ئەو بارودۆخەی ئێستا هەرێمی كوردستانی پێدا تێدەپەڕێت، بارودۆخێكە پێویستی بە هەڵوەستە لەسەر كردن و ڕاوەستان هەیە، بەواتایەكی دیكە لەنێو بۆچوونە جیاوازەكانەوە بۆ دۆزینەوەی خاڵە هاوبەشەكان پێویستی بە سیاسەتێكی ئەقڵانی و بوونی ئیرادەی خێر هەیە، تا ئەزموونی هەرێمی كوردستان جوانتر و سیمای حكومڕانی لەهەرێمی كوردستاندا بەرەو باشتر بەرین، بەداخەوە لەماوەی چەند ڕۆژی ڕابردوو كە خۆپیشاندانەكان لە ناوچەكانی سلێمانی و دەوروبەری دەستی پێكردووە، هەست دەكەین چۆن كەنیسەكانی ڕۆژئاوا لەسەدەكانی ناوەڕاستدا لۆژیكی ئەرستۆیان بۆ پتەوكردنی حكومڕانی كەنیسە و باڵادەستی قەشەكان بەكارهێنا، لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆنیش بەگشتی و بەتایبەتی بزووتنەوەی گۆڕان نەهامەتی و كەموكورتیی خزمەتگوزارییەكانی خەڵكی سلێمانی و دەوروبەری بۆ هەمان مەبەست بەكاردەهێنن و دەیانەوێت چۆن كەنیسەكانی سەدەی ناوەڕاست لۆژیكی ئەرستۆیان خستە خزمەتی ئەقڵی داخراوی خۆیانەوە، بەهەمان شێوە ئێستا ئۆپۆزسیۆن نەهامەتیەكانی خەڵكی سلێمانی و دەوروبەری بە ئەقڵێكی داخراو بەكاردەهێنن و هەموو ئیرادەیەكی پاكی خێریان بۆ چارەسەركردن و دۆزینەوەی ڕێگەچارەی گونجاو لەچارەسەركردنی كێشەكان پەكخستووە و نایانەوێت بەهیچ جۆرێك لەسەر ئەو بەیاننامە 17 خاڵیەی پەرلەمانی كوردستانیش ڕێكبكەون، كە میكانیزمی گونجاوی بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی لەخۆ گرتووە.
كەواتە ئەم دەروازەیە پێمان دەڵێت، چۆن ئەمانوئێل كانت لە كتێبی (دامەزراندنی میتافیزیقیای ئەخلاقدا) ئاماژەی پێكردووە، كە بونیادی كامەرانی و خۆش گوزەرانی هاووڵاتیان پێویستیان بە شاهێدیكی ئاقڵە بۆ ئەوەی لایەنگیری ناهەق نەكات و بەوە ڕازی نەبێت بارودۆخەكە پێچەوانە بكاتەوە و ئیرادەی خێر پەكبخات، ئەوا ئەم ڕاپۆرتە بەو ئاڕاستەیە هەنگاو هەڵدەگرێت، دەبێت لەم بارودۆخەدا وەك شاهیدێكی ئاقڵ بارودۆخەكە هەڵبسەنگێنین و لایەنگیری ناهەق نەكەین، هەروەها ڕاستیەكانیش هەڵنەگێڕینەوە.
هەڵگێڕانەوەی ڕاستیەكان
بۆ بەرژەوەندی تەسكی حزبایەتی
هیچ گومان لەوەدا نییە كە خەڵكی سلێمانی و گەرمیان چەندی بڵێیت كەموكورتیان لەبواری خزمەتگوزاری هەیە، تەنانەت ئەو خزمەتگوزارییانەی ئەو ناوچانە لێی بێ بەشن، ئەو خزمەتگوزارییە سەرەكیانەن كە نابێت و ناكرێت بۆیان دابین نەكرێت و هەر حكومەتێكیش پاكانە بۆ ئەوە بكات كە ناتوانێت ئەو خزمەتگوزارییە سەرەكیانە دابین بكات، یان لەماوەی دوای ڕووخانی ڕژێمی عێراقەوە نەیتوانیبێت بۆیان دابین بكات، ئەوا ئەو پەنگخواردنەوەی لێدەردەچێت كە لە چەند ڕۆژی ڕابردوو بینیمان چۆن تەقیيەوە و چۆن تا ئێستاش هاووڵاتیان داوای ئەوە دەكەن تا وەڵامی پێویستیان نەدرێتەوە لە خۆپیشاندان دەست هەڵناگرن، ئەمە یەكێكە لەو داوایانەی كە پێویستە هەموو لایەك ڕێزی لێبگرێت و ڕاشكاوانە وەڵامی ئەو خەڵكە خۆپیشاندەرە بداتەوە، كە نەبوونی خزمەتگوزاری و گەندەڵی هێناویانە سەر شەقام و دەنگیان لێ بەرز بۆتەوە، بەڵام وەك لە چەند ڕۆژی ڕابردوو سەیری بارودۆخەكە دەكەین هەست دەكەین ئەم داخوازییە هەق و پیرۆزەی هاووڵاتیان خەریكە بەلاڕێدا دەبرێت و خەریكە جارێكی دیكە ئازار و مەینەتیەكانی هاووڵاتیان لە بەرگێكی سیاسیی دەپێچرێتەوە و هەموو ئیرادەیەكی پاكی خێر بۆ چارەسەركردنی ئەو نەهامەتیانە پەكدەخرێت، هەربۆیە پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا مەبەست لە پەكخستنی ئیرادەی پاكی خێر چییە؟ ئایا مەبەست لە هەڵگێڕانەوەی ڕاستیەكان چییە؟ وەڵامی ئەم پرسیارانە بەچەند خاڵێك دەدەینەوە:
1- لەوانەیە ئەو ڕاستیە تاڵ بێت كە ناچارین بینووسین، كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 1996-2005 دووئیدارەی سەربەخۆ بووە و تەنانەت ئەو داهاتەشی كە لەبڕیاری 986 وەك بەشە داهاتی كوردستان جیاكراوتەوە لەسەر بنەمای پارێزگاكان دابەشكراوە، لەدوای ساڵی 2005 یشەوە كە هەردوو ئیدارەی هەولێر و سلێمانی لە چوارچێوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە كابینەی پێنجەمدا یەكیان گرتۆتەوە، لانی كەم لەڕووی داراییەوە، دوو ئیدارە بوون لەناو یەك حكومەتدا، تەنانەت تا هەڵبژاردنەكانی 25ی تەمموزی 2009، وەزیری دارایی ناوچەكانی هەولێر و دهۆك سەركیس ئاغاجان بووە و وەزیری دارایی ناوچەكانی سلێمانی و گەرمیان بایز تاڵەبانی بووە، بۆیە هەر كەموكورتیەك لە پڕۆژە خزمەتگوزارییەكان هەبووبێت تا ساڵی 2010، لە هەولێر و دهۆك ڕاستەوخۆ پارتی دیموكراتی كوردستان لێی بەرپرسیارە و بەڵام لە گەرمیان و سلێمانی، یەكێتی نیشتمانی كوردستان لێی بەرپرسیارە، كە گۆڕانیش باڵێكی ئەو حزبە بووە، ئەمە پیشاندانی ڕووی ڕاستەقینەی كێشەكەیە كە لەوانەیە لەم بارودۆخەدا ناخۆش بێت وا بەو ڕاشكاوییەوە پەنجە بخرێتە سەر گەوهەری كێشەكان، بۆیە ئەگەر خەڵك لە هەولێر و دهۆك لە نەبوونی خزمەتگوزاری و گەندەڵی بڕژێنە سەر جادەكان و خۆپیشاندان بكەن، ئەوا پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان لەسەر بنەمای ئەم واقیعە وەڵامیان بداتەوە و ئامادەش بێت گوێ لە داواكانیان بگرێت، ئەو ئیدارەیە موسائەلە بكات كە ئەو ناوچانەی بەڕێوەبردووە، بەهەمان شێوە كاتێك لە سلێمانی و گەرمیان خۆپیشاندان دەكرێت و خەڵك لەسەر هەقی خۆی دەڕژێتە سەر شەقامەكان، ئەوا پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان وەڵامیان بداتەوە و موسائەلەی ئەو ئیدارەیە بكرێت كە لەوێ بەرپرسیار بووە كە هەردوو لایەن یەكێتی نیشتمانی كوردستان و بزووتنەوەی گۆڕان هەڵیان سوڕاندووە. ئەمە هەقیقەتێكە ئەوەی نكۆڵی لێبكات جەماوەر چەواشە دەكات.
2- هەقیقەتێكی دیكە هەیە دەبێت وەك خۆی پیشانی جەماوەری بدەین، ئەوەیە كاتێك خۆپیشاندان لە هەولێر و دهۆك بۆ ناڕەزایی دەكرێت، خەڵك دژی ئەو لایەنە خۆپیشاندەكات كە لە هەڵسوڕاندنی ئیدارەی ئەو ناوچەیە بەرپرس بووە، ڕاشكاوانەتر واتە ئەگەر خەڵك لە هەولێر و دهۆك ناڕەزایی دەرببڕێت ڕاستەو ئاراستەی ناڕەزاییەكانی دەكاتە پارتی دیموكراتی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان بەبەرپرسیار دەزانێت، بۆیە ئەگەر جەماوەر توڕەش بێت، توڕەیی خۆی ئاراستەی بارەگاكانی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكات، ئەمە بۆ خۆپیشاندانەكانی سلێمانی و دەوروبەریشی بەهەمان شێوەیە، خەڵكی ئەو ناوچانە كە خۆپیشاندان دەكەن، دەبێت ناڕەزایی خۆیان ئاراستەی ئەو ئیدارەیە بكەن كە پێشتر یەكێتی نیشتمانی و بزووتنەوەی گۆڕان هەڵیان سوڕاندووە، ئەمە هەقیقەتێكە كەس ناتوانێت نكوڵی لێبكات، لەبەر ئەوەی هەتا ساڵی 2010 پارێزگاری سلێمانی سەر بەبزووتنەوەی گۆڕان بووە و ئێستاش لەبەر ئەوەی ئەنجومەنی پارێزگا تیایدا گۆڕان باڵادەستە تێبینیان لەسەر پارێزگاری ئێستای سلێمانی هەیە، ئەمەش ڕاشكاوانە سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لە تەلەفزیۆنی كەی ئێن ئێن ئاماژەی پێكرد، هەربۆیە وەك خۆشیان دەڵێن ئەم خۆپیشاندانانە بەرەنجامی كەڵەكەبوونی چارەسەرنەكردنی كێشەكانە، ئەوا ئەو كێشانەی ئەمڕۆ گۆڕان باسیان دەكات بەشێكی گەورەی سەرانی خۆی لێی بەرپرسیارە.
3- پرسیار لێرەدا ئەوەیە كاتێك هەردوو لایەنی یەكێتی نیشتمانی و بزووتنەوەی گۆڕان بەرپرسی یەكەمی هەڵسوڕاندنی ئیدارەی ناوچەكانی سلێمانی و گەرمیان بن، پرسیار ئەوەیە ئایا مەسەلە چییە خەڵكی خۆپیشاندەر لە سلێمانی و كەلار و چەمچەماڵ و هەڵەبجە، هەڵدەكوتنە سەر بارەگاكانی پارتی دیموكراتی كوردستان و بەرد بارانیان دەكەن؟ ئایا پارتی دیموكراتی كوردستان بەرپرسە لە هەڵسوڕاندنی ئیدارەی ناوچەكانی گەرمیان و سلێمانی؟ شاردنەوەی ئەم ڕاستیانە شاردنەوەی هۆكارە سەرەكییەكانی گەندەڵین لەو دەڤەرە و بێگومان بەشی گەورەشی بەر بزووتنەوەی گۆڕان دەكەوێت، لێرەدا زۆر گرنگە ئاماژە بەوە بكەین، ئەگەر لە هەولێر و دهۆك خەڵك دژی گەندەڵی و كەمی خزمەتگوزاری خۆپیشاندان بكات، ئایا چ ئەقڵێك ئەوە قبوڵ دەكات كە خەڵك بچێت بەرد بارانی بارەگاكانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان یان بزووتنەوەی گۆڕان بكات؟ ئایا پێتانوایە خەڵكی كوردستان هێندە بێ ئاگایە و نازانێت گەندەڵی و كەموكورتیەكانی هەولێر و دهۆك كێ لێی بەرپرسە و نازانێت گەندەڵی و كەموكورتیەكانی سلێمانی و گەرمیان كێ لێی بەرپرسە؟ بەڕاستی سەیرە حزبێكی سیاسیی لافی ئەوە لێبدات كە سەركردایەتی گۆڕانكاری و چاكسازی لە وڵاتتدا دەكات و لە هەنگاوی یەكەمدا نەهامەتیەكانی خەڵك دەكاتە توخمی سەرەكی بۆ بەدیهێنانی ئامانجە سیاسییەكانی، بەڕاستی سەیرە بزووتنەوەی گۆڕان خۆی جاڕی ئەوەدەدا كە حزب و حكومەت لەیەكتری جیابكاتەوە، بەڵام هێندە بێ ویژدانە، خواست و داواكارییە ڕەواكانی خەڵكی سلێمانی و خۆپیشاندەرانی بەر دەركی سەرای سلێمانی لەپێناوی ئامانجە سیاسییەكان دەشاردرێتەوە و یەكگرتوویی ئیسلامی نوێژی هەینی بۆ هەمان ئامانج لەوێ دەكات، بەڕاستی ئەمە ناهەقییە دەرهەق بەو داواكارییە ڕەوایانە دەكرێت كە خەڵكی خۆپیشاندەری سلێمانی هێناوەتە سەرشەقام.
4- بزووتنەوەی گۆڕان كە دێتە سەر یاسای هەڵبژاردنی پارێزگاكان باس لەوە دەكات پێویستە سیاسەتی حكومەتی لۆكاڵ (لامەركەزیەتی پارێزگاكان) پیادەبكرێت، هەربۆیە ئەگەر یەكێك ئاگاداری سیستمی ئیداری كوردستان نەبێت، وا دێتە بەرچاوی كە پارێزگای سلێمانی و ئیدارەی گەرمیان لە مەركەزی هەولێرەوە ئیدارە دەكرێن و پارێزگار هیچ دەسەڵاتێكی نییە، ئەمە لە كاتێكدا هەموو پارێزگارێك دەسەڵاتی ئەوەی هەیە هەموو پڕۆژەكانی ئەو پارێزگایە بخاتە تەندەرین و سەرپەرشتی هەموو پڕۆژەكانیش بكات، لەمەش زیاتر ئەوە واقیعی سیاسیی كوردستانە كە ئیدارەی پارێزگای سلێمانی لەبەر ئەوەی تەنیا پارێزگا بووە لە ئیدارەی سلێمانی پێشوودا، هەربۆیە خۆی حكومەتێكی سەربەخۆبووە لەڕووی سیاسیی و ئیدارییەوە تا ساڵی 2006 و لەرووی دارایشەوە هەتا ئێستاش حكومەتێكی سەربەخۆیە، بۆیە بەلامانەوە سەیرە داوای دەسەڵاتی زیاتر بۆ پارێزگای سلێمانی دەكرێت لەبەر ئەوەی دەسەڵاتی ئیدارەی سلێمانی هەتا ئێستاش هیچی لە دەسەڵاتی پارێزگاكانی هەولێر و دهۆك پێكەوە كەمتر نییە، هەر بۆیە ئەم داوایە بەو جۆرە دەخوێنرێتەوە كە ئەمیشیان هەوڵێك بێت بۆ چەواشەكردنی خەڵك، ئەم ڕاپۆرتە ئەم خاڵانە پێشنیار دەكات:
• با خۆپیشاندەرانی سلێمانی داوای ئەوە بكەن لەدوای یەكگرتنەوەی هەردوو ئیدارەی سلێمانی و هەولێر لە چوارچێوەی كابینەی پێنجەمدا، ئەو پارەیەی بەرێگای بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاكان و بودجەی حكومەتی هەرێمی كوردستان ( %17)ە، چەندی بەر سلێمانی و گەرمیان كەوتووەو چەندی بەر هەولێر و دهۆك كەوتووە، لەم چوارچێوەیەدا بێن بەراوردێك بكەن ئایا لەهەولێر و دهۆك بەو پارەیە چی كراوەو لە سلێمانی و گەرمیان چی پێكراوە؟ ئەم داوایە دەروازەیەكمان بۆ دەكاتەوە بۆ ئەوەی ڕاستییەكان وەك خۆی ببینن بۆ ئەوەی بزانرێت كێ بەرپرسە لە نەهامەتی و كەمی خزمەتگوزارییەكانی سلێمانی و گەرمیان و كێ بەرپرسە لە گەندەڵی و كەموكورتیەكانی هەولێر و دهۆك؟
• ئەم بەراوردكارییە بۆ ئەوەنییە بە خۆپیشاندەران بڵێین لە سلێمانی و گەرمیان گەندەڵی و كەموكورتی هەیە و لە دهۆك و هەولێر نییە، بەڵكو بۆ ئەوەیە خۆپیشاندەران بزانن ئایا ئاستی گەندەڵی لە سلێمانی و گەرمیان بەبەراورد بە هەولێر و دهۆك چەندە؟ بێگومان لەوانەیە كاتێك ئەم بەراوردییە دەكرێت، ئەو ڕاستییە دەربكەوێت، كە بەشێكی زۆری ئەو گەندەڵی و كەمورتیانەی ئێستا لە سلێمانی و گەرمیان گەیشتوونە ئەو ئاستەی خەڵك چیدیكە بێدەنگ نەبێت، پێوەندی بەو گەندەڵییە سیاسییەوە هەیە كە لە ئاكامی جیابوونەوەی بزووتنەوەی گۆڕان لە یەكێتی هاتۆتە ئاراوە.
• بەڵام كاتێك داواكاری خۆپیشاندەران دەگۆڕێت بۆ داواكاری سیاسیی لایەنێكی سیاسیی كەهەموو خەمی گرتنە دەستی دەسەڵاتە، پێویستە خۆپیشاندەران ڕووبەڕووی ئەو پرسیارە بكەنەوە، ئایا دەتەوێت دەسەڵات بگریتەدەست بۆ ئەوەی ئەم نموونەیەی ئێستا لە سلێمانی بوونی هەیە لەهەموو كوردستان دووبارەی بكەیتەوە.
سیاسەتی ئەقڵانی و ئیرادەی خێر وەك تەنیا ڕێگە بۆ چارەسەری ئەم قەیرانە
ئەم قەیرانەی ئەمڕۆ لەسلێمانییەوە سەرچاوەی گرتووە، ئاكامی هەڵسوڕاندنی خراپی ئیداری و بەرەنجامی ئەو بارودۆخە سیاسییەیە كە لە ژینگەی سلێمانیدا بوونی هەیە، بۆیە دووبارەی دەكەینەوە ئەو داوایانەی خەڵكی سلێمانی و دەوروبەری بۆ چاكسازی بەرزی دەكەنەوە، داوای هەق و ڕەواو پیرۆزن، دەبێت بەرپرسیاران لە هۆكارەكانی گەندەڵی و كەمی خزمەتگوزارییەكان وەڵامیان بدەنەوە و هەوڵیش بدرێت لە سلێمانییەوە دەست بەچاكسازی و ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی بكرێت بۆ ئەوەی هەموو هەرێمی كوردستان بگرێتەوە، لەمەش ڕاشكاوانەتر چاكسازی ئیداری و قەڵاچۆكردنی گەندەڵی بەبڕیارێكی سیاسیی هاوبەشی لایەنە سیاسییەكان یان دامەزراندنی لیژنەیەك لە پەرلەمانی كوردستانەوە ناكرێت، بەڵكو دەبێت سیاسەتێكی ئەقڵانیانە هەبێت بۆ چۆنییەتی داڕشتنی بەرنامەیەك بۆ ئەوەی ڕووبەڕووی گەندەڵی ببینەوە، هەروەها دەبێت ئیرادەیەكی خێر هەبێت بۆ ئەوەی بتوانێت ئەو بەرنامەیە جێبەجێ بكات.
سەبارەت بەم پرسە و چۆنییەتی پیادەكردنی سیاسەتی ئەقڵانی پرۆفیسۆر مەهدی جابر ئوستادی زانستە سیاسییەكان لەزانكۆی سەڵاحەدین لە لێدوانێكی تایبەتتدا بۆ گوڵان بەمجۆرە هاتە ئاخاوتن و وتی: (سیاسەتی ئەقڵانی ئەو سیاسەتەیە كە پشت دەبەستێت بە بیركردنەوە لە ئاستە هەمەچەشنەكانی واقیع و خەسڵەتەكانی و بارودۆخەكەی، بەشێوازێكی ئاشتیانەو بونیادنەر، بەبێ گەڕانەوە بۆ توندوتیژی. فەیلەسووفی بەناوبانگ یۆرگان هابرماس بیرۆكەی چارەسەری ئەقڵانی بۆ دیاردە سیاسییەكان خستۆتەڕوو، وەك ڕێگەچارەو شێوازێك بۆ پێشكەشكردنی چارەسەر و وەڵامدانەوەی ئەو پرس و تەنگژانەی كە ڕووبەڕووی دنیای مۆدێرنە دەبنەوە. ئەقڵانییەت بەدرێژایی مێژوو میتۆدێكی بیركردنەوە و پێكهاتەو پوختەیەكی هزری مرۆڤایەتیی بووە، هەموو پەرەسەندنەكانی هزری مرۆڤایەتی دەخاتە بەر تیشك و نەشتەرگەری توێژینەوە. هەروەها كاریگەری زۆری هەبووە لە پەرەپێدان و هەڵكشانی بیركردنەوەی مرۆڤ بۆ دۆزینەوەی چارە لە دیاردە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكاندا، ئەمڕۆش لەسەردەمی جیهانگیریدا كە بازنەی پرس و گرفتەكان فراوانتر بوون، ئەقڵانییەت وەك تەوژمێكی فیكری سیاسی بایەخی خۆی زیاتر بۆ دەگەڕێتەوە لەپێناوی پێشكەشكردنی وەڵامی گونجاوی هاوئاست بە ڕەوڕەوەی پێشكەوتن. لەلایەكی دیكەوە سیاسەتی ئەقڵانی ، ئەخلاق وەك ڕەگەزێكی گرنگ لە دۆزینەوەی چارەسەر بۆ گرفتەكان بەكاردەهێنێت، لەبەر ئەوەی ئەگەر ئەخلاق لەبەرچاو نەگیرێت كارەسات و ئاكامی نێگەتیڤی لێ بەرهەم دێت. زۆربەی وڵاتانی دنیا بەرێگەیەكی نائەقڵانی و دوور لەبنەما ئەخلاقیەكان مامەڵە لەگەڵ دیاردەكاندا دەكەن هەروەكو چۆن ئێستا لە لیبیا بەفڕۆكەی جەنگی بۆردومانی خۆپیشاندەران دەكرێت، ئەمەش دووپات بوونەوەی ئەزموونی حوكمی بەدكاری سەدام حوسێن بوو كاتێك بەفڕۆكەی جەنگی و تانك و تۆپەوە گەلی كوردی جینۆساید دەكرد، تەنانەت گەیشتبووە ئەوەی چەكی كیمیاییان لەسەر تاقیبكاتەوە، ئەمەش دەلالەتە لەسەر داماڵینی مامەڵەی ئەخلاقی لەسیاسەتدا. لەم بۆچوونەمدا دەمەوێت بڵێم غیابی ڕەهەندەكانی ئەخلاق، لەسیاسەتدا، بەئاكامی خراپ كۆتایی بە دیاردەو ڕووداوەكان دێنێت. لەزۆربەی كاتەكاندا دووفاقی دەبینین لەنێوان ئەو هەڵوێستانەی سیاسین بەبەراورد بە هەڵوێستە ئەخلاقییەكان، من لە دژی ئەو بۆچوونەم كە دەڵێت سیاسەت جێگەی ئەخلاقی تێدا نابێتەوە. جەخت دەكەمەوە لەسەر ئەوەی كە سیاسەت وەك دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی كە لەهەزاران ساڵ پێش ئێستاوە بۆ خزمەتی مرۆڤ داهێنراوە، بەپلەی یەكەم پشت بەئەخلاق دەبەستێت هەروەك لە تێزەكانی ئەفڵاتۆن و ئەرستۆ و سوقرات دا بەجوانی ئاماژەی پێدراوە)).
پرۆفیسۆر جابر گرێدانەوەی ئەخلاق و سیاسەت بەپێویست دەزانێت، لەبەر ئەوەی بەبێ ڕەچاوكردنی بنەما ئەخلاقیەكان، ئیرادەی خێر بوونی نابێت، بۆیە هەر لەم چوارچێوەیەدا و سەبارەت بەو سیاسەتانەی توندوتیژی بەرهەم دێنێت، پرسیارمان كرد ئایا لە نێوان سیاسەتی تۆتالیتاری و بەرهەمهێنانی توندوتیژیدا پێوەندیيەك هەیە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا بەمجۆرە وەڵامی داینەوە: (بەڵێ، پێوەندییەكی توندو تۆڵ لەنێوان تۆتالیتار و توندوتیژیدا هەیە. تۆتالیتار بۆ زۆربەی كارەكانی پەنا دەباتە بەر توندوتیژی وەك ئامرازێك بۆ دیسپلینكردنی بزاڤی كۆمەڵگە، هەر لایەنێك بڕوای بەدیموكراتییەت و مافەكانی مرۆڤ نەبێت، هەروەها بڕوای بەدەستاودەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات نەبێت، دەبێتە تۆتالیتار. هەموو ئەو وتانەی لە زەمانی نازییەكاندا بەكاردەهات كاریگەرترین چەكی ڕژێمە تۆتالیتارەكانە كە دەیوت «درۆ بكە. درۆبكە. درۆبكە تا هەمووان باوەڕت پێدەكەن. ئەم خەسڵەتانەی باسم كردن بەجۆرەها تەكنیك و شێوازەوە بەكار دەهێنرێن، ئەمە ئاساییە بەلای تۆتالیتارەكانەوە، چونكە لە بنەڕەتدا بڕوایان بەدیموكراتییەت نییە، بەڵام نائاساییە بەلای ئێمەوە، چونكە ئەمە بەپێچەوانەی پیادەكردنی مافەكانی مرۆڤەوەیە، بەڵام ناكرێت هەموو ئایدلۆژیەتە تۆتالیتارییەكان لەیەك چوارچێوەدا كۆبكەینەوە، بۆ نموونە تۆتالیتارییەتی ئەزموونی سۆشیالیستی لە ئەزموونی فاشی یا نازی جیاوازە. سەبارەت بە دووری و نزیكیشیان لە ئەقڵانییەتەوە دیسان چەند ئاستێكی جیاوازیان لەیەكتر تێدا بەدی دەكرێت. كاتێك كە تۆتالیتاریەتی سۆشیالیستی دەخەینە بەر ڕەخنە، پێویستە دان بەوەدا بنێین كە سۆشیالیستی لایەنی پۆزەتیڤی بۆ مرۆڤایەتی تێدا بووە، بەڵام لە تۆتالیتاریەتی نازی و فاشیست كە لەئیتاڵیاو ئەڵمانیاو ئیسپانیادا كاریان پێدەكرا لەكوشت و بڕو جەنگ و خاپووركردن زیاتر هیچیان پێشكەش بە مێژووی مرۆڤایەتی نەكرد. هەردوو جەنگە جیهانییەكەی سەدەی بیستەم لەئەنجامی پیادەكردنی ئەو دوو تۆتالیتاریە لە ئەوروپادا هەڵگیرسا، بەڵام ئەگەر ڕژێمێكی دیموكراتی هەبێت پشت بەستوو بێت بەهەڵبژاردنی ئازادو خاوێنەوە، دەستاودەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات، جیاكردنەوەی هەرسێ دەسەڵاتەكەی لا مەبەست بێت، ڕێز لەمافەكانی مرۆڤ بگرێت، كۆمەڵگەی مەدەنی ئەكتیڤ بكات و دەوڵەت بكاتە كۆمەڵێك دامودەزگاو هەموو هاووڵاتیان لێی سوودمەند بن، كە لەقازانجی هاووڵاتیاندا بێت، هەروەها ئەگەر ئەم خەسڵەتانە لە بنەچەوە بەڕێكوپێكی ڕێڕەوی خۆیان وەرگرت،ئەوە بناغەیەكی ماددی و مەعنەوی بۆ ئەقڵانییەت لەو كۆمەڵگەیەدا پتەو دەبێت. بەمشێوەیە كاتێك ئەقڵانییەت و دیموكراتییەت كارتێكەر و كارتێكراو دەبن، لەئاكامدا ئارامی دەكەوێتە ناو كۆمەڵگەوە، نەك كۆمەڵگە ببێتە مەیدانێك بۆ ئاژاوەو پشێوی و هەركەس بەمیزاج و هەوەسی خۆی لە هەوڵی بەكارهێنانی هێز و چەسپاندنی مافەكانی خۆیدا دەستی باڵا دەبێت. بۆیە پێویستە دەزگاكان یاسایی و دیموكراتی بن، بەمشێوەیە لە ئارەزووی كەسێك یا سەركردەیەك بەدوور دەبن، بەمەش دەتوانرێت بەپێی هەلومەرجی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری كۆمەڵگەكە، سیستمێكی ئەقڵانی بونیاد بنرێت، ئەم ئەقڵانییەتەش گرێبەندە بە كەلتووری سیاسییەوە. كەواتە ئەم ڕێكخستنی دامودەزگایانە تەنیا ناوەستێتە سەر فەرمانڕەوایان و دەسەڵات، بەڵكو دەوەستێتە سەر كۆمەڵگەو هۆشیاری خەڵكیش، ئەمەش لەپێناوی داڕشتنەوەی سیاسەتێكی زانستییانەی وادا كە بەرژەوەندی هەمووان بپارێزێت)).
لەلایەكی دیكە و سەبارەت بەچۆنییەتی پیادەكردنی سیاسەتی ئەقڵانی و ئەو ئامرازانەی لەم سیاسەتەدا بەكاردەهێنرێت، پرسیارمان لە د.دۆغانچان ئۆزەل لە زانكۆی ئەنگلۆ- ئەمریكی لە پرتوگال كرد و لە لێدونێكی تایبەتدا پرۆفیسۆر ئۆزەل بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن و وتی: (لە ڕاستیدا تێڕوانینێكی باوی هەڵە هەیە لە بەكارهێنانی دەستەواژەی « ئەقڵانی» و « سیاسەتی ئەقڵانی» لەگەڵ «سیاسەتی ئایدیال» و «سیاسەتی ماقووڵدا»دا تێكەڵ دەكرێت. لە ڕاستیدا ئەقڵانییەت مانایەكی تەواو دیاری كراوی هەیە. لە سیاقی سیاسەتدا، ئەقڵانییەت پەیوەستە بە ئامرازەوە، نەك ئامانج. بە دەربڕینێكی دیكە، كاتێك باس لە سیاسەتی ئەقڵانی دەكرێت، ئەوا ئێمە باس لە ئامانجگەلێكی دیاریكراو ناكەین كە دەبێت سیستمە سیاسییەكە بیانهێنێتەدی (وەك بەرزكردنەوەی ئاستی بەختەوەری خەڵك یان پێكهێنانی سوپایەكی بەهێز، بەڵكو پەیوەستە بەو ئامرازانەوە كە لە ڕێیانەوە ئەم ئامانجانە بەدی دەهێنرێت، بەڵام ئیتیك، بەتایبەتی لە سیاقی سیاسیدا، زیاتر پەیوەستە بەو ئامانجەی هەوڵدەدرێت بهێنرێتەدی. كەواتە دەكرێت سیاسەتی ئەقڵانی لە خزمەت ئامانجی ئەخلاقی یا نائەخلاقیدا بێت. واتە دەكرێت بۆ خزمەتی خەڵك یا بۆ سەركوتكردنی خەڵك بەكار بهێنرێت. لە هەردوو حاڵەتەكەدا ئامانجەكانی خۆی كارایانە بەدەست دەهێنێت، لەم ڕووەوە، سیستمی سیاسەتی ئەقڵانی سیستمێكە كە:
أ) ئامانجە سیاسییە بەدیلەكان پاساوی خۆیان هەیە، ئەویش بە خستنەڕووی لایەنە باشەكانیان(بۆ نموونە وەك ئەوەی بڵێین دەبنەهۆی زیادكردنی تێكڕای داهاتی محەلی).
ب) كارابوون گرنكترین هۆكارە بۆ گەیشتن بە ئامانجە سیاسییە بڕیارلێدراوەكان. سیاسەتی ئەقڵانی دوو خەسڵەتی هەیە: یەكەمیان، سیاسەتی ئەقڵانی ستایشی لۆجیكی (بیركردنەوە) تاكەكەسی دەكات، لەبەر ئەوەی ئەمە دەبێتەهۆی ئەوەی سیاسەتی ئەقڵانی كارێكی مومكین بێت. كەواتە، پێوەنديیەكی ئیجابی هەیە لە نێوان سیاسەتی ئەقڵانی و تاكەكەسیدا. هەروەها لەو كۆمەڵگەیانەدا كە كەلتووری سیاسەتی ئەقڵانی باڵادەستە، ئەوا پێوەرە بنچینەییەكانی سیاسەت پێوەری «چەندی» دەبن. واتە پرۆسەكانی بڕیار دروستكردنی ئەقڵانیانە ئاڵۆزی و قووڵی ژیانی بۆ ژمارە و حسابات كورت دەكەنەوە، كەواتە ئەقڵانیبوون دەبێتەهۆی دوورخستنەوەی خواستە نائەقڵانییەكان لە پرۆسەكانی دروستكردنی بڕیاردا. لەبری ئەوە، سیاسەتی ئەقڵانی مرۆیی بوون دەگۆڕێت بۆ تاكەكەس بوون. ئەمە هاووڵاتیيەكی تاكەكەسی و ئەقڵانی دەخوڵقێنێت كە بڕیارە سیاسییەكانیان لەسەر ئەساسی لێكدانەوەی بەرژەوەندی گشتی، هەروەها بەرژەوەندیيە تایبەتیەكان بنیاد بنێن، نەك هۆكارە نائەقڵانییەكان، وەك ئینتیمای عەشائیری و باوەڕە ئاینییەكان)).
لەلایەكی دیكە و سەبارەت بە ئەنجامدانی چاكسازی لەكۆمەڵگە بەرێگەی سیاسەتی و ئەقڵانی و بەرێگەی دامەزراوەكان و پێوەندی نێوان سیاسەتی ئەقڵانی و پشت بەستن بەدامەزراوەكان بۆ ئەنجامدانی چاكسازی د.ئۆزەل لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان وتی: (پێموایە پێوەندیيەكە دوو ئاڕاستەی هەیە. مەبەستم ئەوەیە پێوەندیيەكی دوولایەنە هەیە لە نێوان پرۆسەكانی بڕیاردروستكردنی ئەقڵانی و چوارچێوە دامەزراوەییەكاندا ڕوونە كە ئەوە خەڵكن نەك دامەزراوەكان كە بەشداری لە داڕشتنی سیاسەتدا دەكەن. لەگەڵ ئەوەشدا، دامەزراوەكانی سیاسەتی ئەقڵانی هەوڵی خوڵقاندنی سیاسەتی ئەقڵانی دەدەن. هەروەها سیاسەتی ئەقڵانی هەمیشە پەرە بە دامەزراوە ئەقڵانییەكان دەدا. كەواتە بەدەستێهنانی سیستمێكی سیاسی كە پرۆسەكانی بڕیاردروستكردن لەلایەن دەنگدەران، دامەزراوەكانی دەوڵەت و پارتە سیاسییەكانەوە ئەقڵانی بن، ئەوا دەبێت لەڕێی پرۆسەیەكی دوورودرێژەوە كە تێیدا سیاسەت و چاكسازی ئەقڵانی دامەزراوە ئەقڵانییەكان بخوڵقێنن. ئەگەر كەسێك دركی بەوەكرد هەندێ چاكسازی بەرهەڵستی توندوتیژی لێدەكەوێتەوە، ئەوا من پێشنیاردەكەم لە پێناو پاراستنی سەقامگیری و ژیانی ئینسانەكاندا جیاوازی بكرێت لەنێوان داواكاریيە بە پەلەكان (وەك مافی مرۆڤ و پێداویستیە بنەڕەتیەكانی دیموكراسی) و ئەو داواكاریانەی كە دەكرێت گفتوگۆیان لەبارەوە بكرێت لەگەڵ ئەو كەسانەی بەرهەڵستی چاكسازیەكە دەكەن. كە دەكرێت ئەم داواكاریانەی دوا دوابخرێن و لەمەودای دووردا بەدەست بهێنرێن. بە كورتی، ناتوانیت پشت بە هێزێكی نادیموكراتی بۆ ئەنجامدانی چاكسازی دیموكراتی ببەستیت. دەبێت دڵی خەڵك كەسب بكەیت و پشتیان پێبەستیت.
پرۆفیسۆر محەمەد شەریف سەرۆكی كۆڕبەندی فیكری لەسەر ئەم بارودۆخەی ئێستای كوردستان و چۆنییەتی پیادەكردنی سیاسەتێكی ئەقڵانی بۆ چارەسەركردنی گرفتەكان، لەلێدوانێكی تایبەتی بۆ ئەم ڕاپۆرتەی گوڵان، جەختی لەسەر ئەوە كردەوە پێش ئەوەی باسی سیاسەتی ئەقڵانی بكەین، پێویستە باسی سیاسەت بكەین، لەم چوارچێوەیەدا وتی: (لە سەرەتادا دەبێ بڵێین سیاسەت چییە؟ سیاسەت ئیدارەی حكومەت و میللەتە، نەك ئیدارەی فەرمانگەیەك، واتە سیاسەت ئیدارەیەكی تایبەتەو گرنگیدانێكی زیاترە بەچۆنییەتی ئیدارەی ئەو حكومەتەی كە ئەم هەیئەتە دەیكات، ئەگەر ئیدارە خۆی زانستێكی هەبێت، ئەوە سیاسەتیش لەناو ئیدارەدا زانستێكی تایبەتی خۆی هەیە، پەرلەمانی كوردستانەوە ناكرێت، بەڵكو دەبێت سیاسەتێكی ئەقڵانیانە هەبێت بۆ چۆنییەتی داڕشتنی بەرنامەیەك بۆ ئەوەی ڕووبەڕووی گەندەڵی ببینەوە، هەروەها دەبێت ئیرادەیەكی خێر هەبێت بۆ ئەوەی بتوانێت ئەو بەرنامەیە جێبەجێ بكات.
سەبارەت بەم پرسە و چۆنییەتی پیادەكردنی سیاسەتی ئەقڵانی پرۆفیسۆر مەهدی جابر ئوستادی زانستە سیاسییەكان لەزانكۆی سەڵاحەدین لە لێدوانێكی تایبەتتدا بۆ گوڵان بەمجۆرە هاتە ئاخاوتن و وتی: (سیاسەتی ئەقڵانی ئەو سیاسەتەیە كە پشت دەبەستێت بە بیركردنەوە لە ئاستە هەمەچەشنەكانی واقیع و خەسڵەتەكانی و بارودۆخەكەی، بەشێوازێكی ئاشتیانەو بونیادنەر، بەبێ گەڕانەوە بۆ توندوتیژی. فەیلەسووفی بەناوبانگ یۆرگان هابرماس بیرۆكەی چارەسەری ئەقڵانی بۆ دیاردە سیاسییەكان خستۆتەڕوو، وەك ڕێگەچارەو شێوازێك بۆ پێشكەشكردنی چارەسەر و وەڵامدانەوەی ئەو پرس و تەنگژانەی كە ڕووبەڕووی دنیای مۆدێرنە دەبنەوە. ئەقڵانییەت بەدرێژایی مێژوو میتۆدێكی بیركردنەوە و پێكهاتەو پوختەیەكی هزری مرۆڤایەتیی بووە، هەموو پەرەسەندنەكانی هزری مرۆڤایەتی دەخاتە بەر تیشك و نەشتەرگەری توێژینەوە. هەروەها كاریگەری زۆری هەبووە لە پەرەپێدان و هەڵكشانی بیركردنەوەی مرۆڤ بۆ دۆزینەوەی چارە لە دیاردە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكاندا، ئەمڕۆش لەسەردەمی جیهانگیریدا كە بازنەی پرس و گرفتەكان فراوانتر بوون، ئەقڵانییەت وەك تەوژمێكی فیكری سیاسی بایەخی خۆی زیاتر بۆ دەگەڕێتەوە لەپێناوی پێشكەشكردنی وەڵامی گونجاوی هاوئاست بە ڕەوڕەوەی پێشكەوتن. لەلایەكی دیكەوە سیاسەتی ئەقڵانی ، ئەخلاق وەك ڕەگەزێكی گرنگ لە دۆزینەوەی چارەسەر بۆ گرفتەكان بەكاردەهێنێت، لەبەر ئەوەی ئەگەر ئەخلاق لەبەرچاو نەگیرێت كارەسات و ئاكامی نێگەتیڤی لێ بەرهەم دێت. زۆربەی وڵاتانی دنیا بەرێگەیەكی نائەقڵانی و دوور لەبنەما ئەخلاقیەكان مامەڵە لەگەڵ دیاردەكاندا دەكەن هەروەكو چۆن ئێستا لە لیبیا بەفڕۆكەی جەنگی بۆردومانی خۆپیشاندەران دەكرێت، ئەمەش دووپات بوونەوەی ئەزموونی حوكمی بەدكاری سەدام حوسێن بوو كاتێك بەفڕۆكەی جەنگی و تانك و تۆپەوە گەلی كوردی جینۆساید دەكرد، تەنانەت گەیشتبووە ئەوەی چەكی كیمیاییان لەسەر تاقیبكاتەوە، ئەمەش دەلالەتە لەسەر داماڵینی مامەڵەی ئەخلاقی لەسیاسەتدا. لەم بۆچوونەمدا دەمەوێت بڵێم غیابی ڕەهەندەكانی ئەخلاق، لەسیاسەتدا، بەئاكامی خراپ كۆتایی بە دیاردەو ڕووداوەكان دێنێت. لەزۆربەی كاتەكاندا دووفاقی دەبینین لەنێوان ئەو هەڵوێستانەی سیاسین بەبەراورد بە هەڵوێستە ئەخلاقییەكان، من لە دژی ئەو بۆچوونەم كە دەڵێت سیاسەت جێگەی ئەخلاقی تێدا نابێتەوە. جەخت دەكەمەوە لەسەر ئەوەی كە سیاسەت وەك دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی كە لەهەزاران ساڵ پێش ئێستاوە بۆ خزمەتی مرۆڤ داهێنراوە، بەپلەی یەكەم پشت بەئەخلاق دەبەستێت هەروەك لە تێزەكانی ئەفڵاتۆن و ئەرستۆ و سوقرات دا بەجوانی ئاماژەی پێدراوە)).
پرۆفیسۆر جابر گرێدانەوەی ئەخلاق و سیاسەت بەپێویست دەزانێت، لەبەر ئەوەی بەبێ ڕەچاوكردنی بنەما ئەخلاقیەكان، ئیرادەی خێر بوونی نابێت، بۆیە هەر لەم چوارچێوەیەدا و سەبارەت بەو سیاسەتانەی توندوتیژی بەرهەم دێنێت، پرسیارمان كرد ئایا لە نێوان سیاسەتی تۆتالیتاری و بەرهەمهێنانی توندوتیژیدا پێوەندیيەك هەیە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا بەمجۆرە وەڵامی داینەوە: (بەڵێ، پێوەندییەكی توندو تۆڵ لەنێوان تۆتالیتار و توندوتیژیدا هەیە. تۆتالیتار بۆ زۆربەی كارەكانی پەنا دەباتە بەر توندوتیژی وەك ئامرازێك بۆ دیسپلینكردنی بزاڤی كۆمەڵگە، هەر لایەنێك بڕوای بەدیموكراتییەت و مافەكانی مرۆڤ نەبێت، هەروەها بڕوای بەدەستاودەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات نەبێت، دەبێتە تۆتالیتار. هەموو ئەو وتانەی لە زەمانی نازییەكاندا بەكاردەهات كاریگەرترین چەكی ڕژێمە تۆتالیتارەكانە كە دەیوت «درۆ بكە. درۆبكە. درۆبكە تا هەمووان باوەڕت پێدەكەن. ئەم خەسڵەتانەی باسم كردن بەجۆرەها تەكنیك و شێوازەوە بەكار دەهێنرێن، ئەمە ئاساییە بەلای تۆتالیتارەكانەوە، چونكە لە بنەڕەتدا بڕوایان بەدیموكراتییەت نییە، بەڵام نائاساییە بەلای ئێمەوە، چونكە ئەمە بەپێچەوانەی پیادەكردنی مافەكانی مرۆڤەوەیە، بەڵام ناكرێت هەموو ئایدلۆژیەتە تۆتالیتارییەكان لەیەك چوارچێوەدا كۆبكەینەوە، بۆ نموونە تۆتالیتارییەتی ئەزموونی سۆشیالیستی لە ئەزموونی فاشی یا نازی جیاوازە. سەبارەت بە دووری و نزیكیشیان لە ئەقڵانییەتەوە دیسان چەند ئاستێكی جیاوازیان لەیەكتر تێدا بەدی دەكرێت. كاتێك كە تۆتالیتاریەتی سۆشیالیستی دەخەینە بەر ڕەخنە، پێویستە دان بەوەدا بنێین كە سۆشیالیستی لایەنی پۆزەتیڤی بۆ مرۆڤایەتی تێدا بووە، بەڵام لە تۆتالیتاریەتی نازی و فاشیست كە لەئیتاڵیاو ئەڵمانیاو ئیسپانیادا كاریان پێدەكرا لەكوشت و بڕو جەنگ و خاپووركردن زیاتر هیچیان پێشكەش بە مێژووی مرۆڤایەتی نەكرد. هەردوو جەنگە جیهانییەكەی سەدەی بیستەم لەئەنجامی پیادەكردنی ئەو دوو تۆتالیتاریە لە ئەوروپادا هەڵگیرسا، بەڵام ئەگەر ڕژێمێكی دیموكراتی هەبێت پشت بەستوو بێت بەهەڵبژاردنی ئازادو خاوێنەوە، دەستاودەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات، جیاكردنەوەی هەرسێ دەسەڵاتەكەی لا مەبەست بێت، ڕێز لەمافەكانی مرۆڤ بگرێت، كۆمەڵگەی مەدەنی ئەكتیڤ بكات و دەوڵەت بكاتە كۆمەڵێك دامودەزگاو هەموو هاووڵاتیان لێی سوودمەند بن، كە لەقازانجی هاووڵاتیاندا بێت، هەروەها ئەگەر ئەم خەسڵەتانە لە بنەچەوە بەڕێكوپێكی ڕێڕەوی خۆیان وەرگرت،ئەوە بناغەیەكی ماددی و مەعنەوی بۆ ئەقڵانییەت لەو كۆمەڵگەیەدا پتەو دەبێت. بەمشێوەیە كاتێك ئەقڵانییەت و دیموكراتییەت كارتێكەر و كارتێكراو دەبن، لەئاكامدا ئارامی دەكەوێتە ناو كۆمەڵگەوە، نەك كۆمەڵگە ببێتە مەیدانێك بۆ ئاژاوەو پشێوی و هەركەس بەمیزاج و هەوەسی خۆی لە هەوڵی بەكارهێنانی هێز و چەسپاندنی مافەكانی خۆیدا دەستی باڵا دەبێت. بۆیە پێویستە دەزگاكان یاسایی و دیموكراتی بن، بەمشێوەیە لە ئارەزووی كەسێك یا سەركردەیەك بەدوور دەبن، بەمەش دەتوانرێت بەپێی هەلومەرجی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری كۆمەڵگەكە، سیستمێكی ئەقڵانی بونیاد بنرێت، ئەم ئەقڵانییەتەش گرێبەندە بە كەلتووری سیاسییەوە. كەواتە ئەم ڕێكخستنی دامودەزگایانە تەنیا ناوەستێتە سەر فەرمانڕەوایان و دەسەڵات، بەڵكو دەوەستێتە سەر كۆمەڵگەو هۆشیاری خەڵكیش، ئەمەش لەپێناوی داڕشتنەوەی سیاسەتێكی زانستییانەی وادا كە بەرژەوەندی هەمووان بپارێزێت)).
لەلایەكی دیكە و سەبارەت بەچۆنییەتی پیادەكردنی سیاسەتی ئەقڵانی و ئەو ئامرازانەی لەم سیاسەتەدا بەكاردەهێنرێت، پرسیارمان لە د.دۆغانچان ئۆزەل لە زانكۆی ئەنگلۆ- ئەمریكی لە پرتوگال كرد و لە لێدونێكی تایبەتدا پرۆفیسۆر ئۆزەل بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن و وتی: (لە ڕاستیدا تێڕوانینێكی باوی هەڵە هەیە لە بەكارهێنانی دەستەواژەی « ئەقڵانی» و « سیاسەتی ئەقڵانی» لەگەڵ «سیاسەتی ئایدیال» و «سیاسەتی ماقووڵدا»دا تێكەڵ دەكرێت. لە ڕاستیدا ئەقڵانییەت مانایەكی تەواو دیاری كراوی هەیە. لە سیاقی سیاسەتدا، ئەقڵانییەت پەیوەستە بە ئامرازەوە، نەك ئامانج. بە دەربڕینێكی دیكە، كاتێك باس لە سیاسەتی ئەقڵانی دەكرێت، ئەوا ئێمە باس لە ئامانجگەلێكی دیاریكراو ناكەین كە دەبێت سیستمە سیاسییەكە بیانهێنێتەدی (وەك بەرزكردنەوەی ئاستی بەختەوەری خەڵك یان پێكهێنانی سوپایەكی بەهێز، بەڵكو پەیوەستە بەو ئامرازانەوە كە لە ڕێیانەوە ئەم ئامانجانە بەدی دەهێنرێت، بەڵام ئیتیك، بەتایبەتی لە سیاقی سیاسیدا، زیاتر پەیوەستە بەو ئامانجەی هەوڵدەدرێت بهێنرێتەدی. كەواتە دەكرێت سیاسەتی ئەقڵانی لە خزمەت ئامانجی ئەخلاقی یا نائەخلاقیدا بێت. واتە دەكرێت بۆ خزمەتی خەڵك یا بۆ سەركوتكردنی خەڵك بەكار بهێنرێت. لە هەردوو حاڵەتەكەدا ئامانجەكانی خۆی كارایانە بەدەست دەهێنێت، لەم ڕووەوە، سیستمی سیاسەتی ئەقڵانی سیستمێكە كە:
أ) ئامانجە سیاسییە بەدیلەكان پاساوی خۆیان هەیە، ئەویش بە خستنەڕووی لایەنە باشەكانیان(بۆ نموونە وەك ئەوەی بڵێین دەبنەهۆی زیادكردنی تێكڕای داهاتی محەلی).
ب) كارابوون گرنكترین هۆكارە بۆ گەیشتن بە ئامانجە سیاسییە بڕیارلێدراوەكان. سیاسەتی عەقڵانی دوو خەسڵەتی هەیە: یەكەمیان، سیاسەتی عەقڵانی ستایشی لۆجیكی (بیركردنەوە) تاكەكەسی دەكات، لەبەر ئەوەی ئەمە دەبێتەهۆی ئەوەی سیاسەتی عەقڵانی كارێكی مومكین بێت. كەواتە، پێوەنديیەكی ئیجابی هەیە لە نێوان سیاسەتی ئەقڵانی و تاكەكەسیدا. هەروەها لەو كۆمەڵگەیانەدا كە كەلتووری سیاسەتی ئەقڵانی باڵادەستە، ئەوا پێوەرە بنچینەییەكانی سیاسەت پێوەری «چەندی» دەبن. واتە پرۆسەكانی بڕیار دروستكردنی ئەقڵانیانە ئاڵۆزی و قووڵی ژیانی بۆ ژمارە و حسابات كورت دەكەنەوە، كەواتە ئەقڵانیبوون دەبێتەهۆی دوورخستنەوەی خواستە ناعەقڵانییەكان لە پرۆسەكانی دروستكردنی بڕیاردا. لەبری ئەوە، سیاسەتی ئەقڵانی مرۆیی بوون دەگۆڕێت بۆ تاكەكەس بوون. ئەمە هاووڵاتیيەكی تاكەكەسی و ئەقڵانی دەخوڵقێنێت كە بڕیارە سیاسییەكانیان لەسەر ئەساسی لێكدانەوەی بەرژەوەندی گشتی، هەروەها بەرژەوەندیيە تایبەتیەكان بنیاد بنێن، نەك هۆكارە نائەقڵانییەكان، وەك ئینتیمای عەشائیری و باوەڕە ئاینییەكان)).
لەلایەكی دیكە و سەبارەت بە ئەنجامدانی چاكسازی لەكۆمەڵگە بەرێگەی سیاسەتی و ئەقڵانی و بەرێگەی دامەزراوەكان و پێوەندی نێوان سیاسەتی ئەقڵانی و پشت بەستن بەدامەزراوەكان بۆ ئەنجامدانی چاكسازی د.ئۆزەل لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان بەڵام ئەو زانست و زەوابت و بنچینەییە كە سیاسەت پێناسە دەكات یان پۆلێنی دەكات كە چۆن بێت، ئەوە نەرم و نیانی هەیە، بەپێی سەردەم و جوگرافیا و پێوەندییەكان دەگۆڕێت. بێگومان لە خودی سیاسەت ئەقڵانییەتی تێدایە، ئەگەر سیاسەت ئەقڵانییەت نەبێت ئەوە سیاسەت نییە، ئەوە مانای ئیدارەیەكی گێرەشێوێنە، بەڵام سیاسەتی ئەقڵانی مانای ئەوەیە كە ڕەچاوی پێویستی بارودۆخەكە بكات، مانای ئەوەیە ئەوانەی سیاسەت دەكەن سۆز و بیروباوەڕ و ئارەزووی خۆیان دەبێ لەولاوە دابنێن و تێكەڵی سیاسەتەكەی نەكەن، ڕوو لە بەرژەوەندی میللەت بكەن، چونكە ئەوەی ئەشكالیات لە سلوكی مرۆڤ و كۆمەڵگە و تاكەكان دروست دەكات ئەوە سۆزە كەوا دەكات بەرەو ئارەزوو بەرژەوەندی خۆی و حزبەكەی ببات، بۆیە كە سیاسەت دووربوو لە سۆز ئەوە ئەقڵانییە، لەو كاتەدا بێگومان ئەوە یاسا و ئەخلاق هەیە، بە تەئكیدیش بنەمای یاساش ئەخلاقە، بەڵام جیاوازی لە نێوان یاسا و ئەخلاق هەیە، چونكە هەرچی ئەخلاقە پابەند نییە و لەو كاتەدا ئەگەر بەبێ ئەخلاقیش كار و هەڵسوكەوت نەكرا كەس ناتوانێ داوات لەسەر تۆماربكات، بەڵام كە دەڵێین یاسا ئەگەر ڕەفتارەكەت بەپێی یاسانەبوو ئەوكاتە كۆمەڵگە و تاكەكەس و میللەت لە ڕێگەی داواكاری گشتییەوە دەتوانێ داواكاریت لەسەر تۆماربكات، لە سیاسەتی ئەقڵانیدا یاسا لە پێش ئەخلاقەوە دێت و ئەخلاق پاڵپشتی و هێز بە یاسا دەدات، لە یاسای سیاسی دەستوورمان هەیە و هەموو ئەو یاسایانەی لە كۆمەڵگەی دیموكراتی هەیە دەبێ لە بەرژەوەندی جێبەجێكردنی یاسا و بارودۆخ و میللەتەكە بێت، سیاسەتی ئەقڵانی بەپێی بنەما و زەوابتەوە دەبێ بە گوێرەی بارودۆخ و یاسای ناوخۆ بێت، هاوكات دەبێ پابەندی پێوەندی و یاسا نێودەوڵەتییەكانیش بێت)).
سەبارەت بە چۆنییەتی پیادەكردنی ئەم سیاسەتە لەلایەن دامەزراوەكانەوە و چۆنییەتی چارەسەركردنی كێشە و گرفتەكانی كۆمەڵگە، پرۆفیسۆر محەمەد شەریف وتی: (دەوڵەتی ئەو سەردەمە لە دوولایەن پێكهاتووە، لایەنێكیان موئەسەساتی دەوڵەتە وەكو(ڕاپەڕاندن و تەشریعی و قەزائی) ئەو سێ دەزگایەش كۆڵەگەی سەرەكی دەوڵەتن، بەڵام ئەمانەش بە تەنیا بەس نییە، بۆیە لایەنەكەی تر كۆمەڵگەی مەدەنییە تەواوكار و پاڵپشتی سێ كۆڵەگە سەرەكییەكەیە، لەبەر ئەوەی كۆمەڵگەی مەدەنی جگە لەوەی یارمەتیدەرن لە هەمان كاتیشدا لە حوكم بەشدارن و كاریگەری ڕاستەوخۆیان هەیە، چونكە ئەوانە زانیاری و شارەزایی بە دەوڵەت و دەزگاكان دەدەن، گەرچی ئێستاش لە نیزامی عێراقی بەشێوەیەكی گشتی لە كوردستان بەتایبەتی كۆمەڵگەی مەدەنی دواكەوتووە و حكومەتمان زۆر لە پێشترە، ئەوەش یەكێك لە كێشە سەرەكییەكانی كوردستانە. هەربۆیە كاتێك توندوتیژی ڕوودەدات، پێموایە هەڵە لەوەدایە كە هاوسەنگی لە نێوان حكومەت و كۆمەڵگەی مەدەنی نییە، بێگومان حكومەتەكەمان ئەكتیڤە، ئەگەر هەر كەسێك بڵێت حكومەت لاوازە ئەوە ڕاست ناكات، بەڵام كێشەكە لەوەدایە لایەنەكەی تری كە كۆمەڵگەی مەدەنییە لاوازە، دیارە كە خۆیان نەچوونەتە پێش یان ماویانە پێی نەداون، بۆ نموونە سەندیكای كرێكاران پێویستە لە چارەسەركردنی گرفتی كرێكاران دەنگی هەبێت، بەڵام ئەوانە زۆربەیان هیچ دەنگیان نییە، پێم باشە هەتا بەو دواییەش لە میسر كرێكاران و جووتیاران نوێنەریان لە پەرلەمان هەبوو، هەروەها بۆ نموونە زانكۆكان لە كوردستان ناوەندی بیروهزر و پێشەنگن پێویستە ئەوانە ئەگەر سەركردە نەبن، بەڵام لەسەركردایەتی حوكم و دەوڵەت بەشداربن، بۆیە پێویستە پێش ئەوەی چاكسازی بكەین هاوسەنگی لە نێوان موئەسەساتی سیاسی و مەدەنی بكرێت. ئێمە تازەین و لە پێشكەوتنداین، تا ئێستا گرنگی بە چاكسازی نەدراوە، لەبەر ئەوە نییە كە نایانەوێت چاكسازی بكەن، بەڵام چاكسازی بە تەنیا بە حكومەت ناكرێـت بەبێ بەشداری كۆمەڵگەی مەدەنی، من ناڵێم شەقام و لەگەڵ ئەوە نیمە كە ئەو بارودۆخەی ئێستا ڕوویداوە یان دوو كەس دانامەزرێن بێنە سەر شەقام و بڵێن حكومەت بڕووخێت، قەت لەگەڵ ئەو ڕاوبۆچوونە نیم، بۆیە دەڵێم ئەو بارودۆخەی ئێستا كە لەهەندێ شاری كوردستان هەیە تەندروست نییە ئەمە ڕێكخراوەو شتێكی لە پشتە، بەڵام تەئكید دەكەمە بۆ چاكسازی دەبێ هەنگاو بە هەنگاو بەهاوسەنگی كۆمەڵگەی مەدەنی لەگەڵ حكومەت بەشداربێت، بۆی هەیە بپرسین حكومەت و پەرلەمان و دەزگاكانی تر هەڵبژێردراون، بێگومان وایە، بەڵام سەندیكا و كۆمەڵگەكانی مەدەنیش بەهەمان شێوە لەلایەن چین و توێژی جیاجیا هەڵبژێردراون بۆیە هەندێ لە فەیلەسووفەكان بەتایبەتی ئەڵمانەكان لە كاتی خۆی دیموكراتییەتیان والێك دەدایەوە كە دەبێ لە نەقابەكانەوە بێنە سەر حوكم و حكومەت و پەرلەمان و دەسەڵات پێك بێنن، بەڵام ئەو نیزامە نەچووە سەر و سەركەتوو نەبوو، دووبارە دەڵێم دەبێ بەشداریكردنی كۆمەڵگەی مەدەنی كاریگەر و نزیك لە حكومەت بێت، نەك بۆ هەر عینوانێك داوابكرێت بێنە سەر شەقام و خۆپیشاندان بكەن یان هەڕەشە بكەن، ئەو كارانە ڕاست نییە و دەبێ كۆتایی پێ بێت. لێرەدا دەرفەتە ئاماژە بەو بارودۆخەی ئێستای كوردستان بكەم بەتایبەتی ئەوەی لە شاری سلێمانی هاتۆتە پێش، بارودۆخێكی ناخۆش و زەنگێكی مەترسیدارە، لەبەر ئەوەی من وەكو ئەكادیمیەك كە دەمەوێت لەڕووی زانستی بارودۆخەكە بخوێنمەوە هیچ هۆكارێكی بابەتی نابینمەوە كە بگاتە ئەو ڕاددەی كە ڕوویداوە، تەنیا لایەنی عاتیفی خۆیان نەبێت كە هەندێك كەس دەیانەوێت ئەو ئەزموونە تێك بدەن، چونكە خەڵكی سلێمانی هەمووی لەگەڵ ئەزموونی كوردستاندایە و پارێزگاری لێدەكەن.
بۆیە هەرچی بكەیت و چاكسازیش ئەنجام بدرێت ئەو كەسانە هەر ڕازی نین و كێشەكە لێرەدایە، لەبەر ئەوەی بارودۆخەكەی دروستیان كردووە دەستی لە پشتەو مەبەستدارە، بەڵام بەهەر جۆرێك بێت چاكسازی بكرێت كارێكی باش و سەركەوتووە، چاكسازیش بە چەند ڕێگەیەك دەبێت لەوانە كۆمەڵگەی مەدەنی بێتە پێش، هەروەها بیر لە چاككردنی باروگوزەرانی هەژاران و بێكارن بكرێتەوە، هاوكات ئێمە نەوتمان هەیە ئەو وڵاتانەی نەوتی هەبێت نابێت هەژاری تێدابێت، بۆ ئەو مەبەستەش كوردستان پلانێكی(5) ساڵی دەوێت تاوەكو هەژاری نەمێنێت، لەسەرووی هەموو ئەمانە ئێمە دەبێ سەرژمێرییەك لە كوردستان ئەنجام بدەین، بۆ ئەوەی دەست نیشانی ئەو كەسانە بكرێـت كە بە فیعلی نانیان نییە و ناتوانن بژین. دووبارەی دەكەمەوە ئەو هێزە نادیموكراتییەی ئێستا بانگەشەی چاكسازی دەكات ئەگەر بێتە سەر حوكم لە حوكمی پێشتر لە (100%) خراپتر دەكات، ئەمەش بە لێكدانەوەی سیاسی كۆن پێی دەڵێن دیماگۆگی واتە جەماوەر چەواشە دەكەن.
لایەنێكی دیكەی سیاسەتی ئەقڵانی پەیوەستە بەو فەلسەفە سیاسییەی لەپشت ئەم سیاسەتەوەیە، لەمبارەوە پرۆفیسۆر سیمۆن كۆشین ئوستادی فەلسەفەی سیاسەت لە زانكۆی كالیفۆرنیا لە لێدوانێكی تایبەتدا بۆ گوڵان بەمجۆرە باسی ئەم لایەنەی كردو وتی: (زۆرجار كە زانا سیاسییەكان باس لە سیاسەتی ئەقڵانی دەكەن، پێیانوایە پێویستە دامەزراوەیەكی ئەقڵانی لەپێناو بەرژەوەندییە نیشتمانییەكان كاربكات. بۆ نموونە، كاتێك كە وڵاتانی ئەوروپا لە یەكێتی ئەوروپا هەڵستان بە تاوتۆكردنی سیاسەتەكان، هەر نوێنەرێك لە نوێنەرەكانی وڵاتەكان هەوڵیاندەدا پارێزگاری لە بەرژەوەندییەكانی وڵاتی خۆیان بكەن، لەم بارەیەشەوە من پێموایە كە ڕەفتارەكانیان ئەقڵانی بوو. ئەم پێناسەیە هەر هەمان واتا دەگرێتەوە بۆ ئەقڵانییەتی ئابووری، بەشێوەیەك كە لەپێناو پاراستنی بەرژەوەندییەكانی خۆتان كاربكەن. زۆر لە فەیلەسوفەكان كە لەژێر كاریگەریی فەیلەسوف « ئەمانوئێل كانت»دان، بەشێوەیەكی جیاواز لە چەمكی عەقلانییەت تێگەیشتوون و پێیانوایە واتای «ئەقڵانییەت» بریتییە لەو شتانەی كە لەڕووی ڕەوشتەوە دروستە و مەرج نییە لەبەرژەوەندیی هەموو لایەك بێت. هەربۆیە، ئەگەر بێت و تۆ لەژێر كاریگەریی «كانت» بیت و پێتوابێت كە سیاسەت پێویستە ئەقڵانی بێت، ئەوكات پێویستە هەموو لایەنێك هاوڕادەبن لەبەرئەوەی تەنیا یەك سیاسەتی ئەخلاقی دروست بۆ هەمووان بوونی هەیە. لەكاتێكدا لەڕووی تێگەیشتی پێشوودا، هەموو لایەنەكان ناڕازی دەبوون لەبەرئەوەی هەر لایەنێك خاوەن بەرژەوەندییەكی سەربەخۆیە و لەئاكامدا ململانێ دەكەوێتە نێو لایەنەكان. هەربۆیە، ئەم مەسەلەیە پەیوەستە بە جۆری بارودۆخەكە، بەڵام لەهەموو حاڵەتەكاندا، پێموایە ڕێگەچارەی یەكەم باشترە بۆ وڵاتان پەیڕەوی بكەن، مەبەستم ڕەفتاری ئەقڵانە زۆر باشترە لە ڕەفتاری نائەقڵانی، لەبەرئەوەی هەرگیز ناتوانرێت پێشبینیی ڕەفتاری ئەو وڵاتانە بكرێت كە بەشێوەیەكی ئەقڵانە ڕەفتارناكەن. بۆ نموونە، كۆریای باكوور ڕەفتارەكانی بەشێوەیەكی ڕەها نائەقڵانەیە و ستراتیژییەتێكی هەیە كە هەمیشە ڕۆژئاوای لە ئامادەباشی ڕاگرتووە لەبەرئەوەی ڕۆژئاوا هەرگیز ناتوانێت پێشبینیی پێشوەختە بكات بۆ ڕەفتارەكانی كۆریای باكوور. هەندێك جار دەتوانین بڵێین كە ئەو ڕەفتارەی كە لە ڕواڵەتدا نائەقڵانییە، بەڵام لەناوەڕۆكدا ستراتیژییەتێكی ئەقڵانییە، لەبەرئەوەی زۆرجار ڕەفتاری نائەقڵانە دەتگەیەنێتە ئامانجەكانت، هەربۆیەش دەبینین ناو بەناو كۆریای باكوور بە چاونەترسانە هێرش دەكاتە سەر كۆریای باشوور و كەشتییەكان نوقمی ژێر ئاو دەكات و یان كاتێك كە هەندێك ڕەفتاری سەیر و نامۆ ئەنجامدەدات لەپێناو ڕاكێشانی سەرنجی جیهان)).
لەلایەكی دیكەوە و سەبارەت بەوەی ئایا دەكرێت بڵێین هەموو سیاسەتێكی ئەقڵانی سیاسەتێكی ڕەچاوی بنەما ئەخلاقیەكان دەكات؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا پرۆفیسۆر كۆشین بەمجۆرە وەڵامی داینەوە: (لەڕووی بۆچوونی «كانت»ەوە بەڵێ سیاسەتی ئەقڵانی واتە ئەو سیاسەتەی كە ڕەچاوی بنەما ئەخلاقیەك