دانیال كۆفمان سەرۆكی پێشووی بانكی نێودەوڵەتی، كە ئێستا یەكێكە لە تۆێژەرە باڵاكانی ئامۆژگای بەناوبانگی برۆكینگز، لەیەكێك لە دیدارە ئۆن لاینەكانی بانكی نێودەوڵەتی لەگەڵ بەشداربووان لەسەرانسەری جیهانەوە، لە وەڵامدانەوەی بۆ ئەو پرسیارەی ئایا كاریگەری بنبڕكردنی گەندەڵی لەسەر كۆمەڵگە چۆن دەبێت؟ لەوەڵامدا كۆفمان وتی: پرۆسەی بنبڕكردنی گەندەڵی، جۆرە سیحرێك لە كۆمەڵگە دروست دەكات كە مەزندە ناكرێت چۆن لەماوەی چەند ساڵێكی كەمدا هەموو شتێك لە كۆمەڵگە دەگۆڕێت، هەست دەكەیت لەپڕ هەژاری كەمبۆتەوە، ئاستی چاودێری بەرزبۆتەوە، ئاستی پەروەردەو فێركردن و خوێندی باڵا لە زانكۆكان بەرز بۆتەوە، هەست دەكەیت ئاستی بژێوی تاكەكەس بە جۆرێك بەرزبۆتەوە مەزندە ناكرێت و سەروەریی یاسا باڵی بەسەر كۆمەڵگەدا كێشاوە ))لەبەشێكی دیكەی وەڵامەكانی و سەبارەت بە میكانیزمی رووبەڕووبوونەوەی ئەم دیاردەیە، كۆفمان دەڵێت: دەسپێكی ئەم پرۆسەیە پێویستی بەكاری دەستەجەمعی هەیە و پێویستە هەموو لایەنەكان بڕوایان بەو كارە هاوبەشە هەبێت و پێكەوە كاری بۆ بكەن، لەمەش زیاتر بۆ ئەمڕۆ كە لایەنی دەرەكیش پەیوەندارە بە گەندەڵییەكانی ناوخۆ (لەبەر ئەوەی كۆمپانیای فرە ڕەگەزو وەبەرهێنان بوونیان هەیە)، بۆیە پرۆسەی رووبەووبوونەوەی گەندەڵی پێویستی بەهاوكای نێوان لایەنە ناوخۆیی و دەرەكییە پەیوەندارەكانیش پێكەوە هەیە.
پرۆفیسۆر جۆزیف رۆناڵد ئەكوایش كە بەڕەگەز خەڵكی (غانا)یەو،ئوستادی بەڕێوەبردنی كەرتی گشتی و سیاسەتی گشتی ئەفریقایە لەزانكۆی كۆزالۆ ناتالە لە باشوری ئەفریقیا، لەوەڵامی پرسیارێكی گوڵاندا سەبارەت بە دەسپێكی پرۆسەی بەگژداچوونەوەی گەندەڵی دوو خاڵی سەرەكی دیاری دەكات كە بریتین لە:
1- بوونی حكومەتێك كە بتوانێت سیاسەتی دژە گەندەڵی پیادە بكات.
2- هەوڵ بۆ پیادەكردنی حوكمڕانی باش هەبێت.
پرۆفیسۆر رۆناڵد كاتێك پرۆسەكە دابەش دەكات لەنێوان ئیرادەی حكومەت بۆ بەگژداچوونەوەی گەندەڵی و هەوڵ هەبێت بۆ پیادەكردنی حوكمڕانی باش(Good Governance)، ئەمە مانای ئەوەیە پرۆسەكە پرۆسەیەكی هەمەلایەنە و پێویستی بەهاوكاری و هەماهەنگی هەموو لایەك هەیە، بەواتایەكی دیكە ئەگەر حكومەت تەنیا دامەزراوەكانی دەسەڵاتی راپەڕاندن لە وڵاتدا بگرێتەوە، ئەوا حوكمڕانی هەموو ئەو توخمانە دەگرێتەوە كە دەبنە بەشێك لە حوكمڕانی وەك( هەرسێ دەسەڵاتی یاسادانان و راپەراندن و دادوەری،،حزبە سیاسییەكان، كۆمەڵگەی مەدەنی و كەرتی تایبەت و میدیا) كە ئەمانەش هەمووی پێكەوە زەمینەسازی دەكەن بۆ ئەوەی هاووڵاتیان باشترو كاریگەرتر بەشداری لەگەڵ دەسەڵاتدا بكەن، كەواتە كاتێك پرۆفیسۆر رۆناڵد كۆی پرۆسەكە دەگێڕێتەوە بۆ بڕیاری سەرۆكی وڵات بۆ دەستپێكردنی ئەم پرۆسەیە، ئەوا لەهەمانكاتدا داوای هەماهەنگیی و هاوكاری راستەخۆی هاووڵاتیان لەگەڵ سەرۆكی وڵات دەكات، بۆ ئەوەی پرۆسەی بەگژداچوونەوەی گەندەڵی بگاتە ئەو ئاستەی سەركەوتن بەدەست بهێنێت.
بۆ ئەمڕۆی هەرێمی كوردستان كە بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە رۆژی نەورۆزدا پەیامی بۆ چاكسازی و بەگژداچوونەوەی گەندەڵی بەشێوەیەكی چڕ و پڕ راگەیاندووە و بەشێكی زۆری كێشەكانی وەك هێڵی سەرەكی نەخشەی ڕێگە بۆ دەسپێكی ئەم پرۆسەیە داڕشتووە، بۆیە ئیدی گرنگە لەدوای ئەم پەیامەوە، هەماهەنگی و هاریكاری دەستەجەمعی لەلایەن كۆی لایەنە پەیوەندارەكانەوە دەست پێ بكات، بۆ ئەوەی بگاتە ئەو ئاستەی راستەوخۆ هەماهەنگی لەنێوان سەرۆك و هاوڵاتیان بۆ سەرخستنی ئەم پرۆسەیە دەست پێبكات.
لە دەسپێكی ئەم پرۆسەیە لەگەڵ ئەوەی وەك پسپۆران ئاماژەی پێدەكەن هەنگاوی یەكەم لە حكومەتەوە دەست پێدەكات، بەڵام هەنگاوی دووەم كە هەوڵێكە بۆ پیادەكردنی حوكمڕانی باش، راستەوخۆ بەدوایدا دێت و لێی جیاناكرێتەوە، ئەمەش واتە پرۆسەكە پێویستی بەهاوكاری لایەنەكانی دیكەی حوكمڕانی وڵات هەیە، بەتایبەتیش بێجگە لە پەرلەمان و دەسەڵاتی دادوەری، پێویستی بەهاوكاری و هەماهەنگی حزبە سیاسییەكان، بەتایبەتی لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن هەیە، بۆ ئەوەی دوو ئاستەنگی گەورە لەبەردەم هەوڵەكانی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و میدیا لابەرن، بۆ ئەوەی ئەوانیش وەك دوو هێزی دیكەی كاریگەر رۆڵی خۆیان بگێڕن، لەمەش گرنگتر بەشداری میدیا بۆ گێڕانی رۆڵێكی پۆزەتیف كە ئێستا زۆر بەراشكاوی هەموو تەركیزی لەسەر حكومەتە و كەرتی تایبەتی فەرامۆشكردووە، وەك هەوڵە سەرەتاییەكانیش خەریكن ئەو راستییە دەخەنەڕوو، كەرتی تایبەتیش پشكێكی گەورەی وەك هۆكاری گەندەڵی بەردەكەوێت و دەبێت بەپێی قەوارەی ئەو پشكەش بەرپرسیارییەتی بەگژداچوونەوەی گەندەڵی بكەوێتە ئەستۆیان، بۆیە لەم حاڵەتەدا دەكرێت بڵێین ئەگەر هەنگاوی یەكەم بۆ ئەم پرۆسەیە لە هەوڵەكانی حكومەتەوە دەست پێبكات، ئەوا هەنگاوی دووهەم هاوشانی هەنگاوی یەكەم دەبێت لە ئامادەباشی و بەشداری حزبە سیاسییەكانەوە دەست پێبكات، لەم حاڵەتەشدا لەبری ئەوەی حزبەكان ببنە بەشێك لە كێشەكە، دەبنە بەشێك لەچارەسەر و هەوڵێكی دیكە بۆ سەرخستی پرۆسەی چاكسازی و رووبەروو بوونەوەی گەندەڵی، لەمبارەوە و سەبارەت بە گۆڕینی رۆڵی حزبەكان لە بوونیان وەك بەشێك لە كێشەكەوە بۆ بەشێك لە چارەسەر، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر كاسلین برون ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی كالیفۆرنیا و تایبەتمەند لەپرۆسەی دیموكراتیزە كردن و رۆڵی پارتە سیاسییەكان لەپرۆسەی دیموكراتیدا لە لێدوانێكی تایبەتیدا بۆ گوڵان بەمجۆرە هاتە ئاخاوتن: (چەند وەڵامێك هەیە بۆ ئەم پرسیارە، یەكێك لەو وەڵامانە پەیوەستە بە بەها و نۆرمەكانەوە كە پارتە سیاسییەكان لەبارەیەوە ڕێككەوتوون و كردوویانەتە ڕێسای گەمەكە، كە ئەگەر بگەنە ئەم ڕێككەوتنە ئەوا دۆڕان قبوڵ دەكەن و ئەو ڕاستییە قبوڵ دەكەن كە ناتوانن لە هەموو كاتێكدا هەمو شتێك بەدەست بهێنن. بەڵام ئەگەر لایەنەكان نەیانتوانیبێت بگەنە ئەو ڕێكەوتنە ئەوا پرۆسەكە مایەی مەترسی دەبێت. گەیشتن بەم ڕێككەوتنەش بە دوو ڕێگا دەبێت، یان ئەوەتا پارتە سیاسییەكان بەیەكەوە كۆدەبنەوەو دەگەنە ڕێككەوتن لەسەر ڕێساكانی گەمەكە، یاخود لە ڕێی پیادەكردنەوە ئەم كارە دەكەن، واتە كاتێك پارتە سیاسییەكان بە كردەوە شكست و دۆڕان لە هەڵبژاردنەكاندا قبوڵ دەكەن، ئەوا ئەمە مانای چەسپانی ئەو بەهایانەیە. كەواتە دیموكراسی لە شەو و ڕۆژێكدا نایەتەدی، بەڵكو كاتێكی زۆری دەوێت بۆ ئەوەی پارتە جیاوازەكان بگەنە ڕێككەوتن بۆ ئەوەی بە ڕێسا گەلێكی هاوبەشەوە پابەندبن. لەم حاڵەتەدا ئەوەی لە پارتەكان چاوەڕوان دەكرێت ئەوەیە، كە لە بواری سیاسیدا بەرگری لە بەرژەوەندییەكانیان بكەن. كەواتە بێ بوونی پارتە سیاسییەكان دۆخەكە خراپ دەبێت، لەبەر ئەوەی لە غیابی پارتە سیاسییەكاندا ڕەنگە گرووپە خاوەن بەرژەوەندییە جیاوازەكان نەگەنە ڕێككەوتن لەسەر ڕێسایەكی هاوبەش و پەنا بۆ توندوتیژی ببەن. ئەو كاتەش دەبنە هێزی تێكدەر بۆ دیموكراسی.))
دیسان هەر لەهەمان چوارچێوەدا و سەبارەت بە هەماهەنگی و هاریكاری نێوان پارتە سیاسییەكان بۆ سەرخستنی سیستمە سیاسییەكە و چارەسەركردنی كیشەو گرفتەكان و پرسیارمان لە پرۆفیسۆر ئیركا مۆرینۆ ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی ئەریزۆنا كرد، لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان بەمجۆرە رای خۆی دەربڕی : ( هاوكاری و هەماهەنگی نێوان پارتەكان دەوەستێتەسەر ئەوەی ئایا دیموكراسی تا ئاستێك چەسپیوە، ئایا تا چ ڕاددەیەك دیموكراسی پێگەیشتووە بۆ ئەوەی بتوانێت ئیدارەی ئەم ئەزمە و كێشانە بكات. هەروەها دەوەستێتەسەر هەل و مەرجەكانی دیكە، وەك ئاستی بەرەوپێشچوونی ئابووری، هەربۆیە كاركردن لە دەرەوەی ئەم پرۆسەیە بە بەرەوپێشچوونی دیموكراتی لە قەڵەم نادرێت. چونكە ئەو كاتە ئەم كارە لە دەرەوەی سیستمە سیاسییەكەیە و كاركردنیش لە دەرەوەی سیستمە سیاسییەكە بۆی هەیە توندوتیژییەكی زۆری لێبكەوێتەوە. سەبارەت بە كێشەكانی كۆمەڵگەش من پێموایە كێشەكان ڕەنگدانەوەی چەند كێشە و گرفتێكی گەورەن لە كۆمەڵگەدا، بە چاوپۆشین لەوەی كێشەكە سیاسییە، كۆمەڵایەتییە یان ئاینیە، بەڵام لە هەمان كاتدا كاتێك پارتە سیاسییەكان بە باشی كاردەكەن ئەوا دەتوانن ببنە هۆكارێك بۆ كەمكردنەوەی ئەو كێشانە. هەروەها بە دڵنیاییەوە ئەوەش مومكینە كە پارتە سیاسییەكان ڕۆڵیان هەبێت لەوەی ڕای گشتی بە شێوەیەكی دیاری كراو لە كێشەكان بڕوانێت، ئەم كارەش پێویستی بە شارەزایی و لێهاتوویەكی زۆرە لە لایەن دامەزراوەكانەوە، ئەمەش شتێكی دەگمەنە لەو كۆمەڵگەیانەی دیموكراسیان تێدا نەچەسپیوە.))
لەلایەكی دیكە و سەبارەت بە هەوڵەكانی دیكە لەسەر ئاستی ناوخۆ بۆ جێبەجێكردنی پەیامی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، بۆ ئەم راپۆراتە چەند لایەنێك قسەیان بۆ كردووین ئەمە پوختەی بۆچوونەكانیانە.



عەبدولباست فەرهادی وتەبێژی فەرمی ئەنجوومەنی دادوەری بۆ (گوڵان):
تا ئێستا لیژنەكانی گەڕانەوەی موڵكی گشتی چەندین بینایەو شوێنیان بۆ دەوڵەت گەڕاندۆتەوە

ئەنجوومەنی دادوەری یەكێكە لە سێ دەسەڵاتە گرنگەكەی كوردستان و ئەم دەسەڵاتە تەواو سەربەخۆیە و، سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەریش یەكێكە لە سیماكانی دەوڵەتی قانوون و سەروەریی یاسا لەكۆمەڵگە، بۆقسەكردن لەسەر ئەو خاڵانەی پەیامەكەی سەرۆكی كوردستان كە جێبەجێكردنەكەی دەكەوێتە سەرشانی ئەنجوومەنی دادوەریی، بەڕێز عەبدولباست فەرهادی وتەبێژی ئەنجوومەنی دادوەریی بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.
سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەریی
* بەرێزت وەك وتەبێژی ئەنجوومەنی دادوەری و خۆشت وەك دادوەرێك، ئایا چۆن سەیری دەسەڵاتی دادوەریی لەكوردستان دەكەیت و تاچەند ئەم دەسەڵاتە بەسەربەخۆ دەزانیت؟
ــ دەسەڵاتی دادوەریی لە هەموو كاتێك سەربەخۆی خۆی پاراستووە، هیچ كەسێك بۆی نییە دەست لە كاروباری دادگا وەربدات، ئێمە سێ جۆرە سەربەخۆیمان هەیە، یەكێك لە پرەنسیپەكانی سەربەخۆی دەسەڵاتی دادوەری كە لە بنەمای(بنگەلۆر) هاتووە كە پێوەرێكی نێودەوڵەتییە كە دەڵێت:( پێویستە دادگاكان سەربەخۆبن، سەربەخۆی دادگا لە خودی سەربەخۆی دادوەر خۆی بەرجەستە دەكات، واتە لە كاتێك كە دادوەر لەسەر كورسی دادوەری دانیشت دەبێ حیساب بۆ كەس نەكات، لەو كاتەدا ئەو دادوەرە سەركەوتوو دەبێت)، هەروەها تا ئێستا رۆژێك لە رۆژان سەرۆكی دادگاكان و سەرۆكی ئەنجوومەنی دادوەری تەلەفۆنی بۆ دادوەرێك نەكردووە كە بڵێت ئەو بڕیارە وا دەربكە وا دەرمەكە، بە هیچ جۆرێك لە هەرێمی كوردستان دەست لە دەسەڵاتی دادوەری وەرنادرێت و سەربەخۆیە.
سەربەخۆی دووەم سەربەخۆی خودی دسەڵاتەكەیە ئێمە یاسایەكمان هەیە كە یاسای دەسەڵاتی دادوەرییە لە ساڵی (2007) لە پەرلەمانی هەرێمی كوردستان پەسەندكراوە كە دەسەڵاتێكمان هەیە و ئەنجوومەنێكی دادوەریمان هەیە كە سەرپەرشتی ئەو دەسەڵاتە دەكات، سێیەمین دەسەڵاتمان ئەوەیە كە سەربەخۆی دارایی بۆ دەسەڵاتی دادوەریمان هەیە كە بودجەیەكمان هەیە لە پەرلەمان پەسەندكراوە و ئێستاش بودجەی ساڵی نوێ لە پەرلەمانە بۆ پەسەندكردن، ئەوەش پڕەنسیپێكی گەورەو كاریگەرە بۆ سەربەخۆیی دادوەریی، بۆیە دەتوانم بڵێم بە هەموو و پێوەرەكانی نێودەوڵەتی دەسەڵاتی دادوەری لە هەرێمی كوردستان سەربەخۆیە، خۆشبەختانە لە چەند رۆژی رابردوو هیلاری كلینتۆن وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا كە باسی لە ڕەوشی هەرێمی كوردستان كردووە گرنگترین خاڵ ئەوەبووە وتوویەتی هەرێمی كوردستان دەسەڵاتێكی دادوەریی سەربەخۆیان هەیە، ئەوەش جێگای شانازییە بۆ ئێمە و بۆ هەرێمی كوردستان، ئەمەش بۆ پاڵپشتی سەرۆكی هەرێم دەگەڕێتەوە،چونكە لە كاتی سوێند خواردنی ئەنجوومەنی دادوەری لەبەردەمی سەرۆكی هەرێمدا بەڕێز سەرۆكی هەرێم جەختی لەسەر ئەوە كردەوە و وتی ناهێڵم هیچ كەسێك دەست لە كاروباری دادگاكان وەربدات و سەربەخۆیی خۆتان بپارێزن و ئێوەش دەبێ جورئەتان هەبێت ئەو سەربەخۆییە بپارێزن و بەرجەستەی بكەن.
لە كۆتاییدا دەڵێم پێویستە و داواكارم هەموو دەسەڵاتەكانی تری كوردستان راپەڕاندن،پەرلەمان، سەرۆكایەتی هەرێم، وەزارتەكانیش وەكو دەسەڵاتێك مامەڵە لەگەڵ دەسەڵاتی دادوەری بكەن، چونكە ئێمە سەر بە ئەنجوومەنی وەزیران نین، بۆیە پێویستە لە ناردنی هەر نووسراو و بڕیارێك بۆ ئێمە وەكو دەسەڵاتێكی سەربەخۆ مامەڵە لەگەڵ بكەن.
دەست بەكاربوونی ئەنجوومەنی دادوەری
بۆ جێبەجێكردنی پەیامەكەی سەرۆك
* ئایا ئێوە وەكو ئەنجوومەنی دادوەری هەرێمی كوردستان سەبارەت بەو خاڵانە لە پەیامەكەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان هاتوو و ئەنجوومەنی دادوەری دەگرێتەوە چیتان كردووە و لەو ماوەی دیاریكراوە دەتوانرێت كارەكان كۆتایی پێی بێت ؟
ـ بۆ ئەو خاڵانەی كە پێوەستە بە ئەنجوومەنی دادوەری كە لە پەیامەكەی سەرۆكی هەرێم هاتووە بۆ چاكسازی و چارەسەركردنی گیروگرفتی پەیوەندار، چەند هەنگاوێك نراوە.
- یەكەم هەنگاومان ئەوەبوو كە لە ئەنجوومەنی وەزیرانەوە داوامان لێكرا كە چەند دادوەرێك وەكو سەرۆكی لیژنەكانی گەڕانەوەی موڵكی گشتی لە شارەكانی هەرێمی كوردستان دەست نیشان بكرێت، بۆ ئەو مەبەستەش لە هەولێر دادوەر ئومێد حوسێن لە سلێمانی دادوەر سالار رەووف لە دهۆك دادوەر سدقی سەلیم خان لەگەرمیان دادوەر حوسێن محێدین وەكو سەرۆكی لیژنەكانی گەڕانەوەی موڵكی گشتی نیشان كران.
- سەرۆكایەتی ئەنجوومەنی وەزیران لە كاتی خۆی بڕیاری لەسەر(17) خاڵەكەی پەرلەمان دابوو لە ژێر رۆشنایی فەرمانەكانی جەنابی مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان كە لێژنەیەك بۆ گەڕان و بەدواداچوون بەدوای راستیەكانی رووداوی 17/2/2011 دابمەزرێت، بۆ ئەو مەبەستەش ئێمە ئەندامێكی دادگای تەمیزی هەرێمی كوردستان كە دادوەر عەبدولكەریم حەیدەر عەلی بە سەرۆكی لیژنەكەمان دەست نیشان كرد، نوێنەرێكی ئەنجوومەنی وەزیران و دوو نوێنەری وەزارەتی ناوخۆ و نوێنەرێكی سەرۆكایەتی داواكاری گشتی و نوێنەرێكی پارێزگای سلێمانی كە ئەندامی ئەنجوومەنی پارێزگای سلێمانییە لەم لیژنەیەدا ئەندامن و لیژنەكەش ئێستا كە لە خانەی دادی سلێمانی دەست بەكاربووە.
- لیژنەی ترمان هەیە كە لە بەر بارودۆخی ئێستاو لەسەر پێشنیاری هەردوو سەرۆكی دادگای تیاهەڵچوونەوەی ناوچەی سلێمانی و گەرمیان دامەزراون، پاڵپشت بە حوكمی ماددەی(31) لە یاسای دەسەڵاتی دادوەری ژمارە(23) ی ساڵی (2007) ئەنجوومەنی دادوەری بڕیاری ژمارە(28) لە 31/3/ دەركرد بە پێكهێنانی چەند لیژنەیەكی لێكۆڵینەوە لەم بارودۆخانەی كە هەر كەسێك تاوانی دەرهەق كرابێ یان دەستدرێژی كرابێتە سەر چ كەس چ لایەن چ حزب بێت هەقی هەیە لەم لیژنانە سكاڵای خۆی تۆمار بكات و ئێستاكە لیژنەكان دەست بەكاربووینە، لیژنەی ناوچەی سلێمانی بە سەرۆكایەتی دادوەر سیروان ئەحمەد ساڵح و ئەندامییەتی دادوەر كاروان وریا عەلی و دادوەر ئەحمەد حاجی تاهیر و لیژنەی لێكۆڵینەوەی ناوچەی گەرمیانیش بەسەرۆكایەتی دادوەر عەباس محێدین ساڵح و ئەندامیەتی دادوەر دڵشاد عیسا عەبدولڕەحمان و دادوەر سۆران حەسەن ساڵح ئێستا كە لە دادگای كەلار دەستبەكارن، ئەو دوو لیژنەیەش باڵان و لەناوچەی سلێمانی و گەرمیان دەستیان بە لێكۆڵینەوەی ورد كردووە و هەر كەسێك سكاڵای لە هەر شوێن و دادگایەكی ئەو سنوور و ناوچانە كردبێت هەر هەمووی بۆ ئەو دوو لیژنەیە دەگەڕێتەوە، لەلایەكی تر پێویستە خەڵكی هەرێمی كوردستان ئەوە بزانن كە دادگاكانی هەرێمی كوردستان لە كاتی ئاسایی و ئاشوب و نالەبار دەرگاكانی واڵایە و هەر كەسێك و لایەنێك بێـت دەتوانێ سكاڵای خۆی تۆمار بكات، زۆر جار لێرەو لەوێ قسەی وا دەكرێت كە گوایە هیچ ئیجرائات و رێكاری یاسایی ئەنجام نادرێت، ئەمە بەم شێوەیە نییە، دادگا لە خۆیەوە بەدوای ڕووداو ناچێت ئەگەر كەسێك داوا تۆمار نەكات یان داواكاری گشتی داوایەكە نەجووڵێنێت، بۆیە لێرەدا داواكارم لە هەر كەس و لایەنێك ئەگەر ناهەقی بەرامبەر كراوە یان سكاڵای هەیە با لە ڕێگای ئەو لیژنانەوە داواكاری خۆی تۆمار بكات، لەگەڵ دەستبەركاربوونی لیژنەكانی گەڕانەوەی موڵكی گشتی تا ئێستا كاری باش كراوە و لەم رۆژانە سەرۆكی لیژنەی گەرمیان دادوەر حوسێن محێدین رایگەیاند كە چەند بارەگایەكی حزبی لە بینایەی حكومی و موڵكی گشتی بووینە چۆڵكراوە و دراوەتەوە دەوڵەت، بە هەمان شێوە لە هەولێریش چەند حاڵەتێكی وا هەبووە كە لەم رۆژانەی دادێت بە كەناڵەكانی میدیای ڕادەگەیەنین، لەلایەكی تر ئەگەر ئەو لیژنانەی كە بۆ گەڕانەوەی موڵكی گشتی و بەدواداچوونی راستییەكان و لێكۆڵینەوە لە ناوچە و پارێزگاكانی كوردستان دامەزراوە و دەستبەكاربووینە، ئەگەر بەو ماوە كەمەی كەدیاركراوە كە (سێ تا چوار) مانگە كارەكان تەواویش نەبن، ئەوە كەس ناتوانێ رێگری یان بەربەست لەبەردەمی لیژنەكان دروست بكات، چونكە هێزی هەر بڕیارێك لە چییە، لەوەیە كە كێ پاڵپشتی دەكات، ئەم بڕیار و لیژنانەش سەرۆكی هەرێم لە پشتیەتی و باوەڕ ناكەم كەس هەبێت بەربەرست یان جورئەت بكات ڕێگر بێت لە كارەكان، چونكە وەكو من ئاگادارم لە كۆبوونەوەی ئەنجوومەنی وەزیران جەنابی سەرۆك بارزانی فەرموویەتی ئەگەر كوڕ و برازا و كەسی منیش بێت دەتوانن رێكاری یاسایی لەگەڵ بكەن و من یەكەم كەسم كە بیانخەمە بەردەست، ئەوە جگە لەوەی دڵخۆشكەرە و پاڵپشتی و هێزێكی زۆر گەورە و كاریگەرە بۆ دادگا و سەروەری یاسا و ئاماژەیەكی بەڵگە نەویستیشە بۆ جێبەجێ كردنی كارەكان و چارەسەركردنی گرفتەكان، لەبەر ئەوەی راستە كە دادگا و لیژنە دادوەرییەكان بڕیار دەردەكەن، بەڵام ئەگەر جێبەجێ كردن نەبێت مانای وایە هیچمان نەكرد، بۆ نموونە پێشتریش دەیان بڕیار لە دادگاكان دەرچووە بۆ دەستگیركردنی تۆمەتباران كە كوشتن یان تاوانی تریان ئەنجامداوە كە خۆیان نەداوەتەدەست لەمبارەوەش لیستمان هەیە، بەڵام كە جەنابی سەرۆك فەرمانیدا لەو كاتەدا كەس ناتوانێ بەرامبەر ئەو بڕیارە ڕابووەستێت و كەسیش ناتوانێ داڵدەی ئەو جۆرە كەسانە بدات.




سەمیر عەبدوڵڵا مستەفا وەزیری شارەوانی و گەشت و گوزار بۆ(گوڵان):
هەموو ئەو زەوییانەی بەموساتەحە بۆ پرۆژە تەرخانكراون جەرد دەكرێن و ئەوەی خراپ سوودی لێوەرگرتبێت ڕووبەڕووی ڕێوشوینی یاسایی دەكەینەوە..

كێشە و گرفتی خزمەتگوزارییە سەرەكیەكانی هاووڵاتیان و تەرخانكردنی زەوی بۆ هاووڵاتیان بەمەبەستی نیشتەجێ بوون و تەرخانكردنی زەوی بۆ پرۆژەكان و وەبەرهێنان و بایەخدان بە پەرەپێدانی گەشت و گوزاروەك كەرتێك كە دەتوانرێت بكرێتە سەرچاوەیەكی دیكەی داهات بۆ هاووڵاتیانی كوردستان، هەروەها بایەخدان بەشوێنەوارەكان و پاراستنیان، لەگەڵ ئەوەی چەند بوارێك لە ڕووكاردا لێكجیاوازن و بەڵام هەموو ئەم بوارانە دەكەونە چوارچێوەی كارەكانی وەزارەتی شارەوانییەكان و گەشتوگوزارەوە، ئێمە وەك گۆڤاری گوڵان لە ژمارەكانی پێشووتردا، هەوڵمانداوە كە بەشێوەی ڕاپۆرتی سەربەخۆ، راشكاوانە لایەنە پێوەندارەكان لەسەرئاستی پارێزگا و شارەوانییەكان و فەرمانگاكانی تابیەتمەند لەم بوارە ڕووبەڕووی پرسیاری هاووڵاتیان بكەینەوە، بەڵام سەرەنجام گەیشتینە ئەو قەناعەتەی كە ئەو پرسیارو ڕاو سەرنجانەی لەسەر هەموو ئەو راپۆرتانە لامان دروست بووە، هەمووی پێكەوە رووبەڕووی وەزیری شارەوانییەكان و گەشتوگوزاری حكومەتی هەرێمی كوردستان بكەینەوە، لەمەش گرنگتر كەلەم باردۆخەدا بەشێكی زۆری هاووڵاتیان چاوەڕێی باشتركردنی ئاستی خزمەتگوزارییەكان دەكەن، بەرێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان پەیامێكی بۆ چاكسازی و ریشەكێشكردنی گەندەڵی ئاڕاستەی گەلی كوردستان كرد، هەر بۆیە بۆ هەڵسەنگاندنی ئاستی پرۆژەكان و كێشەو كەموكورتی خزمەتگوزارییەكان و هەوڵەكانی وەزارەتی شارەوانی و گەشت و گوزاربۆ دۆزینەوەی میكانیزم بۆ ئەو خاڵانەی لە پەیامەكەی سەرۆكی كوردستان هاتووەو وەزارەتی شارەوانی دەگرێتەوە، سەردانی ئەندازیار سەمیر عەبدوڵڵا مستەفا وەزیری شارەوانی و گەشت و گوزارمان كرد و لە دیدارێكی ڕاشكاوانەدا هەموو پرسیارەكانمان ئاڕاستەی كرد و بەرێزی بەسنگ فراوانییەوە وەڵامی داینەوە، ئەمەش دەقی دیدارەكەی گوڵانە لەگەڵ ئەندازیار سەمیر عەبدوڵڵا مستەفا وەزیری شارەوانییەكان و گەشت و گوزار.
* پێش هەمووشت با لە پەیامەكەی سەرۆكی هەرێمی كوردستانەوە لە نەورۆزەوە دەست پێبكەین، كەچەند خاڵێكی ئەو پەیامە بەمەبەستی چاكسازی و دژایەتیكردنی گەندەڵی؛ وەزارەتی شارەوانی و گەشت و گوزار دەگرێتەوە، ئایا چۆن سەیری ئەو پەیامە بۆ چاكسازی و بنەبڕكردنی گەندەڵی دەكەن؟
ـ بەراستی پەیامەكەی جەنابی سەرۆكی هەرێمی كوردستان ئەوپەڕی دڵسۆزی بەرێزیان بۆ چاكسازی و دژایەتیكردنی گەندەڵی پیشان دەدات، هەوڵێكە بۆ ئەوەی چاكسازییەكی ڕاستەقینە لە هەرێمی كوردستان ئەنجام بدرێت، بەرادەیەك گشت وەزارەت و لایەنەكانی بگرێتەوە، نەك تەنیا وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار، بەڵكو مەبەستی هەموو وەزارەتەكانە، بەڵام وەزارەتی شارەوانی و گەشت و گوزاربەزۆربەی خاڵەكانی پەیامەكەوە پێوەندارە، بۆیە دەتوانم بڵێم پەیامەكەی سەرۆكی هەرێم هاندەرێكە بۆ ئەوەی پێداچوونەوە بكەین تاوەكو زووترو زیاتر چاكسازی بەڕێوەبچێت و ئەنجامێكی باش بەدەست بێنێت.
میكانیزمی جیاوازو ڕێگەچارەی جیاواز
* ئەو لایەنانەی كە وەزارەتی شارەوانی و گەشت و گوزاردەگرێتەوە هەندێ لایەنی گرنگە، یەكێك لەوانە مەسەلەی موساتەحاتە كە دیارە جەنابی سەرۆك هەستی كردووە كە لەو بوارەدا خەلەلێكی زۆر هەیە، ئێوە چیتان لەمبوارەدا كردووە و چ میكانیزمێكتان بۆ دۆزینەوەی كەموكوڕییەكان و چارەسەركردنی داناوە؟
ـ پێش ئەوەی جەنابی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەڕۆژی نەورۆز ئەو پەیامە گرنگە رابگەیەنێت، ئێمە لەوەزارەتی شارەوانی و گەشت و گوزارپێش ماوەیەك دەستمان بەپێداچوونەوە بۆ ئەو پڕۆژانە كردبوو كە بەشێوەی موساتەحە بە هاووڵاتیان دراوە، بێگومان ئەو پرۆژانە جۆراوجۆرن، هەروەها كێشەكانیشیان لێكجیاوازن، هەیانە دەستی بەكاركردن نەكردووە، هەشیانە تازە دەستی پێكردووە، هەندێكیشیان قۆناغی جیاجیایان بڕیوە، كەواتە لێرەدا بۆ ئەوەی بتوانین بەشێوەی جیاواز چارەسەر بۆ ئەم كێشە جیاوازانە بدۆزینەوە، لیژنەیەكمان پێكهێناوە تاوەكو سەرلەنوێ دیراسەتی هەموو پرۆژانە بكەینەوە كە پێشتر بەموساتەحە دراون بەوەبەرهێنەكان.
بۆ ئەمەش چەندین رێگەچارەی جیاواز وەك میكانیزم بۆ چارەسەری ئەو كێشانە خراونەتەروو، هەر بۆنموونە: ئەو كەسانەی زەویمان بە موساتەحە بەمەبەستی پرۆژە پێدراوە و تا ئێستا بەپێی ئەو گرێبەستەی لە گەڵیاندا كراوە، دەستیان بە ئەنجامدانی پرۆژەكە نەكردووە، ئەوا میكانیزم ئەوەیە فەرمانی هەڵوەشاندنەوەی ئەو موساتەحانە بدرێت، بەتایبەتی، تاكو ئێستاش چەندین پرۆژەی موساتەحە فەرمانی هەڵوەشاندنەوەی بۆ دەرچووە، هەندێكی دیكە لەو پرۆژانە خاوەنەكانیان بیانووی ئەوە دەهێننەوە كە كەلوپەلەكانیان نەگەیشتوون و بەگەیشتنی كەلوپەلەكانیان دەست بە ئەنجامدانی پرۆژەكە دەكەن، بۆ ئەم جۆرە پڕۆژانە بریارمانداوە ئاگادار بكرێنەوە و ئینزاریان بۆ دەربچێت، بەوەی ئەگەر لەماوەیەكی دیاریكراودا پرۆژەكانیان ئەنجام نەدەن ئەوا گریبەستەكە هەڵدەوەشێتەوەو زەوییەكانیان لێوەردەگیرێنەوە، شێوەیەكی دیكە كە ئەویش جۆریك گرفتی بۆ دروستكردوین ئەوەیە هەندێك پرۆژە هەیە دەستی پێكراوەو نیوە یان زیاتری تەواو بووە بەڵام ڕاگیراوە، بۆ ئەمەش رێوشوێنی پێویستمان گرتۆتەبەر و داوامان لێكردون پرۆژەكە تەواو بكەن، ئەگەر نا ڕووبەڕووی یاسایان دەكەینەوە و زەوییەكانیان لێ وەردەگرینەوە بەبێ ئەوەی هیچ قەرەبووییەك بیان گرێتەوە. بێگومان پەیامەكەی جەنابی سەرۆكی هەرێمی كوردستانیش لەو بوارەی داوای پێداچوونەوە بەو زەوییانە دەكات كە بە موساتەحە دراون، بەڵام لە ئێستا بەدواوە بەنیازین شێوازی پێدانی زەوی بە موساتەحە بگۆڕین لەچوارچێوەی میكانیزم و رێنمایی تازەدا كار لەگەڵ پێدانی زەوی موساتەحە بكەین.
پەیامەكەی سەرۆكی هەرێم لە بواری موساتەحە مەبەستی ئەوەیە كە موساتەحەكانی پێش ئێستا پێداچوونەوەی بۆ بكرێت و لە دوای ئێستاش پێویستە شێوازی موساتەحە بگۆڕدرێت و لە ژێر رێنمایی و كاری دروست ئەنجام بدرێت. لەمەش زیاتر فەرمانێكمان بۆ هەموو فەرمانگاكانی سەر بەوەزارەت گشتاندووە، بۆ ئەوەی هەموو ئەو پرۆژانەی بە موساتەحە بە هاووڵاتیان دراون بۆمان جەرد بكرێتەوە بۆ دیراسەتكردنێكی تێروتەسەل بۆ ئەوەی فەرمان و پەیامەكەی سەرۆكی هەرێم جێبەجێ بكرێت.
* ئەو كەموكوڕییانەی چین كە جەنابی سەرۆكی هەرێمی كوردستان داوا دەكات كە سەر لە نوێ پێداچوونەوە بكرێت، هەڵبەتە دیارە پێشتر كەموكوری هەبووە؟
ـ بێگومان كەموكوڕی هەبووە، بەتایبەتی كە زەوی بە موساتەحە دەدرێتە وەبەرهێن بۆی نییە كڕین و فرۆشتنی لەسەر بكات، یان هەندێ خەڵك یان بەرپرس هەبێت كە بۆی نییە هەوڵبدات موساتەحە بەهەر ناوێك بێت وەربگرێت، ئەمەش وایكردووە جەنابی سەرۆك فەرمان بكات كە ئەو موساتەحانە بەمشێوەیە نەمێنێت و ئەوانی پێشتریش دراوە بەدواداچوونی لەسەر بكرێت .
* بەرێزت باسی ئەوەت كرد كڕین و فرۆشتن بەو زەویانەوە دەكرێت كە بەشێوەی موساتەحە بۆ ئەنجامدانی پرۆژە دراون بەوەبەرهێنەكان، ئایا هیچ میكانیزمێكتان بۆ جێبەجێكردنی پەیامەكەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان گرتۆتە بەر؟
ـ بەپێی ئەو گرێبەستەی كە دەكرێت لەگەڵ ئەوانەی موساتەحە وەردەگرن ماوەی سێ مانگ پاش ئیمزاكردنی گرێبەستەكە دەبێ دەست بە پرۆژەكە بكەن و ماوەی ساڵێك یا دوو ساڵ دیاری دەكرێت كە پرۆژەكە تەواو بكات، ئەگەر لەو ماوە دیاریكراوەی بۆی دانراوە دەست بە پرۆژەكە نەكات و تەواوی نەكات، ئەوا ئێمە لەلایەن خۆمانەوە دەسەڵاتی ئەوەمان هەیە پرۆژەكە هەڵبوەشێنینەوە و زەوییەكی لێ بسێنینەوە، ئێستا لەم قۆناغەدا بەرامبەر زۆربەی ئەوانەی موساتەحەیان وەرگرتووە گەیشتوینەتە ئەوەی ئینزاریان پێ بدەین بەتایبەتی ئەوانەی كە كاریان لە پرۆژەكان كردووە بەڵام لە جێبەجێكردنی راوەستاون، ئەمەش دەبێتە بناغەیەك بۆ چارەسەركردنی كێشەكان چ ئەوانەی دەستیان پێنەكردووە یا لە قۆناغێكدا راوەستاون، پەیامی سەرۆك بارزانی هێزو پاڵپشتیەكە بۆ ئەوەی بتوانین بڕیاری دروست و خێرا بەرامبەر بەپرۆژەكانی موساتەحە بدەین.
* بەڵام ئەگەر موساتەحە دەستی دووەم و سێیەمی كردبوو پرۆژەشی لەسەر كرابێت ئێوە چی دەكەن؟
ـ ئێمە نازانین كە ئەو دەست و ئەو دەستی كردووە یا نا، چونكە لە گرێبەستەكەدا نووسراوە نابێت ئەو كەسەی موساتەحەی بەناوە تەنازول بۆ یەكێكی تر بكات یا پێكهاتەی موساتەحەكە بگۆڕێت، ئەگەر بزانرێت ئەو كارانەش كراوە ئەوە گرێبەستی موساتەحەكە هەڵدەوەشێتەوە.
ماستەر پلان و كووژانەوەی زەوی كشتوكاڵی
* لەدوای 2003 حكومەتی هەرێمی كوردستان چووە قۆناغێكی تر، یەكێك لە ئەركە گرنگەكانی وەزارەتی شارەوانی ئەوەبوو، كە ماستەر پلانی بۆ شارە گەورەكان دروستكرد، وەكو ئەوەی دەبینین بەپێی ئەو ماستەرپلانەی بۆ شارێكی وەكو هەولێر دانراوە زەویتان نەماوە، گەرچی دەبووایە ئەو بەرفراوانییە بەپێی ماستەر پلانەكە تا ( 20-25)ساڵی تر بووایە، ئایا چی وایكرد كە ئەو بەرنامەو پلانەتان لێ تێكبچێت؟
ـ ئەو بەرنامەو پلانەمان لێ تێكنەچووە، ئەو پلانە دانرابوو تاساڵی (2030) بگەینە سنووری ماستەرپلانەكە، بەڵام بەهۆی ئەو كرانەوەو بەرەو پێشچوونەی لەبواری ئابوورییەی لەباردۆخی هێمنی و ئاسایش لەكوردستان بەرێوەچوو، بووە هۆكاری ئەوەی ئاوەدانییەكی خێرا و بەرفراوان ڕروو لە هەرێمی كوردستان و بەتایبەتی لە شاری هەولێر بكات، لەلایەكی دیكەشەوە لەگەڵ دەرچوونی یاسای وەبەرهێنان لە كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئەمەش بووە هۆكاری ئەوەی ژمارەیەكی بەرچاو لە وەبەرهێنانی بیانی ڕوو لە هەرێمی كوردستان بكەن، ئەمە بووە هۆكاری ئەوەی نەتوانین ئەو سنوورو پلانە بپارێزین كە بۆ ساڵی ( 2030) دانرابوو، داواكاری خەڵك و وەبەرهێنەرانی نێوخۆو بیانی لەسەر پرۆژە زۆر بوو، ئێمەش ناتوانین ڕێگا لە وەبەرهێنەر بگرین، ئەم لایەنەش وایكردووە هەرێمی كوردستان بەخێراییەكی بەرفراوان گەشە بكات و خەڵكێكی زۆریش كەوتوونەتە ئیشكردن لە هەموو شارە گەورەكان بەتایبەتی لەپایتەختی هەرێمی كوردستان، هەر بۆیە ئێستاكە لەهەولێر زەویمان كەم ماوەو، ئێستا ناچار بووین پرۆژەكانی نیشتەجێ بوون بەهەردوو جۆری ستوونی و ئاسۆیی راگرتووە، بۆ ئەوەی پێداچوونەوە ئەنجام بدەین، تاوەكو بزانین چەند پرۆژەی نیشتەجێ بوونمان پێویستە تاوەكو دووبارە پلانی بۆ دابنێین.
* هەندێك باس لەوە دەكەن كە تەرخانكردنی زەوی بۆ وەبەرهێنان، بەشی زۆری بۆ وەبەرهێنانە لە بواری نیشتەجێكردن، ئایا ئێوە جگە لە بواری تەرخانكردنی زەوی بۆ پرۆژەكانی نیشتەجێكردن، بایەختان بە بوارەكانی دیكەش داوە؟
ـ پرۆژەكانی وەبەرهێنان تەنیا بواری نیشتەجێكردن نەبووە، بەڵام لەبەرئەوەی پێویستی خەڵك زۆرتر لەسەر قەیرانی نیشتەجێبوونە، بۆیە وەبەرهێنەرێكی زۆر روویان لەبواری نیشتەجێبوون كردووە، كە من پێشبینی ئەوە دەكەم لەماوەیەكی كەم تەواو ببێت،لەلایەكی دیكەوە،هۆكاری دیكە بۆ زیادبوونی پرۆژەكانی نیشتەجێكردن ئەوەیە، پرۆژەكانی نیشتەجێبوون لەماوەو كاتێكی كەم تەواو دەبێت و وەبەرهێنەریش قازانجێكی باش دەكات. دەبێت ئەو راستییەش بزانین كە پرۆژەی تر زۆرە لەكوردستان كەوەبەرهێنەر داوای دەكات وەكو پرۆژەی هۆتێل و موتێل و كارگەی گەورەو پرۆژەی گەشتوگوزاری و كارگەی ئالیك و شیرەمەنی و زۆری تر، بەشێك لەو پرۆژانە ئێستا لەژێر جێبەجێكردندایە، بەڵام پێویستە ئێمە بەپێی پێداویستی خۆمان پلانمان هەبێت و لەسەر ئەو بنەمایە وەبەرهێنەر بێت و كار بكات، نەك بەبێ پێداویستی و ئارەزووی خۆی پرۆژە داوا بكات.
* سەرەڕای ئەو ژمارە زۆرەی پرۆژەی نیشتەجێبوون، ئایا پێت وایە ئەو پرۆژانە كێشەی نیشتەجێبوونیان چارەسەر كردووە؟ لەكاتێكدا دەیەها پارچە زەوی و رووبەری فراوانتان دابەشكردووە بەڵام پرۆژەی خزمەتگوزاریتان بۆ نەبردوون، ئایا بۆ خزمەتگوزاری نابەنە ئەو زەویانەی خۆتان بۆ نیشتەجێ دابەشتان كردوون؟
ـ پاش ئەوەی پرۆژەكانی نیشتەجێكردن، لەلایەن دەستەی وەبەرهێنان پێشكەش كرا، چەندین پرۆژە دەستی پێكردووە كە هەندێكی تەواو بوون و هەندێكی تر لە قۆناغی تەواو بووندان، بەڵام بەداخەوە ئەوانەی سوودیان لەم پرۆژانە وەرگرتووە زۆربەیان ئەوانەن كە پێویستیان بەشوێنی نیشتەجێبوون نییە، بەڵكو بەمەبەستی بازرگانیكردن ئەو خانووانەیان كڕیوە، ئەمەشە وایكردووە قەیرانی نیشتەجێبوون چارەسەر نەبێت.
سەبارەت بەو زەوییانەشی كە لەلایەن حكومەتەوە بەمەبەستی چارەسەركردنی قەیرانی نیشتەجێ بەسەر هاووڵاتیاندا دابەشكراون، بێگومان ژمارەیەكی یەكجار زۆرەو زۆربەی شوێنەكانیش خزمەتگوزارییان بۆ نەچووە، چونكە پرۆژەكانی خزمەتگوزاری بودجەیەكی زۆریان پێویستەو كاتیشی دەوێت، لەكاتێكدا گەر بكرایە خزمەتگوزاری بۆ ئەو زەوییانە دابینبكرایە، خەڵكی بۆ خۆیان دەیانتوانی خانوو لەسەر پارچە زەوییەكانیان دروست بكەن و بەمەش تا رادەیەك دەتوانرێت كێشەی نیشتەجێبوون كەمبكرێتەوە، هەروەها سوود لە سولفەی عەقاری وەربگرن.
* سەبارەت بە پشت گوێ خستنی دابینكردنی خزمەتگوزاری بۆ ئەو زەویانەی دابەشتان كردوون، هەندێك دەڵێن لەبەر ئەوەی زۆربەی پرۆژەكانی نیشتەجێكردن لەلایەن بەرپرسانەوە دروست دەكرێن، بۆیە حكومەتیش ئەوەی پشت گوێ خستووە، بۆ ئەوەی داواكاری زیاتر لەسەر فرۆشتنی یەكەكانی نیشتەجیكردن هەبێت، ئایا تاچەند وەزارەتی شارەوانی ئاگاداری ئەم مەسەلەیەیە؟
ـ لە راستیدا من ئەوە یەكەمجارە دەیبستم، بەڵام ئەو زەوییانە زۆری پێش ساڵی 2006 بەسەر فەرمانبەران و هاووڵاتیان دابەشكراون، ئەو كات ئەو گوندو پرۆژەی وەبەرهێنان لە شارەكانی كوردستان نەبووە، لە لایەكی ترەوە بەتەئكید هەندێك كەس لەم گوندە مۆدێرن و پرۆژانە سوودمەندن، بەڵام بەهیچ جۆرێك شتی وانییە، كە دابینكردنی خزمەتگوزاری بۆ ئەو زەوییانەی دابەشمان كردون پشت گوێمان خستووە، تاوەكو ئەو خانوو و شوقانە بفرۆشرێت كە وەبەرهێنەكان دروستی دەكەن، ئەمە راست نییە و شتی وانییە.
* بەڵام سەرۆك هەرێمی كوردستان لە پەیامەكەیدا راشكاوانە ئاماژە بەوە دەكات كە لە هەندێك شوێن زەوی كشتوكاڵی كوژێنراوەتەوە، تەنیا لەبەرخاتری ئەوەی هەندێ كەس لێی سوودمەند بن، بەرێزت لەمبارەیەوە چی دەڵێیت؟
ـ ئێستا لێكۆڵینەوە لەسەر ئەو مەسەلەیە دەكرێت بەوەی هەندێك زەوی كشتوكاڵی كوژاوەتەوە تاوەكو هەندێك كەس سوودمەند بێت، بەڵام لەهەر شوێن و ناوچەیەك بكەوێتە ناوماستەر پلانەوە ئەوا بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكی كوژاندنەوەی بۆدەكرێت و دەخرێتە سەر سنووری شارەوانی و دەخرێتە ناو ماستەرپلان و دەتوانرێت بۆ پرۆژەیەك سوودی لێوەربگیرێت، بەڵام ناتوانرێت لەدەرەوەی سنووری ماستەرپلانەكە زەوی كشتوكاڵی بكوژێنرێتەوەو بكرێتە پرۆژە.
* تاچەند بەفێڵی یاسایی توانراوە سوود لەو موساتەحانە وەربگیرێت، وەكو دەزانین ئێستاكە سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەو حاڵەتانە تووڕە بووەو دەیەوێت لێكۆڵینەوە لەمبارەیەوە بكرێت؟
ـ من ناتوانم بڵێم تاچەند فێڵی یاسایی لە موساتەحەكاندا كراوە، بەڵام بەتەئكید هەندێك سوودمەند بوون، بۆی هەیە یەكێك چەندین زەوی وەرگرتبێت و بازرگانی بەو زەوییانەوە بكات، چونكە ئەوانەی لە وەرگرتنی زەوی موساتەحە ناوەكانیان دووبارە بۆتەوە دیارە بازرگانی پێوە دەكەن، ئەمەش ئەوەیە كە جەنابی سەرۆك بارزانی ئاماژەی پێ دەكات و بۆی هەیە ئەو یاسایە بۆ بەرژەوەندی شەخسی سوودی لێ وەرگیرابێت، لەبەر ئەوەی هەموو كەسێك بەپێی یاسا دەتوانێت داوای زەوی بكات، ئەگەر پرۆژەی هەبێت ناتوانرێت ڕێگای لێبگیرێت، هەروەها بۆی هەیە لە ڕێگای دەستەی وەبەرهێنانەوە كەسێك چەندین پرۆژە داوا بكات، بەڵام لەژێرەوە مەبەستی دیكەی هەبێت، لەم حاڵەتەدا بەبۆچوونی من پێویستە میكانیزم و ڕێگایەكی وا بدۆزرێتەوە كە بتوانرێت ڕێگا لەو كەسانە بگیرێت كە بازرگانی بە زەوی موساتەحە و پرۆژەكان دەكەن و ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ دەستەی وەبەرهێنان كە كۆنترۆڵی وەبەرهێنەرەكان بكات و نەهێڵێت یاساكە لەبەرژەوەندی و سوودی تاكە كەسی بەكار بێت.
* ئەی شارەوانی چ ئەركێكی دەكەوێتە سەرشان، بەتایبەتی ئەوانەی ناویان دووبارەو سێ بارە بۆتەوە و پرۆژەكانیشیان یان تەواو نەكردووە، یان كەمتەرخەمییان تیاداكردووە؟
ـ شارەوانیش پێویستە كۆنترۆڵی ئەو حاڵەتانە بكات كە ناویان دووبارە دەبێتەوە لەوەرگرتنی زەوی موساتەحەدا،بەڵام دەبێت ئەوەش بزانین كە وەبەرهێنەری وامان هەیە كە پرۆژەكەی زۆر بەجوانی و بەباشی ئەنجام دەدات، بەڵام بۆی هەیە هەندێك وەبەرهێنەر هەبێت ئەنجامدانی پرۆژەی تەنیا بەمەبەستی بازرگانیكردن بە زەوییەكەوە بێت . ئێمە پێش ئێستا دەستمان بەجەردكردن كردووەو لەسەریشی بەردەوامین كاتێك لە جەردەكە تەواو بووین ئەو كات دەزانین ئەوانەی كە زەوی موساتەحەیان وەرگرتووەو پرۆژەیان ئەنجام داوە، هەروەها ئەوانەش دەردەكەوێت كە مەبەستیان پرۆژە نەبووە، بەڵكو چاوەڕوانی ئەوەیان كردووە نرخی زەوییەكانیان بەرز بێتەوە لە پاشان بیفرۆشنەوە .
* ئێوە وەكو وەزارەتی شارەوانی كە لایەنێكن و هەروەها بە دەستەی وەبەرهێنان و حكومەتیش پێوەندارن، پرسیار ئەوەیە ئایا تا ئێستا، ئەوە ماوەی مانگێكە جەنابی سەرۆكی هەرێم پەیامەكەی راگەیاندووەو چ ڕێگاو شوێنێكتان وەرگرتووە بۆ ئەوەی میكانیزمێك بدۆزنەوە كە هاوكاری سەرۆك بارزانی بكەن؟
ـ وەك حكومەت، لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیراندا بڕیار دراوە لەسەر ئەوەی كە پەیامەكەی جەنابی سەرۆك هەر هەمووی جێبەجێ بكرێت و گشتاندنمان بۆ هەموو وەزارەتەكان و لە وەزارەتەكانیشەوە گشتاندن بۆ هەموو فەرمانگەكان كراوە، تاوەكو پەیامەكەی جەنابی سەرۆكی هەرێم بەگشتی هەر هەمووی كاری لەسەر بكرێت و جێبەجێ بكرێت . لێرەدا دەمەوێت خوێنەران لەوە ئاگادار بكەمەوە كە لەدوای راگەیاندنی پەیامەكەی سەرۆكەوە، هەرهەموو لایەكمان دەست بەجێ لە هەوڵ وكاری جددیداین بۆ چارەسەركردنی كەموكوڕی و گرفتەكان و ئەنجامدانی چاكسازی لە هەموو بوارەكاندا .
* لایەنێكی دیكە كە دەبێتە رەخنە لەسەر پرۆژەكانی وەزارەتی ئێوە ئەوەیە خۆتان وەك وەزارەت پرۆژەكان دەخەنە تەندەرین و رایدەگەیەنن و دەیدەن بەكۆمپانیاكانی وەبەرهێنان، بەڵام زۆربەی پرۆژەكان ناگەنە ئەو مواسەفاتەی كە لەتەندەرو گرێبەستەكەدا هەیە، پرۆژە هەیە كە زۆر زۆر خراپن و پرۆژەی خزمەتگوزاری سەرەكین، ئایا تاچەند توانیووتانە كۆمپانیا و كەسی كەمتەرخەم بخەنە لیستی رەشەوە؟ئایا بۆ ئەوە ناكەن كە خەڵكی سوودمەند بێت ؟
ـ من وەكو ئەوەی كە وەزیری شارەوانی و گەشتوگوزارو پێش ئەوەش سەرۆكی فەرمانگەی بەدواداچوونی پرۆژەكان بووم لە سەرۆكایەتی ئەنجوومەنی وەزیران، پێشتریش بەدواداچوونێكی زۆرمان بۆ ئەو پرۆژانە كردووە كە لە هەرێمی كوردستان جێبەجێ كراون و هیی هەموو وەزارەتەكانیش، سەرەتا كە دەستمان پێكرد ئەو پرۆژانەی كە دەكران ئاستیان زۆر نزم بوو رێژەی سەرنەكەوتنیان بەرز بوو، ئاستی مامناوەندی هەبوو، بەڵام پرۆژەی باش و سەركەوتوو زۆر كەم بوون، بەڵام لەو كاتەوە تا ئێستا شێوەی جێبەجێكردنی پرۆژەكان زۆر باشتر و جیاوازەترە، چونكە بەدواداچوون لە ئەنجومەنی وەزیران وردو بەردەوام بوو، بۆیە رێچكەی پرۆژەكان لەخراپەوە گۆڕدرا بۆ باش و مامناوەندی، بێگومان ئەمە خاڵێكی گرنگە و دەمەوێت راشكاوانە بڵێم، خراپی پرۆژەكان زیانێكی زۆری بە بودجەی هەرێمی كوردستان گەیاندووەو لەسەر خراپی پرۆژەكان لێپێچینەوە ئەنجام دراوە، ئەوانەی كە بەرپرس بوون لە بەرێوەبەرە گشتییەكان و ئەندازیاری سەرپەرشتیارو كۆمپانیاكان سزا دران و كۆمپانیای جێبەجێكاریش خرایە لیستی رەشەوە، بەهۆی ئەو بەدواداچوون و لێپرسینەوەی ئاستی پرۆژەكان بەگشتی لە وەزارەتە تایبەتمەندەكانی وەكو شارەوانی و ئاوەدانكردنەوەو كارەبا، رێژەی باشی پرۆژەكان زۆر زیادیكردووە، بەڵام رێژەی باشییەكەش ئەوەیە كە زیاتر پرۆژەكان مامناوەندن، گەرچی پێویستە باشی پرۆژەكان مامناوەندی نەبێت، بەڵكو ستانداردی جیهانی و ئەو پەڕی باشی و هاوچەرخ بێت، چونكە حكومەت بودجەیەكی باش و گەورە بۆ ئەو پرۆژانە تەرخان دەكات و مەبەستی حكومەتیش ئەوەیە كە پرۆژەكان لەوپەڕی باشی و ستانداردوو سەركەوتوو بن، بەڵام بەداخەوە تاكو ئێستا نەگەیشتوونەتە ئاستی جیهانی و ستاندارو.
* ئێوە وەكو شارەوانی لە ئامادەكردنی دەرخستەی پرۆژەكاندا كەموكوڕیتان هەیە، یان ئەو كەس و كۆمپانیانەی كە پرۆژەكان ئەنجام دەدەن بە ئەنقەست وا دەكەن پرۆژەكان باش و سەركەوتوو نەبن؟ بۆ نموونە پرۆژەی ئاوی خواردنەوە كە پرۆژەیەكی زۆر گرنگە لە هەندێك شوێن سەركەوتوو نەبووە، بەڵام لە شوێنی دیكە تارادەیەكی باش سەركەتوو بووە، هۆكاری ئەمە چییە؟
ـ ئەوەی كە دەرخستە ئەنجام دەدات دەبێت دیراسەی پرۆژەكان بەتێروتەسەلی و وردی بكات وسوودی ئابووری دیاری بكات، بۆ نموونە پرۆژەیەكی ڕێگاوبان یا ئاو یا هەر پرۆژەیەكی تر بێت، ئەگەر ئەوانە نەكرێت ئەوا دەرخستەكە ناتەواو دەبێت، لەبەرئەمەیە زۆربەی پرۆژەكان سەركەوتوو نابێت و كەشفی زیادەی بۆ دەكرێت، ئەمەش بار قورسییەكی گران و زۆر لەسەر بودجەی كوردستان دروست دەكات. بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەم كێشەیەش وەزارەتی شارەوانی یەكەم وەزارەتە كە بەڕێوەبەرایەتی دیزاین و تەسمیمی داناوەو بۆ ئەوەی بتوانێت كۆنترۆڵی دەرخستەو ئەو گۆڕانكارییانە بكات كە لە پرۆژەكان دێنە پێش، ئەمەش وەكو فیلتەرێك وایە كە وا دەكات دەرخستەی پرۆژەكان بەبێ كەموكوڕی دەربچێت و پێویستمان بەكەشفی ئیزافی نەبێت، لە قۆناغی جێبەجێكردنیشدا هەموو پرۆژەیەك ئەندازیاری سەرپەرشتیاری هەیەو تیمی ئەندازیاری بەدواداچوون دەكات و دەبێت بەڵیندەر پێوەی پابەند بێت بۆ ئەوەی پرۆژەكە زیاتر سەركەوتوو بێت، ئەگەر هیمەتی ئەندازیاری سەرپەرشتیارو تیمی بەدواداچوون و بەڵێندەر نەبێت ئەوا پرۆژەكە بەئاستی ستاندارو بەمواسەفات جێبەجێ ناكرێت.
* بەڕێزت ئێستا وەك وەزیری شارەوانی و گەشتوگوزارو پێشتریش سەرۆكی فەرمانگەی بەدواداچوونی پرۆژەكانی هەرێمی كوردستان، دەمانەوێت ئەو پرسیارە بكەین بۆچی هەندێك پرۆژەی خزمەتگوزاری بۆ نموونە كۆمەڵێك پرۆژەی ئاوی خواردنەوە لەهەولێر سەركەوتووتر بووە لەوەی لە سنووری سلێمانی ئەمە بۆچی دەگەڕێنیتەوە؟
ـ ئێستا بەدواداچوون بۆ ئەو پرۆژانەی ئەوێ دەكرێت، كە كەموكورییەكی یەكجار زۆریان لە دیزاین و دەرخستەكانیان هەبووە، لەبەر ئەوە كێشە هاتۆتە بەر كارەكانیان و چەندین جار كەشفی ئیزافی كراوە كە چەندین ساڵی خایاندووە تاوەكو بكاتە قۆناغێك و تەواو بێت، بەڵام لە پارێزگای هەولێرو دهۆك لەگەڵ ئەوەی كەموكوریش هەیە، بەڵام پرۆژەكان سەركەوتنی زیاتر بووە، لە راستیدا ئێستاكە كێشەی ئاومان لە هەولێر و دهۆك و زاخۆ نییە، ئێستاكە پرۆژەی ئاوی ئاكرێ و ئامێدیش لەژێر جێبەجێكردندایە.
* هەندێك موڵك هەیە موڵكی شارەوانین، ئەوانەی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان داوای گەڕانەوەی كردوون، ئەو موڵكانە تاچەند دەگەڕێنەوە بۆتان وتاچەند كارتان بۆ كردووە؟
ـ ئێمە گشتاندنمان بۆ گشت فەرمانگەكانی پێوەندار بە وەزارەت كردووە، لەبەر ئەو موڵكانە تەنیا شارەوانی ناگرێتەوە، بەڵكو زۆری هەیە گەشتوگوزارییە بۆی هەیە لە لایەن حزبێك یا رێكخراوێك داگیركرابێت، بەڵام تا ئێستا دەرئەنجامەكەی بۆمان نەهاتووە، چونكە ئەو زەوییانە زۆربەی زەوی بەرفراوانن و موڵكی شارەوانی و گەشتوگوزارن، بەڵام وەزارەتەكانی تر رێژەیەكی زۆر كەمە ئەوان وەڵامیان دراوەتەوە بۆی هەیە لە هەفتەی داهاتوو دەرئەنجامی ئەو زەوییانەو چۆنیەتی گەڕانەوەی زەوییەكانی شارەوانی و گەشت و گوزاربۆ ئێمەش بێت، لەپاشان ئێمەش بەنووسراو بۆ ئەنجومەنی وەزیران بەرزی دەكەینەوە .
گەشت و گوزار و بەپیشەسازیكردنی
گەشتوگوزار
* وەك گوێمان لێبووە، دەڵێن ئەندازیار سەمیر عەبدوڵا مستەفا بەرنامە و پلانی گەورەی بۆ كەرتی گەشتوگوزاری لە هەرێمی كوردستان لەبەر دەستە، بەتایبەتی لەلایەنی ماستەر پلان و گۆڕینی گەشتوگوزاری بۆ پیشەسازی و داهاتێكی هەمیشەیی، ئایا دەتوانین بپرسین لە ماوەی بیست مانگی رابردوو چیت كردووە ؟
ـ بۆ ئەوەی ئێمە بتوانین گەشت و گوزارلەكوردستان بكەینە پیشەسازی یا كوردستان بكەینە وڵاتێكی گەشتیاری بۆ ئەو مەبەستە دەبێت ماستەرپلانێكی گشتی گەشتیاری لە هەرێمی كوردستان دروست بكرێت و ئەوەشمان خستۆتە بەرنامەوە، بەڵام هەوڵو هیممەتێكی باشی دەوێت تا تەواو دەبێت، ئەمەش نەخشەڕێگامان بۆ دیاری دەكات تاوەكو هەموو شوێنە گەشتیارییەكان بە وردی دیراسە بكرێت، بۆ ئەوەی پرۆژەی گەشتیاری لێ جێبەجێ بكرێت، چونكە شوێنی سروشتی زۆر جوانمان هەیە، بەهۆی ماستەر پلانەكەو گەیاندنی خزمەتگوزاری بۆ شوێنە گەشتیارییەكان دەتوانین زۆر كارو پرۆژەی گەشتوگوزاری ئەنجام بدەین، ئەمەش هەنگاوێكی گەورە دەبێت بۆ بووژانەوەی كەرتی گەشتیاری لە هەرێمی كوردستاندا، پێویستە لە م بوارەدا سوود لە هاووڵاتیانی خۆمان وەربگرین و هاووڵاتیانی خۆشمان كار لەم كەرتە بكەن و سوودمەند بن، چونكە چوونە دەرەوەی یەك دۆلار بۆ دەرەوە زیانێكی زۆری بۆ هەموومان دەبێت، بەڵكو بەپێچەوانەوە دەبێت پرۆژەو شوێنە گەشتیارییەكانمان ببێتە ناوەندێك بۆ هەلی كارو هاووڵاتیانی خۆمان كاری تێدا بكەن، بەڵام پێویستە هاووڵاتیانی خۆمان لەبواری گەشتیاری بخوێنن و بەشداری لە خولی گەشتوگوزاری بكەن، هەروەها پێویستە هەموو لایە