پرۆسەی بەگژداچوونەوەی دیاردەی گەندەڵی، قۆناغێكی دیكەی قۆناغی ئینتقالی هەموو ئەو دەوڵەتانەیە كە لەپرۆسەی گواستنەوە لە ئابووری دەوڵەتەوە بۆ ئابووری بازاڕ رووبەڕووی دەبنەوە، ئەمە هەروەك چۆن لەسەر ئاستی سیاسیی گواستنەوە لەقۆناغی شۆڕشگێڕییەوە بۆ قۆناغی دیموكراتی و خەباتی پەرلەمانی وەرچەرخانێكە ڕووبەڕووی حزبە سیاسیەكان دەبێتەوە و فەرز دەبێت لەسەریان گۆڕانكاری لەهەیكەلی حزبایەتی سەردەمی خەباتی شۆڕشگێڕی بكەن و لەگەڵ قۆناغی تازەی ژیانی دیموكراتی و پەرلەمانی یەكبگرنەوە، لێرەوە دەكرێت بڵێین ئەو تەحددیانەی لەقۆناغی ئینتیقالی ڕووبەڕووی حزبە سیاسیەكان و كۆمەڵگە دەبێتەوە لەدوو ئاستدایە:
یەكەمیان: لەسەر ئاستی سیاسیی و لە دوای قۆناغی رزگاری دەست پێدەكات كە بریتیە لە رێكخستنی ئازادییەكان و وەرچەرخان لە ئەقڵیەتی شۆڕشگێڕی خەباتی چەكدارییەوە بۆ قۆناغی خەباتی ئاشكرا و ژیانی پەرلەمانی و دیموكراتی، كە ئەمەیان زیاتر ڕووبەڕووی ئەو حزبە سیاسیانە دەبنەوە كە راستەوخۆ لە خەباتی چەكدارییەوە تێكەڵاوی خەباتی مەدەنی و ئاشكرای ژیانی پەرلەمانی و دیموكراتی دەبن و پێویستیان بەوەیە رۆشنبیری شەرعیەتی شۆڕشگێڕی بگۆڕن بۆ شەرعیەتی یاسایی، دیاریكردنی چەمكی ئازادی لەرێكخستنێكی شۆڕشگێڕانەوە بگۆڕن بۆ رێكخستن لە چوارچێوەی سەروەری یاسادا.
دووەمیان: لەسەر ئاستی ئابووری كە لەگەڵ دەسپێكی بونیادی پرۆسەی دیموكراتی دەست پێدەكات، گواستنەوەیە لەئابووری دەوڵەتەوە بۆ ئابووری بازاڕ، ئەم گواستنەوەیە لەبەر ئەوەی لە كۆمەڵگەیەكدا دەستی پێدەكرێت كە ژێرخانێكی سەرمایەداری پتەوی لەسەر بنەمای موڵكیەتی تایبەت لەو كۆمەڵگەیەدا بوونی نییە، بۆیە گواستنەوەكە دەچێتە بازاڕێكەوە كەتێیدا رۆشنبیری سەرمایەداری و ململانێ بۆ كەڵەكردنی سەرمایە بوونی نییە، ئەوانەی كە دەبنە خاوەن پارە و دەچنە بازاڕەوە، بۆ ئەوە ناچن بازاڕ لەسەر بنەمای ململانێی ئازاد بونیاد بنێنەوە، بەڵكو لەسەر بنەمای قۆرخكردنی بازاڕ، بازاڕێكی قۆرخكراو دروست دەكات، لەلایەكی دیكەوە لەبەر ئەوەی لەكۆمەڵگاكانی قۆناغی ئینتیقالی پرۆسەی بونیادنانەوە و پەرەپێدان بۆ رێكخستنەوەی ژێرخانی وڵات دەبێتە ئەولەویەتی بەرنامەی حكومەت و پارەیەكی هێجگار زۆری بۆ تەرخاندەكرێت، ئەمەش دەبێتە هۆكاری ئەوەی زەمینەیەك دروست بێت هەموو فاكتەرەكان ببنە هاندانی بەرپرسانی پۆستە گشتیەگان بۆ گەندەڵی و گەندەڵی ببێتە ئەو دیاردەیەی هەموو جومگەكانی كۆمەڵگە بكرێتەوە.
ئەم دووحاڵەتەی ئاماژەمان پێكردن هەردووكیان لە قۆناغێكدان پێی دەوترێت قۆناغی ئینتیقالی، ئەمەش واتە دەكرێت ئەو كەموكورتیانەی سەرهەڵدەدەن چارەسەر بكرێن و رێڕەوەكە بۆ تێپەڕاندنی قۆناغی ئینتیقالی راستبكرێتەوە، هەروەها دەشكرێت كە كەموكورتیەكان كەڵەكەببن و كۆمەڵگە بگەڕێتەوە بۆ چوارگۆشەی یەكەم، كەگەڕانەوەیە بۆ تۆتالیتاریەت و دیكتاتۆریەت.
پسپۆران و بیرمەندانی بواری بونیادی دیموكراتی و ڕووبەڕووبوونەوەی دیاردەی گەندەڵی لەسەر ئاستی لۆكاڵ و جیهانی، ئێستا كێشەی گەڕانەوە بۆ چوارگۆشەی یەكەم وەك كێشەیەكی لۆكاڵ سەیر ناكەن، بەڵكو وەك كێشەیەكی جیهانی سەیری دەكەن، چۆن ئەگەر لەوڵاتێكدا دەستدرێژی بۆ سەر ماف و ئازادییەكانی تاك و گروپەكان هەبن بیدەنگ نابن و رێكخراوەكانی نەتەوەیەكگرتووەكان و گروپ و رێكخراوە نێودەوڵەتیەكانی راپۆرتی خۆیان دەنووسن و سەركۆنەی ئەو كارانە دەكەن و بەجیهاندا بڵاوی دەكەنەوە، بەهەمان شێوە ئێستا لەسەر ئاستی ئابووری و گەشەپێدان و بۆ رێگرتن لەدیاردەی گەندەڵی، رێكخراوە نێودەوڵەتیەكانی وەك رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی و بانكی نێودەوڵەتی و چەندین گرووپ و رێكخراوی دیكەی نێودەوڵەتی ساڵانە راپۆرتی خۆیان لەسەر ئاستی گەندەڵی لەوڵاتانی جیهان دەنووسن و بڵاوی دەكەنەوەو، لەسەر ئاستی ئەو راپۆرتانە كۆمپانیا و بزنسمان و بانكە جیهانییەكان مامەڵە لەگەڵ دەوڵەتانی جیهان دەكەن، یان بواری ئەندامێتیان لە رێكخراوی بازرگانی جیهانی بۆ دەكەنەوە. لەمەش گرنگتر ئەگەر ئاستی گەندەڵی لەوڵاتێكدا بەرز بێت، یان گەندەڵی بووبێتە دیاردەیەك و جومگەكانی كۆمەڵگەی گرتبێتەوە، ئەوا بانكی نێودەوڵەتی و بانكە جیهانییەكانی دیكە و یارمەتیەكانی دەوڵەتانی بەخشەر، ئامادەنین بیدەنە ئەو وڵاتانەی دیاردەی گەندەڵی لە ئاستێكی بەرزدایە، هەربۆیە مەترسی گەندەڵی تەنیا مەترسیەك نییە لەسەر ئاستی لۆكاڵ كاریگەری سلبی و مەترسیداری هەبێت، بەڵكو لەسەر ئاستی جیهان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش، وەك كیانێك یان ئەندامێكی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی مامەڵەی لەگەڵدا ناكرێت.

دەركەوتنی دیاردەی گەندەڵی و
هەوڵەكان بۆ بەگژداچوونەوەی
ئەگەر چاوێكی خێرا بە دەوڵەتانی تازە پێگەیشتوو و دەوڵەتانی دوای شەڕ و پۆست كۆمونیستدا بخشێنین، لۆژیكانە ریزبەندی ئەم دەوڵەتانە بكەین لەسەر بنەمای سەركەوتنیان لەپرۆسەی بونیادنانەوەی دامەزراوەكانی دەوڵەتی بۆ بەگژداچوونەوەی گەندەڵی و زەمینە رەخساندن بۆ بونیادی دیموكراتی لیبرالی، ئەوا دەبینین، ژمارەی ئەو دەوڵەتانەی لەم پرۆسەیە سەركەوتوون، یان هەنگاوی باشیان بەرەو سەركەوتن بڕیووە، زۆر لەو دەوڵەتانە كەمتر كە لەپرۆسەكەدا شكستیان هێنانەوە و گەڕانەونەتەوە بۆ حكومڕانی تۆتالیتاریی یان لەباشترین حاڵەتدا شێوازی حكومڕانی ئەسۆریتاریانیزم (السلطوی)، بۆ نموونە وەك كۆماری چینی میللی.
ئەو پسپۆر و بیرمەندانەی لەم بوارە كاریان كردووە، كاتێك بەراورد لەگەڵ ئەزموونە سەركەوتووەكانی وەك ( تایوان و سەنگافورا و ژاپۆن و كۆریای باشوور و چیلی و كۆستاریكا و پتسوانا و سلۆفاكیا و پۆڵەندا و كۆماری چیك و بوڵگاریا و رۆمانیا دەكەن) بۆ هەموویان ئاماژە بەخاڵێكی زۆر گرنگ دەكەن، ئەویش رێكخستنی بازاڕە بەرێگەی سەروەریی یاسا و بەهێزكردنی دامەزراوە گشتیەكان، ئەوجا بەشێك لەوڵاتانی ئەوروپای ناوەڕاست وەك سلۆفاكیا و كۆماری چیك و سلۆفینیا و رۆمانیا و بوڵگارییە، لەبەرئەوەی خۆیان خاوەنی ژێرخان یان كەلتورێكی لیببرالیزم بوون، ئەوا كاری ئەوان بۆ پیادەكردنی سەروەریی یاسا لەدەوڵەتانی دیكەی پۆست كۆمونیست ئاسانتر بووە، بەڵام لە دەوڵەتەكانی دیكەی رۆژهەڵاتی ئاسیا و ئەمریكای لاتینی و پتسوانا لەئەفریقیا،ئەم ژێرخانە بۆ بونیاد پیادەكردنی سەروەریی یاسا كاری بۆكراوە و هەوڵدراوە بەپێی سەروەریی یاسا ئابووری لەسەر بنەمای ئابووری بازاڕ رێكبخەنەوە، بەڵام پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە ئایا پرۆسەی بەگژداچوونەوەی گەندەڵی لەمێژووی پرۆسەی بونیادنەوەی نەتەوەدا، هاوكات و هاوشانە لەگەڵ دەسپێكی پرۆسەكە؟ بێگومان زۆربەی پسپۆران لەسەر ئەم مەسەلەیە بیروبۆچوونی هاوشێوەیان هەیە و پێیان وایەبەپێی مێژوو پرۆسەی بەگژداچوونەوەی گەندەڵی دوای ماوەیەك لە دەسپێكی پرۆسەی بونیادنانەوە دەستی پێكردووە، بەڵام بۆ ئێستاو بەسوود وەرگرتن لە ئەزموونی ئەو دەوڵەتانە و بەسوود وەرگرتن لە تەكنەلۆژیای سەردەم دەكرێت هاوكات و هاوشان لەگەڵ دەسپێكی پرۆسە دیموكراتیەكە، هەڵمەتی بەگژداچوونەوەی گەندەڵیش دەست پێبكات، بەڵام پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە ئایا لە هەرێمی كوردستاندا پرۆسەی بەگژداچوونەوەی گەندەڵی دوانەكەوتووە؟ یان وەك لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن ئاماژەی پێدەكەن ماوەی بیست ساڵ دوانەكەتووە؟ وەڵامی ئەم پرسیارەش كە پێویستی بە هەڵوەستەكردنێكی واقیعیانە هەیە، دەكرێت لەسەرچەند ئاستێك وەڵامبدرێتەوە:
1- هەرێمی كوردستان لەسەر ئاستی ناوخۆ لە ساڵی 1992 – 2005 لەبارێكی تایبەتی بووە و بەدرێژایی ئەم 13 ساڵە تەنیا 22 مانگ حكومەتێكی فیفتی بەفیفتی بوونی هەبووە، كە لەبنەڕەتدا دوو حكومەت بوو لەناو یەك حكومەتدا، راشكاوانەتر لە حكومەتدا جێگری سەرۆكی حكومەت دەسەڵاتەكانی هاوتای دەسەڵاتەكانی سەرۆكی حكومەت بووە و لەوەزارەتەكانیشدا جێگری وەزیر دەسەڵاتی وەزیری هەبووە، هەربۆیە ناكرێت بە ئەزموونی فیفتی بە فیفتی بگوترێت، ئەزموونی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەك حكومەتێكی یەكگرتوو.
2- لەساڵی 1992 – 2005 لەسەر ئاستی سیاسیی ناوخۆی كوردستان، جۆریك لەسەقامگیری ئەمنی هەبووە، بەڵام سەقامگیری سیاسیی نەبووە، تەنانەت هەتا ساڵی 2002 ش ئەندامانی پارتی نەیاندەتوانی سەردانی سلێمانی بكەن و ئەندامانی یەكێتیش بەهەمان شێوە،لەسەر ئاستی هەرێمایەتی و پەیوەندیمان لەگەڵ دەوڵەتی عێراق و ئێران و توركیا، ئەوا پێوەندییەكان لەحاڵەتێكی هەڵكشان و داكشانێكی سەیر بووە هەموو كاتێك هەڕەشە بوون بۆ سەر سەقامگیری هەرێمی كوردستان.
3- لەساڵی 2005 – 2009 كە پێی دەوترێت ماوەی كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان و یەكگرتنەوەی هەردوو ئیدارەی سلێمانی و هەولێر، بێگومان هەموو بینمان، ئامانجی سەرەكی كابینەی پێنجەم، هەڵبەستنەوەی دەستە شكاوەكەی دوو لەتبوونی ئیدارەی كوردستان بوو، ئەم هەڵبەستنەوەیەش مەرجدار بوو لە 42 وەزارەت پێكهاتبوو، سێ وەزارەتی گرنگ كە بریتی بوون لە ( دارایی، ناوخۆ، پێشمەرگە) بووبوون بە شەش وەزارەت و هەر وەزارەتێك كاروباری ناوچەكانی ئیدارەی پێشووی خۆی جێبەجێ دەكرد، ئەمە هەمووی تەنیا لەپێناوی ئەوەبوو زەمینەیەك برەخسێت بۆ ئەوەی پرۆسەی سیاسیی لەكوردستان بخرێتەوە سەر رێگای خۆی و بتوانرێت بەیەك ئیرادەی، ئیدارەیەكی سەركەتوو لە كوردستاندا بونیاد بنرێت.
بەڵام ئەوەی جێگەی نیگەرانییە، لەوەتەی ئەو هەنگاوە بۆ یەك ئیرادەی و یەك ئیدارەیی هەڵگیراوە، نەوشیروان مستەفا دژی راوەستاوەتەوە و هەر لەسەرەتاوە دژی ئەوە بووە كە ئیدارەیەكی یەكگرتوو لە كوردستان بوونی هەبێت، ئەم قسەیەشی راشكاوانە لە دیمانەیەكی گوڵاندا كە لەساڵی 2006 هاوكاری ڕۆژنامەنووسمان فازل نەجیب لەگەڵیدا ئەنجامی دابوو، راشكاوانە ئاماژەی بەوە كردووە كە ئەو (نەوشیروان مستەفا) دوو ئیدارەی سەركەتوویی لەئیدارەیەكی فاشیل پێ باشترە، ئەم دیمانەیە پێش ئەو كاتە كراوە كە بەڕێزی لە یەكێتی جیابۆتەوە، واتە ئەوكاتە ئەو جێگری سكرتێری گشتی یەكێتی نیشتمانی كوردستان بووە.
ئاماژەكردن بۆ ئەم باكگراوەندە، بۆ بەرگری كردن نییە لەوەی بڵێین دیاردەی گەندەڵی لە هەرێمی كوردستان بوونی نییە، نەخێر بۆ ئەوەیە بڵێین دیاردەی گەندەڵی بۆتە ئەو دیاردەیەی كە ئیرادەیەكی سیاسی هەیە دەیەوێت بازرگانی سیاسیی پێوە بكات، یان گەندەڵكاران دەشارێتەوە بۆ ئەوەی نەبینرێن، لەمەش خراپتر وەك لە پێشەوە ئاماژەمان پێكرد، دەیانەوێت بمانگێڕنەوە خاڵی سفر، واتە سەرەتای دەسپێكی بەرەی كوردستانی، راشكاوانەتر واتە گەڕانەوە بۆ شەرعیەتی دەسەڵاتی حزبە سیاسیەكان، واتە گەڕانەوە بۆ رەچاوكردنی بەرژەوەندی حزبە سیاسیەكان لەم باردۆخە ناسكەی كوردستاندا، لەكاتێكدا كە دەگەڕێینەوە بۆ ئەزموونی ئەو وڵاتانەی كە توانیوویانە بەگژ دیاردەی گەندەڵیدا بچنەوە، دەبینن ئیرادەیەك هەبووە توانیویەتی ئیرادەی هەموو لایەنەكان بۆ پیادەكردنی سەروەریی یاسا و میكانیزمی دەسنیشانكردنی گەندەڵكاران كۆبكاتەوە، هەربۆیە هەنگاوی یەكەم لە دەسپێكی بەگژداچوونەوەی گەندەڵی لەو هەنگاوە پراكتیكیانەوە دەست پێدەكات كە سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە پەیامەكی نەورۆزدا ئاماژەی پێكردوو، ئەم پەیامەش بە رێگەی دامەزراوە ئیدارییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان جێبەجێ دەكرێن، نەك جارێكی دیكە بكرێتەوە بەكێشەیەكی سیاسیی و لەبەر ڕۆشنایی بەرژەوەندییە حزبیەكاندا گەندەڵكاران بشارێننەوە، ئەم پەیامە كە دەربڕی ئیرادەی سەرۆكی هەرێمی كوردستانە بۆ بەگژداچوونەوەی گەندەڵی و گۆڕینی فاكتەرەكانی گەندەڵی بۆ فاكتەرەكانی دژە گەندەڵی، دەبێت هەموومان پشتگیری لێبكەین و هاوكاری سەرۆكی كوردستان بین، بۆ ئەوەی لەم پرۆسەیەدا سەركەتوو بێت، ئەوەی دەمێنێتەوە كەكێشەی نێوان حزبە سیاسیەكانی كوردستان و شەڕی هەڵبژاردن و دەسەڵاتە ئەمە پێویستە بكەوێتە دەرەوەی پرۆسەی بەگژداچوونەوەی گەندەڵی و خواستی گەلی كوردستان بۆ نەهێشتنی ئەم پەتاگرانە، لێرەوە ڕۆڵی میدیاكانی كوردستانیش، بەتایبەتی میدیاكانی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان، دەبێت ڕۆڵێكی پێشرەو یارمەتیدەری هەبێت بۆ ئاشكرا كردنی گەندەڵكاران و پیشاندانی بۆبەردەمی رای گشتی و دواكاری گشتی لەهەرێمی كوردستاندا، دەبێت هەموو هەوڵێك بخرێتەگەڕ بۆ ئەوەی بەكردەیی پرۆسەی بەگژداچوونەوەی گەندەڵی دەست پێبكات و سەروەرییە نیشتمانییەكان نەكرێنە قوربانی چەند كەسێكی گەندەڵكار، یان لەژێر چەتری سەروەرییە نیشتمانییەكان، یان لەژێر باڵی بەناو ئۆپۆزسیۆن خەڵك بشارنەوەو، گەندەڵكاران جارێكی دیكە پرۆسەی چاكسازی بەناوی ئۆپۆزسیۆنەوە بفرۆشنەوە بە پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان، لێرەدا گرنگە بەشێوەیەكی پراكتیكی هەنگاو بۆ ئەم ئەركە پیرۆزە هەڵبگیرێت و رێوشوێنی پێویستی یاسایی بۆ نەهێشتنی ئەم پەتایە بگیرێتە بەر.
بۆ زیاتر ڕۆچوون لەسەر ئەم پرسە و چۆنییەتی رووبەڕوو بوونەوەی ئەم پەتایە، راوبۆچوونی چەندین كەسایەتیمان لەشوێنە جیاجیاكانی جیهان وەرگرتووە كە لێرەدا پوختەی بۆچوونەكانیان دەخەینە روو.

ئاشكراكردنی گەندەڵكاران
بۆ ئەوەی تەڕو وشك پێكەوە نەسووتێت
مامەڵەكردن لەگەڵ دیاردەی گەندەڵی لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو و وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی بەدووشێوەیە:
یەكەمیان: لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو یان لەو وڵاتانەی لەدەسپێكی پرۆسەی دیموكراتیدان، وەك وڵاتانی ئەمریكای لاتینی و دەوڵەتانی پۆست كۆمونیستی رۆژهەڵاتی ئەوروپا و ئاسیای ناوەڕاست، بەوجۆرەیە ئەم دیاردەیە بكرێتە چەكێكی سیاسیی و دژی سیستمی دامەزراوەیی دیموكراتی بەكار بهێنرێت، ئەوانەی دیاردەی گەندەڵی دەكەنە ئەم چەكە سیاسیە دژ بەسیستمە دیموكراتیەكە، ئەو سەركردە چەپە ماركسیانەن كە پێیان دەگوترێت پۆپۆلیستی چەپ، لەو روانگەیەوە رەخنەكانی خۆیان لەناو كۆمەڵگە بڵاو دەكەنەوە، كە شێوازی بەرهەمهێنانی سەرمایەداری ( ئابووری لیبرال دیموكراتی) شێوازێكە لە بەرژەوەندی هەژارن نییە و دەوڵەمەندەكان دەوڵەمەنتر دەكات و هەژارەكان هەژارتر دەكات، هەربۆیە ئەو جۆرە پۆپۆلیستە چەپانە بڕوایان بەوە نییە ئەم سیستمە چاكبكرێت، بەڵكو بروایان بەوەیە پێویستە شێوازی بەرهەمهێنان و پرۆسەی پەرەپێدان بەشێوازی سەرمایەداری بگۆڕێت بۆ شێوازی سۆسیالیستی، گۆڕینی بەهاو مانای عەدالەتی كۆمەڵایەتی لە سیستمی لیبرال دیموكراتی بۆ چاودێری كۆمەڵایەتی لە سیستمی سۆسیالیستیدا، ئەمەش لەپێناوی ئەوەی یەكسانی لەنێوان هەژار و دەوڵەمەندەكان دروست بێت، ئەمە یەكەمین رەخنەی كارل ماركس بووە لە سیستمی ئابووری بەریتانیا كە پێی وابووە كەڵەكردنی سەرمایە لەسەر حسابی هەژارەكانە، لەكاتێكدا وەك كارل پۆپەر رەخنە لە بۆچوونەكەی ماركس دەگرێت، دەڵێت، ئەو سیستمە سەرمایەدارییەی ماركس پێی وابوو هەژارەكان هەژار تر دەكات و دەوڵەمەندەكان دەوڵەمەندتر دەكات، بۆتە هۆكاری ئەوەی هەژارەكانیش دەوڵەمەند بن و بگۆڕێن بۆ چینی ناوەند و سەرمایەدارەكانیش بتوانن سەرمایەكانی خۆیان زیاتر بكەن، بۆیە ئێستا كە گوێمان لە داواكانی بزووتنەوەی گۆڕان دەبێت و پێدادەگرێت بەوەی پێویستە ئەم سیستمە بروخێت، ئەو دوژمنایەتی لەگەڵ سیستمی دیموكراتی هەرێمی كوردستان هەیە، لەسەر شێوازی بەرهەمهێنان و پرۆسەی پەرەپێدان هەیە، كە وەك پۆپۆلیستەكانی ئەمریكای لاتینی چۆن دژی رێككەوتنی كۆدەنگی واشنتۆن دەبنەوە و هیچ سیستمێكی دامەزراوەیی دیموكراتیان قبوڵ نییە بە هەمان شێوە بزووتنەوەی گۆڕانیش سیستمی دیموكراسی دامەزراوەیی قبوڵ نییە و دەیەوێت سەرۆكی بزووتنەوەی گۆڕان وەك فریشتە دەربكەوێت و میللەت هەمووی دوای بكەوێت، هەروەك چۆن ئێستا لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا، دەسەڵاتی تاكەكەسی سەرۆكی بزوتنەوەی گۆڕان هەموو هەیكەلی ئەو حزبە سیاسیە دەسڕێتەوە، ئەمە مەترسیەكی ترسناكە و زۆربەی هەرە زۆری دەوڵەتانی ئەمریكای لاتین و رۆژهەڵاتی ئەوروپا بەدەستیەوە دەناڵێنن.
دووەمیان: مامەڵەی حزبە سیاسیە ئیسلامیەكانە لە وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی لەگەڵ دیاردەی گەندەڵی، ئەم حیزب و بزوتنەوە ئیسلامیانە لەهەر كۆمەڵگەیەكدا بوونەتە دیاردە، دیاردەی هەژاری و بێئومێد بوون لەژیان و خۆزگەكان بۆ ئاییندە كاڵدەبنەوە، هەربۆیە لەبەرئەوەی ئەمانیش دیموكراتی وەك دیاردەیەكی رۆژئاوا سەیر دەكەن، بۆیە لەبری ئەوەی زەمینە بۆ دیموكراسی و پێكەوە ژیان دروست بكەن، و خەڵك هانبدەن زیاتر لە پیشەكەی خۆیدا داهێنان بكات و بەرهەمی خۆی زیاد بكات، هانیان دەدەن روو لە مزگەوتەكان بكەن و بیر لەو دنیا بكەنەوە و دنیای فانی فەرامۆش بكەن، ئەمە مانای ئەوە نییە خەڵكی خوێنەوار و خاوەن بڕوانامەی بەرز لەناو حزب و بزووتنەوە ئیسلامیەكان نییە، نەخێر؛ ئەیمەن زەواهیری كە دەستەڕاستی ئوسامە بن لادنە، پزیشكە، بەڵام كاتێك ئەم خاوەن بڕوانامانە دەبنە ئەندامی ئەو بزووتنەوە ئیسلامیە، كە زانستەكەی نابێتە ئامانج بۆ ئەوەی خزمەتی مرۆڤایەتی و هاووڵاتیانی خۆی پێبكات، بەڵكو دەیكاتە هۆكارێك بۆ ئەوەی خزمەتی بزووتنەوە سیاسیە ئیسلامیەكەی پێبكات دەیەوێت زانستەكەی بكاتە هۆكارێك بۆ فراوانكردنی حزبە سیاسیەكەی، سەبارەت بەدیاردەی گەندەڵیش، بێگومان حزب و بزووتنەوە ئیسلامیەكان ئەوە لەبیر خۆیان دەبەنەوە، كە حەزرەتی محەمەد (ص) حەزی نەكردووە خەڵك هەژار بێت، بەڵكو هەوڵیداوە رێگەیەك بۆ نەهێشتنی هەژاری لە كۆمەڵگەدا بدۆزێتەوە، هەربۆیە وەك ئەوەی لە ئایینی پیرۆزی ئیسلام فێری بووین یارمەتیدانی هەژار و كەمدەرامەتان بەشێوەیەك بێت ئەگەر بەم دەستە خێرت پێكردن دەستەكەی دیكەت پێی نەزانێت، بەڵام ئەندامانی گرووپ و بزووتنەوە و حزبە ئیسلامیەكان هەژاری خەڵك دەكەنە توخمێك بۆ هەڵسوڕاندنی حزبەكانیان و هەژار و كەمدەرامەتەكان دەهێننە سەر شاشەی تەلەفزیۆنەكان و دەروونیان بریندار دەكەن بۆ ئەوەی وەك سواڵكەر دەربكەون، لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر سەیری كاروبەرنامەی حزبە ئیسلامیەكان بكەین، دەبینن پرۆژەی خەیریان هەیە، بەڵام پرۆژەی وەبەرهێنانیان نییە،كەواتە ئامانجی حزبە ئیسلامیەكانیش بەشێوەیەكی گشتی ئەوەیە كە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ هەژارەكان زیاتر بن، نەك وەك حەزرەتی محەمەدی پێغەمبەرمان ( ص) كە هەوڵیداوە رۆژ لەدوای رۆژ هەژارەكان كەمتر ببنەوە، بەشێوەیەكی ئەوتۆ یارمەتی هەژاران بدرێت كە هەستیان بریندار نەكرێت.
ئەم دووشێوازەی كە ئاماژەمان پێكردن، ئێستا لەكوردستان پێكەوە بوونە هاوپەیمان و پێكەوە داوا دەكەن ئەو سیستمە سیاسیەی ئێستا لەكوردستان بوونی هەیە بڕوخێت و سیستمێكی پۆپۆلیستی یان ئەگەر ئیسلامیەكان بۆیان بچێتەسەر، سیستمێكی هاوشێوەی تاڵیبانی ئەفغانستان دابمەزرێت، هەربۆیە كاتێك باسی گەندەڵی دەكەن و، پیشاندانی گەندەڵیەكانیان بۆ ئەوەیە بازرگانی سیاسیی پێوەبكەن نەك چارەسەری كێشەی گەندەڵی بكەن، سەبارەت بەچۆنییەتی دەستپێكردنی میكانیزمی بەگژداچوونەوەی گەندەڵی پرسیارمان لەپرۆفیسۆر كەوانت سینغ ئوستادی یاسا لە زانكۆی جامۆ لە كشمیر و ئەندامی لیژنەی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لەكشمیر كرد و لێمان پرسی: چۆن دەست بكەین بە پرۆسەی بەگژداچوونەوەی گەندەڵی؟ لەوەڵامدا پرۆفیسۆر سینغ بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن: ( پێش هەموو شت دەبێت هەوڵبدرێت خەڵكانی گەندەڵ دەستنیشان بكرێت، لەبەر ئەوەی دەبێت ئەوە ڕاستیەمان لەبەرچاو بێت كە دیاردەی گەندەڵی پەیوەستە بەو خەڵكانەی لە ناو حكومەتدا كاردەكەن، واتە بەرپرسە گشتیەكان، كەواتە من پێم وایە ئەگەر بە بە دواداگەڕانێكی ورد ئەنجام بدەین لەم ڕووەوە ئەوا تا ڕاددەیەكی دیاریكراو دەتوانین ئەم دوو جۆرە خەڵكانە لە یەكتر جیابكەینەوە. سەبارەت بەچۆنییەتی ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم دیاردەیەش لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو، لە ڕاستیدا لە كۆمەڵگە تازەگەشەكردووەكان دەرفەتەكانی گەندەڵی زیاتر دەبن، بۆچی؟ لەبەرئەوەی پارەیەكی زیاتر و زیاتر تەرخان دەكرێت بۆ هەوڵەكانی ئاوەدانكردنەوە و بەرەوپێشبردن. بۆ نموونە ئەم حاڵەتە لە هەرێمی جاموا و كشمیر ڕوویدا، كاتێك دارایی تەرخانكرا بۆ بەرەوپێشبردنی ئەو هەرێمە ئەو كەسانەی بەرپرس و سەرپەرشتیاری دابەشكردنی ئەو پارەیە بوون دەستیاندایە كاری گەندەڵی.
هەربۆیە دەستەیەك بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی دامەزراوە كە دەستەی دژە گەندەڵییەو پێی دەوترێت ڕێكخراوی چاودێری هەرێم، بەڵام ئەم دەستەیە لەو كەسانە پێكهاتووە كە لە هێزەكانی پۆلیسدا ئەدایەكی باشیان نییە و ڕەوانەی ئەم دەستەیە دەكرێن، دواتر ئەم دەستەیە سەر بە حكومەتی هەرێمەكەیە، هەروەها كاتێك بیەوێت داوایەكی یاسایی دژی كەسێك بەرزبكاتەوە كە لێكۆڵینەوەی لەگەڵدا دەكرێت بە تۆمەتی گەندەڵی دەبێت پێشتر مۆڵەتی وەزیری پێوەندیدار وەربگرێ. كە ئەمەش بە مانای ئەوەدێت ئەو داوایە بەرزناكرێتەوە، لەبەر ئەوە من پێم وایە دەبێت ئەم دەستەیە سەربەخۆ بێت و لە ژێر كۆنتڕۆڵی حكومەتدا نەبێت، واتە ئەگەر ئەم دەستەیە بە تەواوەتی سەربەخۆ نەبێت ئەوا ناتوانێت بەشێوەیەكی كارا ڕووبەڕووی گەندەڵی ببێتەوە. بۆیە لێرەدا ڕۆڵی كۆمەڵگەی مەدەنی دێتەپێشەوە كە دەتوانێت چاودێری ئەم چالاكیانە بكات، زانیاریان لەبارەوە كۆبكاتەوە بە تایبەتی ئێمە مافی بەدەستهێنانی زانیاریمان هەیە لێرە كە دەتوانین بەدواداچوون بۆچۆنییەتی بەڕێوەبردنی ئەو كارانە بكەین و لەسەر ئەساسی ئەو زانیاریانەی كۆیان دەكەینەوە بگەینە دەرئەنجامێكی دیاریكراو، بۆ نموونە ڕەنگە دەرئەنجامەكە ئەوەبێت ئەو پارانەی بۆ ئەو مەبەستێكی دیاریكراو تەرخان كراون بەشێوەیەكی گونجاو بەكارناهێنرێن. بۆیە گرنگە لێرەدا میدیا رۆڵی هەبێت، بەتایبەتی كەكاتێك ئەو كەسانەی لەناو دامەزراوەكان یان كۆمپانیاكاندا كاردەكەن و زانیاریان هەیە لە بارەی ئەو سەفەقاتانەی ئەنجام دەدرێن كە یاسایی نین و گەندەڵكاریان تێدایە، ئەم زانیاریانە دەدەنە دەزگاكانی ڕاگەیاندن ئەوا ئەو كاتە ڕۆڵی ڕاگەیاندن ئەوە دەبێت ئاشكرایان بكات و ئەم كارە گەندەڵكاریانە بخاتەڕوو، لەماوەی چەند ساڵی ڕابردوودا لەهیندستان ڕاگەیاندنەكان ئەم ڕۆڵەیان بینی و پەردەیان لەسەر ئەو سەفەقانە لادا كە گەندەڵكارییان تێدابوو، كە ئەمەش مشتومڕێكی نەتەوەیی لێكەوتەوە، بووە جێی باس و خواسی هەموولایەك. كە لەئەنجامدا لێكۆڵینەوە لەگەڵ چەند وەزیرێكدا كرا و ئێستا هەندێكیان لە زینداندان، چونكە لەكاری گەندەڵییەوە تێوەگلابوون، لەبەرئەوە ئێمە خۆشحاڵین كە ڕاگەیاندن توانیویەتی ئەم ڕۆڵە ببینێ و بەشداربێت لە دەرخستن و زەقكردنەوەی ئەم كێشانە. لێرەوە ئەگەر باس لە ئەزموونی هیندستان بكەین ئەوا بەهۆی ئەوەی ئەم وڵاتە گەیشتۆتە ئاستێك لە گەشەكردن كەداهاتی تاكەكەس بەرزبۆتەوە، ئەوا لەئەنجامدا هەندێ لە دەزگاكانی ڕاگەیاندن توانیویانە داراییەكی زۆر كۆبكەنەوە و بەئاستێك سەربەخۆن دەتوانن ببنە تەحەددا بۆ حكومەتی هیندی، بۆ نموونە توانییان مشتومڕ لەسەر چەند وەزیرێك بوروژێنن، لەڕاستیدا ئەم چەند كەناڵە كەمە یارمەتیدەرمانن لەوەی مشتومڕەكە ببەینە بواری ڕای گشتیەوە، كە ڕای گشتی دەستی كردووە بەپرسیاركردن، پرسیاركردن لەبارەی ئەوەی كوا ئەو پارانەی لەبەردەستدابوون، چۆن و بە چ شێوەیەك خەرجتان كردووە، ژمارەمان بدەنێ و بۆمان ڕوون بكەنەوە. پێم وایە ئەم شێوازی كاركردنەی ئەو دەزگا ڕاگەیاندنانە یارمەتیدەرە، لەبەر ئەوەی وردە وردە خەڵكی كارەكان پەسەند دەكەن و موتابەعەیان دەكەن، كە ئێستا ئەو دەزگایانە لە گەشەكردندان و ئومێدی ئێمە ئەوەیە بە سەربەخۆیی بمێننەوە و یارمەتی وڵاتەكەمان بدەن. ))

لەدرێژەی ئەم لێدوانەی پرۆفیسۆر سینغ بۆ گوڵان پرسیاری ئەوەمان لێكرد، بوونی گەندەڵی بەدیاردەیەكی ترسناك كۆمەڵێك شوێنی لەم جیهانە گرتۆتەوە، بۆیە لەمبارەوە سەبارەت بەوڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵات بەم جۆرە راو سەرنجی خۆی خستە ڕوو و وتی: (من پێش پێنج بۆ شەش ساڵ پێش ئێستا لەناوچەی بەلقان بووم و سەردانی بۆسنیا و كرواتیام كرد، ئەو ڕاستیەم بۆ ئاشكرابوو كە لە ماوەی نێوان دوو قۆناغدا ئەوا دامەزراوەكان لەچوارچێوەی سیستمی نوێدا دامەزراوەگەلێكی لاواز و لەرزۆك دەبن و لە ڕاستیدا پێویستیان بە كاتە بۆ گەشەكردن و پتەوبوونیان، ئەمەش شتێكی سروشتیە، لە ڕاستیدا گەشەكردنی دامەزراوەكان و چەسپاندنی میكانیزمەكانی كۆنتڕۆڵكردن كاتیان دەوێت، میكانیزمەكانی كۆنتڕۆڵ جیاوازن لە دامەزراوەكان، بۆ نموونە ئێمە خۆشحاڵین كەهەرچەندە ناتوانین بڵێین گەندەڵی لە هیندستاندا نییە، بەڵام پەرە بەمیكانیزمەكانی كۆنتڕۆڵكردن دراوە، وەك چاودێریكردن و بەدواداچوونی حاڵەتەكانی گەندەڵی. ئەوەش ڕاستە كەكەسانێكی سوودمەند هەن لەگەندەڵی، من پێم وایە دەبێت زۆر بەهێزبین لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم كەسانە و هەركەسێكی دیكە كەدەبێتە كۆسپ لەبەردەم باشتركردن و چاككردنی سیستمەكەدا.))
هەر سەبارەت بەم پرسە بۆ هەڵوەستەكردن لە سەر ئەزموونێكی دیكە، پرسیارمان لە پرۆفیسۆر كۆڵین چین ئوستادی عەدالەی جینائی كرد لە زانكۆی رۆتەر، پرۆفیسۆر چین لەگەڵ ئەوەی وەك ئەكادیمیەك پسپۆر و تایبەتمەندە لەم بوارە، لەهەمانكاتدا وەك هاووڵاتیەكی تایوانیش ئاگاداری ئەزموونی تایوانە، بۆیە لێمان پرسی ئایا تۆ وەك ئەكادیمیەك و هاووڵاتیەكی تایوان چۆن سەیری ئەم مەسەلەیە دەكەن؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا و لەلێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان وتی: ((دیاردەی گەندەڵی لەو كەسانەوە سەرهەڵدەدات كە لە پێگەیەكدان دەرفەتی ئەوەیان هەیە گەندەڵكاری بكەن، ئەو كەسانەن كە لە پێگەیەكدان دەتوانن بەرتیل وەربگرن و خراپ سوود لە پێگە و مەكانەتی خۆیان وەردەگرن، هەربۆیە گەندەڵی وەك شێرپەنجە وایە، كە ئەگەر كۆنتڕۆڵ نەكرێت ئەوا بەشەكانی دیكەی كۆمەڵگەش دەگرێتەوە، لەبەر ئەوە من هاوڕام لەگەڵ ئێوەدا كەدەبێت حكومەت كار بۆ ڕیشەكێشكردنی بكات، یان بەلای كەمەوە هەوڵبدات تا ئەو ڕاددەیەی مومكینە بیخاتەژێر چاودێریی و كۆنتڕۆڵەوە،هەروەها دەبێت سیستمەكە هەموار بكرێت، بە چەشنێك ڕێگە لە بەرپرسان بگیرێت لەوەی بەرتیل وەربگرن، یەكێك لەو كێشانەی لەو وڵاتانەدا باوە كە گەندەڵیەكی بەربڵاویان تێدایە، ئەوەیە بەرپرسە حكومیەكان دەسەڵاتێكی زۆریان هەیە، بەڵام پارەیەكی كەم وەردەگرن، لەبەر ئەوە شتێكی سروشتیە كە هەوڵی بەدەستهێنانی پارەی زیاتر بدەن لە ڕێی گەندەڵیەوە، لەبەر ئەوەی موچەی ئاسایی بەشی خۆیان و خێزانەكانیان ناكات، لە هەمان كاتدا دەبێت ئەو دامەزراوانە لە ئارادابن كە كە چاودێری ئەو بەرپرسانە دەكەن كە لە پێگەیەكدان دەرفەتی ئەوەیان هەیە لە گەندەڵیەوە تێوەبگلێن. پێموایە ئەم پرۆسەیە پێویستی بە كاتە، لەبەر ئەوەی ئێمە ناتوانین بە شێوەیەكی كت و پڕ و ڕاستەوخۆ هەمو شتێك بگۆڕین، بە تایبەتی ئەگەر بۆ ماوەیەكی دورودرێژ گەندەڵكاری كرابێت، مەبەستم ئەوەیە ناتوانیت لە شەو و ڕۆژێكدا ئەم كارە بكەیت. یەكێك لەو مەسەلە گرنگانەی كە دەبێت لەبەرچاوبگیرێت ئەوەیە كار بۆ چەسپاندنی سەروەری یاسا و پیادەكردنی یاسا بكرێت، دەبێت ئەمە بكرێتە بەهایەك لە ناخی نەوەی نوێدا بچێندرێت، خەڵكانێك هەن لە ئەمەریكا باوەڕیان وایە ئەمە یەكێكە لە ڕێگاكانی ڕوبەڕبونەوەی گەندەڵی. ))
حكومەتی كارا و حكومڕانی باش
یەكێك لە میكانیزمەكانی دیكە كە بۆ بەگژداچوونەوەی گەندەڵی دەگیرێتە بەر، كاراكردنی حكومەت و رەچاوكردنی حكومڕانی باشە، جیاكردنەوەی كاراكردنی حكومەت لەگەڵ رەچاوكردنی حكومڕانی باشیش لەبەر ئەوەیە، حكومڕانی تەنیا لە حكومەتدا بچووك نەكرێتەوە و پێویستە هەموو ستوونەكانی حكومڕانی وەك (حكومەت، پەرلەمان، دەسەڵاتی دادوەری، كەرتی تایبەت، میدیا، رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی) هەماهەنگ بن بۆ روو بوونەوەی ئەم دیاردەیە، سەبارەت بەم لایەن پرسیارمان لە پرۆفیسۆر جۆزیف رۆناڵد ئەكوایی كە ئوستادی ئیدارەی گشتی یە لە زانكۆی كوازۆلۆ ناتاڵ لە باشوری ئەفریقیا، لە لیدوانێكی تایبەت بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن و وتی: (بەگژداچوونەوەی دیاردەی گەندەڵی زۆر زەحمەتە، لەبەرئەوەی ئەم مەسەلەیە پەیوەستە بەو كۆمەڵگەیەی كە مەبەستتانە. ئێمە ئەو كاتە خەڵكی گەندەڵكار دەناسین كاتێك كە دەستگیر بكرێن، هاوكات بەبێ بەڵگە لەسەر خەڵكی گەندەڵكار هەرگیز ناتوانین خەڵكی ناگەندەڵكار لە خەڵكی گەندەڵكار جیابكەینەوە. لەبەرئەوەی تەنیا بەڵگە و دادگا و یاساكان بڕیاردەرن لەسەر خەڵك كە گەندەڵكارن یان نا. هەربۆیە، هەرگیز ناتوانرێت حوكم بكرێت لەسەر خەڵك كە ئایا گەندەڵن یان نا، جگە لەو كاتەدا نەبێت كە تیایدا كەسانێك بانگبكرێن بۆ بەردەم دادگا و سزا بدرێن لەسەر رەفتارەكانیان.بەڵام دەكرێ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی بكرێت لەڕێگەی 2 فاكتەر: حكومەتێكی كارا كە هەستێت بە پیادەكردنی سیاسەتەكانی دژەگەندەڵ، لەگەڵ حكومڕانییەكی باش كە تیایدا كۆمەڵگەیەكی مەدەنیی زۆر ئاكتیڤ بوونی هەبێت. هەربۆیە، لەپێناو بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵیدا، پێویستیتان هەیە بە هەبوونی حكومەتێكی دژەگەندەڵ لەگەڵ كۆمەڵگەیەكی مەدەنیی ئاكتیڤ بۆ بەرز ڕاگرتنی حكومڕانی، هەربۆیە ئەم دوو فاكتەرە پێكەوە گرنگن، حكومەتێكی دژەگەندەڵی و حكومڕانییەكی باش و ناكرێ لێكجیابكرێنەوە. هەروەها یەكەم شت، پێویستە دەستەی دژەگەندەڵیی كاراتان هەبێت، دەستەی دژەگەندەڵی زۆر گرنگە، لەوەش گرنگتر ئەوەیە كە سەربەخۆ و دەسەڵاتدار بێت. دووەم میكانیزم، پێویستە یاسای كارا بوونی هەبێت، یاسا-گەلێك كە دیاردەی گەندەڵی وەكو تاوانێكی باڵا بژمێرێت، بۆئەوەی بەرپرسە گەندەڵكارەكان بەتوندی سزابدرێن و هاووڵاتیان لەوە بەئاگابن كە دیاردەی گەندەڵی سزای بەدواوە هەیە. سێیەم، پێویستە تا بكرێت بیروكراسییەت كەمبكرێتەوە و سەركردەكان رۆڵیان هەبێت وەك دەسەڵاتدار بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی. خاڵێكی تر، پێویستە هاووڵاتیان-یش رۆڵیان هەبێت لە روبەڕوبوونەوەی گەندەڵی، بەشێوەیەك كە فشار بخەنە سەر حكومەت و دەسەڵات بۆ داگرتنی ئاستەكانی گەندەڵی. هەربۆیە، من پێموایە كە روبەڕوبوونەوەی گەندەڵی ئەنجامدەدرێت بەهەماهەنگیی هەردووك لە لایەنەكانی سەركردە و هاووڵاتیان بۆ ئەم مەبەستە. ئێمە ناتوانین بڵێین كەسەركردەكان گەندەڵن و هاووڵاتیان گەندەڵ نین. بەڕای من پێویستە هاوكاری و هەماهەنگی بوونی هەبێت لەنێوان سەركردەكان و هاووڵاتیان بۆئەوەی پێكەوە كاربكەن لەپێناو بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی. لەلایەنێكی ترەوە، رۆڵی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی گرنگ و پێویستە، لەبەرئەوەی چەندین یاسای نێودەوڵەتی هەیە بۆ بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی. هەروەها رۆڵی میدیاش گرنگە، بەڵام لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر سەیرێكی «ئەفریقیا» بكەین، دەبینین زۆربەی ئەو كەسانەی كە لە میدیاكاندا كاردەكەن هیچ زانیارییەكیان نییە و هیچ نازانن لەبارەی میدیا و رۆژنامەگەری و پرەنسیپ و ئاكارەكانی ...و تاد. هەربۆیە، لەپێناو بەرز ڕاگرتنی میدیا، پێویستە راگەیاندكار هەوڵبدات بۆ ئەوەی خۆی زیاتر رابهێنێت لەبارەی مەعریفە و زانیاریەكان و پسپۆری لەبوارەكانی میدیا، هاوكات پێویستە لەسەر راگەیاندكار زانیارییەكانی دەوڵەمەندبكات بۆ نموونە لەبارەی ژینگە و مافەكانی مرۆڤ. هەربۆیە، بۆئەوەی میدیا ئەركی خۆی ئەنجامبدات لە بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی، پێویستە كەسی راگەیاندكار خودی خۆی رابهێنێت لەسەر جێبەجێكردنی كارەكانی میدیا بەشێوەیەكی پرۆفیشناڵ و شیاو و بتوانێت كێشەو لایەنەكان بەشێوەیەكی سەربەخۆ و بێلایەن و بابەتییانە و مەبەستدار ئاڕاستە بكات و جەخت بكاتەوە لەو بارەیەی كە حكومەت بەشێوەیەكی گونجاو كارەكانی بەڕێوەدەبات. هەربۆیە، لەم بارەیەوە كۆمەڵگە پێویستیی بەمیدیایەكی بەرپرس هەیە، میدیایەك كە بە سەربەخۆیی و بێلایەنانە كاربكات و راپۆرت و ریپۆرتاژەكان ئاڕاستە بكرێن بەرەو ئامانجی مەبەستدار و بونیاتنەر و توانای هەبێت بۆ خستنەڕووی كێشە و گرفتەكان و گەندەڵییەكان بە مسداقییەت و بەئازادانە و دوور لەحزبایەتی و بەشێوازێكی ئەكادیمییانە.))

هەر لەم چوارچێوەیەدا و بۆ وردەكاری زیاتر لەسەر میكانیزمی رووبەووبوونەوەی گەندەڵی پرسیارمان لە پرۆفیسۆر تینا سۆرەیدا ئوستادی ئابووری سیاسیی لە زانكۆی بێرگن و تۆژەری باڵای سێكتەری ریفۆرم لە سەنتەری CMI نەرویژی و سەبارەت بە میكانیزمی ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی لە لێدوانێكی تایبەتدا بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتەئاخاوتن:(بێگومان گەندەڵبوون پێویستیی بەدەسەڵات هەیە، دەسەڵاتیش پێویستیی بەوە هەیە كە توانست هەبێت بۆ بڕیاردان لەسەر هەندێ بڕیاڕی گرنگ، هەڵبەتە ئەو بڕیارانەش لەپێناو بەرژەوەندیی كەسانێك دەبێت. هەربۆیە، گەندەڵبوون پێویستی بەدەسەڵات و بڕیاردان هەیە، مەسەلەكەش پەیوەستە بەچۆنییەتی بەكارهێنانی دەسەڵاتەكان لەپێناو بەرژەوەندیی شەخسی. ئەمە جیاوازییەك بوو لەنێوان خەڵكی ئاسایی و كەسانی گەندەڵكار، بەڵام زۆر زەحمەتە بتوانین جیاكردنەوەیەك ئەنجامبدەین لەنێوان كەسانی گەندەڵكار و ناگەندەڵ، بەڵكو چەندین جۆر هەیە لە سیستەمەكانی چاودێری، هەربۆیە پێویستە جۆری سیستەمە جیاوازەكانی چاودێری شیبكەینەوە. كەواتە پێش هەموو شتێك پێویستە زانیاری لەبەر دەست هەبێت لەبارەی ئەو بڕیارانەی كە دراوە، پێویستە توانای گەیشتن هەبێت بۆ زانیارییەكان و دۆزینەوەی راستییەكانی پشت بڕیارەكان. لەهەمان كاتیشدا پێویستە حكومەت شەفافییەتی هەبێت بۆ خستنەڕووی زانیارییەكان بۆئەوەی هاووڵاتیان بەئاگابن لەبارەی چۆنییەتی دەركردنی بڕیارەكان و هۆشیار بێت لە رەفتار و كارەكانی حكومەت، بەڵام لەلایەنێكی ترەوە، پێویستە چاودێرییەكی ئاكتیڤ بوونی هەبێت، نەك تەنیا بەپشت بەستن بەمیدیا و كۆمەڵگەی مەدەنی، بەڵكو ژمارەیەك پسپۆر و شارەزاو كەسانی لێهاتوو پێویستە لەدامەزراوەكانی چاودێری كە زانیارییەكان لەبەرچاوبگرن و كاردانەوەیان هەبێت لەبەرامبەر ئەو زانیارییانە، پسپۆر و شارەزا پێویستن لەهەموو بوارەكان بەشێوەیەك كە بتوانن بڵێن كە ئایا بڕیارەكانی حكومەت دروستە یان هەڵەن. بەڕاستی كێشەیەكی گەورەیە و هەربۆیەش پێویستە چاودێرییەكی سەربەخۆ بوونی هەبێت. پێویستە كەسانێكی پاك و راستگۆ و رەوشت باش بوونیان هەبێت بەشێوەیەك كە بتوانن رێگە لە دیاردەی گەندەڵی بگرن و روبەڕوی ببنەوە. لەهەمان كاتیشدا، پێویستە لێكۆڵینەوە و لێپێچینەوە هەبێت لەگەڵ دادگا و دادوەری سەربەخۆ كە توانایان هەبێت لە روبەڕووبونەوە و بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی، هەروەها پێویستە سزای توند بسەپێندرێت بەسەر گەندەڵكاران و ئاستی سزاكان جیاوازبێت لەنێوان ئەو كەسانەی كە گەندەڵی گەورەیان ئەنجامداوە لەگەڵ ئەو كەسانەی كە ئاستی نزمتریان هەبوو لە گەندەڵی. پێویستە گەیشتن هەبێت بە زانیارییەكان و هاووڵاتیانی ئاسایی بەئاگابن لە كار و رەفتارەكانی حكومەت هەروەها پێویستە ئەو هەستە لای هاووڵاتیان درووست بێت كە حكومەت لە پشتیانە و لەپێناو بەرژەوەندییەكانیان كاردەكات بۆئەوەی هاووڵاتیان متمانەیان بە حكومەت هەبێت. هاوكات سیستەمی «موسائەلە و موحاسەبە» زۆر گرنگە. 3 دامەزراوەی گرنگ هەیە، پەرلەمان و دەسەڵاتی جێبەجێكردن و دادگا. هەڵبەتە ئەم لایەنانە زۆر گرنگن و كۆڵەكە سەرەكییەكانی كۆمەڵگەن. بەڵام بێگومان بۆئەوەی ئەم لایەنانە بەشێوەیەكی ئاكتیڤ كاربكەن، پێویستە حكومەت باج لە هاووڵاتییە ئاساییەكان وەربگرێت، لەهەمان كاتیشدا بۆئەوەی هاووڵاتیان باج بدەن پێویستە متمانەیان بە حكومەتەكەیان هەبێت. هەربۆیە، لەگەڵ وەدیهێنانی هەموو ئەم لایەنانەدا، لەكۆتاییدا دەتوانرێت ئاستەكانی گەندەڵی داببەزێندرێت. ئەمە وەكو میكانیزمێكە، وەكو لێكتێگەیشتن و رێككەوتنێكی دووقۆڵییە لەنێوان حكومەت و هاووڵاتیان، لەهەمان كاتیشدا پڕۆسەیەكە كە پێویستیی بەكات هەیە و پێویستە هەنگاو بە هەنگاو وەدی بهێندرێت.