوەن ئایینە جیاوازەكان ببەخشێت بۆئەوەی ئایین و نەریتەكانیان بە ئازادانە مومارەسەبكەن، نەك هەڵستێت بە پێشێلكردن و چەواشەكردنی مافەكانیان. ئیسلام ئایینێكی چەواشەكار نییە، ئەگەر بێت و ئایینی ئیسلام بەشێوەیەكی دروست پیادەبكرێت ئەوكات مافی هەموو كەمینە و ئایینەكانی تری غەیرەئیسلام دەپارێزرێت، بۆ نموونە چەندین سەدەیە كرستیانەكانی رۆژهەڵات ئازادن لە رۆیشتن بۆ دادگاكانی تایبەت بە خۆیان لەبارەی مەسەلەكانی هاوسەرگیری و تەڵاقدان و لایەنەكانی تری ژیان، لەگەڵ پیادەكردنی یاسا و رێنماییەكانی تایبەت بەخۆیان بۆنمونە لەبارەی دابەشكردنی موڵكەكان پاش تەڵاقدان، لەبەرئەوەی ئەم مەسەلانە پەیوەستە بە باوەڕ و ئایینی خۆیان. لەكاتێكدا لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، تەنیا یەك دادگا هەیە بۆ تەڵاقدان و تەنیا یەك یاسای سێكیولار هەیە بۆ چارەسەركردنی كێشەكان. بەواتای ئایینی ئیسلام بەشێوەیەكی فراوانتر ئازادییەكانی بەتاكەكانی كۆمەڵگە بەخشییە. مەبەستی سەرەكی و باڵای «شەریعەت» بریتیە لە پاراستنی باوەڕ و ژیان و مێشك و شەرەف و خێزان و موڵك، ئەمانەش پرەنسیپی هەموو سیستەمێكی حوكمڕانییە ئەگەر سێكیولار بێت یان نا. ڕۆژئاوا دەڵێت ئازادیی ئایینی هەیەو هەموو مرۆڤێك ئازادە لەمومارەسەكردنی نەریتەكانی، هەربۆیە دەبینین 5 كۆڵەگە سەرەكییەكانی شەریعەت هاوتەریبن لەگەڵ سیستەمی عەلمانی)).