ئەو بارودۆخە سیاسییەی دوای بەیاننامەكەی بزووتنەوەی گۆڕان هاتە ئاراوە، ئاماژە نییە بۆ بەهێزی بەیاننامەكە یان هیستریایی دەسەڵات وەك بزووتنەوەی گۆڕان شانازی پێوەدەكەن، یان دەیانەوێت ناوەرۆكی هەڵەی بەیاننامەكەی پێ بشارنەوە، بەڵكو ئاماژەیە بۆ بەكارهێنانی هەندێك وشە و دەستەواژەی سیاسیی كە نابەرپرسیارانە بزووتنەوەی گۆڕان لە بەیاننامەكەیان بەكاریان هێناوە و خەڵكی كوردستان بە لایەنگیرانی دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆن و بەخەڵكی سادە و رۆشنبیرانیشەوە وەك مەترسیەك لەسەر داهاتووی پرۆسە دیموكراسییەكە دەیخوێننەوە، هەستكردن بەم مەترسیە نیشانەی بەرەو پێشەوەچوونی بیری سیاسیی و تێگەیشتنە لەمانای دیموكراتی لەلایەن تاكی كوردستانەوە، ئەمەش واتە دەربڕینی ناڕەزایی فراوان و سەركۆنە كردنی شێوازی داڕشتنی بەیانەكە، رەنگدانەوەی ئاستی كامڵبوونی بیری سیاسیی و رەنگدانەوەی تێگەیشتنی شەقامی سیاسیی كوردستانە لە رۆشنبیری دیموكراتی، لە بەرامبەریشدا شێوازی نووسینی بەیاننامەكە بەو جۆرەی هەموو لایەك بەبێ جیاوازی رەتیانكردەوە، دیسان رەنگدانەوەی بیری سیاسیی سەركردایەتی بزووتنەوەی گۆڕان پیشاندەدا كە خەڵكی كوردستان قبوڵی نییە، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا خەڵكی كوردستان و لایەنە سیاسییەكانیش بە(پارتی و یەكێتی)شەوە تەواوی خاڵەكانی ناو بەیاننامەكەی گۆڕان رەتدەكەنەوە و ئامادەنین وتووێژی لەسەر بكەن، یان هەندێك بڕگە و خاڵی باشی تێدایە كە دەكرێت جیاواز لە خاڵەكانی دیكە سەیر بكرێت و وتووێژی لەسەر بكرێت، بێگومان وەك لە چەند رۆژی رابردوو بینیمان خەڵكی كوردستان تەواوی بەیاننامەكەی رەتكردەوە و قبوڵی نەكرد ئەو بەرنامەیە بە رای ئەو حساب بكرێت، ئەمەش لەبەر یەك هۆكاری سادە، كە ئەویش ئەوەیە ئەو چوارچێوەیەی بەیاننامەكەی بزووتنەوەی گۆڕان بۆ بەرنامەكەی خۆی دیاریكردووە، ئەگەر ناویشی نەنێن هەوڵێك بۆ كودەتاكردن بەسەر دیموكراتیدا، ئەوا دەشێت ناوی لێبنرێت هەوڵێك بۆ خۆجیاكردنەوە لە دیموكراسی و هاتنەدەرەوە لە چوارچێوەی ئەو بنەما یاسایی و دەستوورییانەی سیستمی سیاسیی ئەم وڵاتەی لەسەر بونیاد نراوە و خەڵكی كوردستان بە بەرهەمی خوێنی شەهیدان و قوربانیدانی سەدان ساڵەی خۆی دەزانێت، ئەمەش بێگومان بەو مانایە نییە وەك هەندێك بۆ پاكانە هێنانەوە پەنای بۆ دەبەن، بەوەی سەرانی بزووتنەوەی گۆڕان و پشك و قوربانیدانیان لە دروستبوونی ئەم ئەزموونە نەبووە یاخود بەشدار نەبوون لە پرۆسە سیاسییەكەدا، بەڵكو بەو مانایە ئەم لایەنە دەخرێتە روو كە قبوڵ ناكرێت ئاراستەی پرۆسە سیاسییەكە بەلایەكدا بگۆڕدرێت كە لەگەڵ خواستەكانی خەڵكی كوردستان و ئامانح و ئاواتەكانی سەرجەم لایەنە سیاسییەكانی كوردستان یەكنەگرێتەوە، بەڵام پرسیاری سەرەكی و گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا بۆچی رای گشتی وا خۆی پیشاندەدا لەگەڵ بەیاننامەكەی بزووتنەوەی گۆڕان یەكناگرێتەوە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە پێویستی بە گەڕانەوە هەیە بۆ دووبارە پێناسەكردنەوەی چەند چەمكێك كە لەناو كۆمەڵگەی دیموكراتی بە مانایەك بەكاردەهێنرێت و لە هەندێك گوتاری سیاسیی دیكە بە مەبەست بە مانایەكی دیكە بەكاردەهێنرێن، وەك:

• كاتێك باسی (دیموكراتی) دەكرێت، خەڵكی كوردستان دیموكراتی بەمانای لیبرال دیموكراتی بەكاردەهێنێت، ئەوجا هەر لایەنێك ئۆپۆزسیۆن بێت یان دەسەڵات، مانای دیموكراتی بە جیاواز لەمانای لیبرال دیموكراتی بەكاربهێنێت، ئەوا رای گشتی لەگەڵیدا یەكناگرێتەوە و لەدژی رادەوەستێت.
• دیموكراتی لیبرالی، واتە دیموكراتی نوێنەرایەتی، دیموكراتی نوێنەرایەتیش واتە ئەو دیموكراتییەی كە حزبە سیاسییەكان نوێنەرایەتی خەڵك لە پەرلەماندا دەكەن، هەر بۆیە حزبی سیاسیی وەك پێویستییەكی نوێنەرایەتی سەیر دەكرێت و هەر لایەك كار بۆ نەمانی حزبی سیاسیی بكات، ئەوجا هەر مەبەست و پاكانەیەك بۆ ئەو مەبەستە بخاتە روو، سەرەنجام كار بۆ رووخانی دیموكراتی نوێنەرایەتی دەكات، هەوڵدەدات بە رێگەی سندوقەكانی دەنگدان دیموكراتییەكی پۆپۆلیستی بونیاد بنێت، ئەمەش واتە بەهێزكردنی دەسەڵاتی تاكەكەس و لاوازكردنی دامەزراوە یاسایی و دەستوورییەكان. ئەمە پاكانەكردن نییە بۆ كەموكورتی پارتە سیاسییەكان لە پرۆسەی دیموكراتی نوێنەرایەتیدا، لەبەر ئەوەی لەسەرجەم وڵاتانی دیموكراتی بە وڵاتانی (دیموكراتی رۆژئاوا و دیموكراتی پۆست كۆمونیست و دەوڵەتانی تازە پێگەیشتوو) حزبە سیاسییەكان كەموكورتیان لە پرۆسەی نوێنەرایەتی كردن هەیە و نەیانتوانیوە وەك پێویست لە ئەدای نوێنەرایەتیكردنی خەڵك لە پەرلەماندا سەركەتوو بن، هەربۆیە لە كۆمەڵگەی دیموكراتیدا حزبی سیاسیی چۆن بەشێكە لە كێشەی كۆمەڵگەی دیموكراتی، لەهەمانكاتدا بەبێ بوونی حزبی سیاسیش دیموكراتی نوێنەرایەتی دروست نابێت، هەربۆیە لە كۆمەڵگەی دیموكراتیدا سزادان بۆ ئەو حزبە سیاسییانە دانراوە كە لەماوەی خولێكی پەرلەمانیدا لە پرۆسەی نوێنەرایەتیكردن شكست دەهێنن، ئەو سزادانەش سندوقەكانی دەنگدانە، كەواتە سندوقەكانی دەنگدان دادگای لێپرسینەوەی حزبەكانە، بۆیە هەموو كات لە كۆمەڵگە دیموكراتییەكاندا جەخت لە پاكی و عادیلی پرۆسەی دەنگدان دەكرێتەوە، بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی دادپەروەرانە ئەو حزبە سیاسییانە سزا بدرێن كە لەماوەی خولێكی پەرلەمانیدا كەمتەرخەم بوون لە نوێنەرایەتیكردندا، بەڵام پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە ئایا كارێكی عادیلانە نییە ئەگەر حزبە سیاسییەكان كەمتەرخەمبوون، ئۆپۆزسیۆن وەك ئەركی سەرشانی خۆی بۆ نەهێشتنی ئەو كەمتەرخەمیە، هەڵوێستی خۆی بۆ رای گشتی روون بكاتەوە؟ بێگومان ئۆپۆزسیۆنی نیشتمانی كە نوێنەرایەتی ئەو خەڵكانە دەكات بەرنامەیەكی جیاواز پەسەند دەكەن لەو بەرنامەیەی ئێستا حزبەكانی ناو حكومەت پیادەی دەكەن، مافی خۆیانە خەڵك هانبدەن بەرنامەی ئەو حزبانە زیاتر رەتبكەنەوەو زیاتر لە بەرنامەی خۆیان نزیكی بكەنەوە، بەڵام ئەم پرۆسەیەش دەبێت لە چوارچێوەی بنەماكانی گەمەی دیموكراسی و لەناو هۆڵی پەرلەمانەوە موناقەشەی لەسەر بكرێت، نەك راستەوخۆ بانگێشە بۆ خەڵك بكرێت و دامەزراوە دیموكراتی و شەرعییەكان فەرامۆش بكرێت.
• كاتێك باس لە بوونی ئۆپۆزسیۆن دەكرێت، واتە باس لە بوونی كۆمەڵگەی دیموكراتی دەكرێت، ناكرێت و قبوڵ نییە، ئۆپۆزسیۆن بە ئاشكرا بوونی هەبێت و بەئاشكرا تەلەفزیۆن و رادیۆ و سایتی ئەلكترۆنی هەبێت و سنوور بۆهیچ چالاكییەكی سیاسیی ئەو لە چوارچێوەی یاسا دانەنرێت، سیستمی حكومڕانی وڵات بە تۆتالیتار و دیكتاتۆر وەسف بكات، ئەمە لە هیچ وڵاتێكی دیموكراتی بوونی نییە، هەربۆیە كاتێك ئۆپۆزسیۆن ئەو مافە بەخۆی دەدات كە دەسەڵاتی سیاسیی بە تۆتالیتار و دیكتاتۆر وەسف دەكات، ئەوا پێشوەختە ناسنامەی ئۆپۆزسیوێنێكی نیشتمانی لەخۆی وەردەگرێتەوە و خۆی رووبەڕووی ئەو پرسیارە بێ وەڵامە دەكاتەوە، ئەگەر ئەم دەسەڵاتە سیاسییەی ئێستا لەكوردستان بوونی هەیە دیكتاتۆر و تۆتالیتار بێت، ئایا تۆ چۆن وەك ئۆپۆزسیۆن بوونت هەیە؟ ئایا بزووتنەوەی گۆڕان دەتوانێت بەرێگەی میدیاكانی خۆی نموونەی دەسەڵاتێكی دیكتاتۆر و تۆتالیتارمان پیشانبدا، كە ئۆپۆزسیۆن بە شێوەیەكی مەدەنیانە قبوڵ بكات؟ ئایا دەتوانێت چەند پەرەگرافێكمان بۆ بخاتە روو كە ئۆپۆزسیۆنی دەوڵەتانی دیموكراتی سیستمی سیاسیی وڵاتەكەی خۆیان بەدیكتاتۆر و تۆتالیتار وەسف بكەن و بگەڕێت شەرعیەتی رووخانی سیستمەكە لە شەقامەوە وەربگرێت؟ ئایا هەتا ئێستا بیستوومانە حزبی كۆماری ئەمریكا لەبەر ئەوەی لە دەسەڵاتدا نییە، ئیدارەی ئۆباما بە دەسەڵاتێكی تۆتالیتار یان دیكتاتۆر ناو بەرێت؟ ئایا حزبی كۆماری یان دیموكراتی ئەمریكا، لەو كاتەی كەدەكەونە ئۆپۆزسیۆن، بە حكومڕانی ئەمریكا دەڵێن دەسەڵاتی حزبی كۆماری یان دەسەڵاتی حزبی دیموكراتی؟ ئەم پرسیارانە بۆ ئەوە نین كە لایەنگیری بۆ حزبەكانی نێو حكومەت و دژایەتی بزووتنەوەی گۆڕان لە دەرەوەی حكومەت پیشان بدەین، بەڵكو ئەمە هەوڵێكە بۆ گەڕانەوە بۆ بنەمەكانی گەمەی دیموكراتی و راهاتن لەسەر پابەندبوون بە بنەماكانی گەمەی دیموكراتیەوە.
دەرچوون لە بنەماكانی گەمەی دیموكراتی مانایەك بۆ دیموكراتی ناهێڵێتەوە
ئەگەر كۆمەڵگە گەیشتە ئەو ئاستەی هەموو شتێكی تەواو بێ كەموكورتی بوو، واتە لەو كۆمەڵگەیە چالاكی ئەقڵ راوەستاوە، كارل پۆپەر سەبارەت بەم لایەنە پێیوایە زۆر جار پێشكەوتنەكان كێشەی تازە لەگەڵ خۆیان دەهێنن، هەر بۆنموونە پێشكەوتنی زانستی پزیشكی بۆتە هۆكاری زیادبوونی لە رادەبەدەری ژمارەی دانیشتوانی جیهان، بۆیە ئەمە بۆتە كێشەیەك بیر لەوە كراوەتەوە رێگە لەو زۆربوونە بەرێگەی دیاریكردنی ژمارەی لەدایكبوون بگیرێت، بەڵام دیسان ئەم چارەسەرەش كێشەیەكی دیكەی بەدوای خۆیدا هێناوە، ئەویش زیادبوونی خەڵكانی بەتەمەن و كەمبوونەوەی رێژەی گەنجە كە دەستی كار لەوڵاتانی پێشكەتوو كەمدەكاتەوە و كۆمەڵگەكەش دەگۆڕێت بۆ كۆمەڵگەی بەساڵاچووان، واتە كۆمەڵگەیەك تەنیا خزمەت بكرێت و نەتوانێت هیچ خزمەتێك پێشكەش بكات، كەواتە ئەم میتۆدەی پۆپەر پێمان دەڵێت كێشەكانی كۆمەڵگەی دیموكراتی تەواو نابن، هەربۆیە لە وتارێكیدا كە بەناونیشانی مەزهەبی مەعریفە لە دیدێكی لۆژیكیانەوە و تیۆری پێشكەوتن لە ساڵی 1972 لە رادیۆی ئەڵمانیا پێشكەشی كردووە، پۆپەر باس لە (فێربوون دەكات لە میانەی میتۆدی هەوڵدان و هەڵەكردن)ـەوەو لەسێ خاڵدا چڕیان دەكاتەوە كەبریتین لە ( 1- كێشەكە 2- هەوڵەكان بۆ چارەسەركردنی كێشەكە 3- دوورخستنەوەی هەوڵە هەڵەكان بۆ چارەسەركردنی كێشەكە)، پۆپەر هەوڵەكان بۆ چارەسەركردنی كێشەكان بە بەكارهێنانی مەعریفە گرێدەداتەوە، ئەمەش واتە هەموو كێشەیەك لە كۆمەڵگەی دیموكراتی رێگە چارەی خۆی هەیە و ئەو رێگە چارەیە لەسەر بنەمایەكی مەعریفی لە پێناوی پاراستنی مافی تاك لە كۆمەڵگە داڕێژراوە، بۆیە ئەگەر لە چوارچێوەی ئەم میتۆدەی پۆپەر سەیری هەرێمی كوردستان بكەین و بپرسین ئایا لە كوردستان كێشە هەیە؟ ئەوا لەوەڵامدا ئەگەر بمانەوێت بەرامبەر بەو شێوەیە بگەینە قەناعەت كە هیچ كێشەیەك بوونی نییە، ئەوا مانای ئەوەیە دەمانەوێت بە خۆمان بڵێین چالاكی ئەقڵ لە كۆمەڵگەی ئێمە سڕبووە و هیچ پێشكەوتنێك لەم هەریمە بوونی نییە، بەڵام پرسیاری دیكە كە دێتە پێشەوە ئەوەیە ئایا كاتێك دان بەبوونی كێشەكە دەنێین ئایا چۆن هەوڵی چارەسەركردنی بدەین؟ بێگومان پێویستە بۆ هەر كێشەیەك هەوڵەكان لەسەر بنەمایەكی مەعریفی و لۆژیكیانە رێكبخرێن و هەموو لایەك بگەنە ئەو قەناعەتەی كە دەبێت سەبارەت بە دوورخستنەوەی هەوڵە هەڵەكان بۆ چارەسەركردنی كێشەكان دوور بخەینەوە، ئەگەر ئەم نەرمی نواندنە بۆ دوورخستنەوەی هەوڵە هەڵەكان لە كۆمەڵگە بوونی نەبێت، ئەوا مانای ئەوەیە ئێمە لە هەڵەكردن دەترسین و هابرماس وتەنیش گەورەترین هەڵە ئەو هەڵەیەیە كە لە هەڵەكردن بترسین، ئەمە مانای ئەوەیە لە كۆمەڵگەی دیموكراتی ئەگەر هەڵە بوونی نەبێت دیموكراتی بوونی نابێت، هەربۆیە تۆژەرێكی باڵای وەك تۆم گۆردن پالمەر لە ئامۆژگای كاتۆ سەبارەت بەو تەحدیانەی رووبەڕووی پرۆسەی دیموكراتی لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو دەبێتەوە، راشكاوانە ئاماژە بەوە دەكات دیموكراسی چارەسەری سیحرییانەی پێ نییە و لەمبارەوە دەڵێت ((مەزندە واقیعییەكان كلیلی پشتگیری و چەسپاندنی دیموكراتین، ئەگەر خەڵك چاوەڕێی ئاكامی سیحری لە دیموكراتی بكەن، ئەوا دوچاری نائومێدی دەبن و دەستبەرداری دیموكراتی دەبن، لەلایەكی دیكە ئەگەر خەڵك چاوەڕێی هەڵبژاردنی ئازاد و رەفتاری عادیلانە لە حكومەت نەكەن، لەم حاڵەتە لەوانەیە نائومێد نەبن، بەڵام بەبێ شك بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ بە دیموكراتی شادنابن)).
مەبەستی پالمەر لە پێكەوە بەستنەوەی ئەم حاڵەتی سەیركردنی دیموكراتی بۆ بەدەستهێنانی ئاكامی سیحری وەك هۆكارێك بۆ نائومێد بوون و دەستبەردار بوون لە دیموكراتی و حاڵەتی دووەم بۆ نائومێد نەبوونی هاووڵاتی كاتێك ناعەدالەتی لە حكومەت دەبینێت، ئەوەیە كاتێك خەڵك چاوەڕێی ئاكامی سیحری لە دیموكراتی دەكات و پێیوایە كە وڵاتێك دیموكراتی بوو دەبێت هەموو كێشەكانی چارەسەر كرابن، ئەمە مانای ئەوەیە ئەو وڵاتە هەرگیز دروست نابێت كە كێشە و كەموكورتی و هەڵەی تیدا نەبێت، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا دیموكراتیەت مانا واقیعیەكەی لەدەست دەدات و دەبێتە چەمكێكی تۆباوی، تەنیا كەسانێك كە بەم شێوازە دیموكراتی تەفسیر دەكەن و كێشەو كەموكورتییەكانی كۆمەڵگەی دیموكراتی دەكەنە ئایدلۆژیەتی خۆیان بۆ هاندانی رای گشتی و وەرگرتنی دەسەڵات، ئەو كەسانەن كە بۆیان ناكرێت بەرێگەی دیكە دژایەتی كۆمەڵگەی دیموكراتی و دامەزراوە شەرعی و دەستوورییەكانی بكەن، تەنیا لە رێگەی هاندانی شەقام و دروستكردنی ئاژاوە و ئاڵۆزییەوە نەبێت، ئەمە راست و راست دەمانگەیەنێتە ئەو ئاكامەی كە پیشاندانی هەڵە و كەموكوڕییەكان و دیاردەكانی گەندەڵی نێو سیستمە سیاسییەكە بۆ چارەسەركردن و هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی رێگەچارەسەری لۆژیكانە نین، بەڵكو هەوڵەكان هەوڵی هەڵەن بۆ رووخانی سیستمەكە و لاوازكردنی دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی دیموكراتی و لابردنی ڤیتۆی دامەزراوەكان بۆ سنوورداركردنی دەسەڵات و سنوورداركردنی شێوازی كاری ئۆپۆزسیۆن لە چوارچێوەی دامەزراوە شەرعییەكانی سیستمە دیموكراسییەكەدا، سەبارەت بەم لایەنە گرنگە پرۆفیسۆر كینس رۆبەرت ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی كۆڕنێل و تایبەتمەند لەسەر سیاسەتی بەراوردكاری لە ئەمریكای لاتینی سەبارەت بە لاوازكردنی دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی دیموكراتیەوە لەلایەن هەندێك سەركردەی پۆپۆلیستەوە لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ ئەم راپۆرتەی گوڵان، بەمجۆرەی قسەی بۆكردین و وتی: (بەڵێ ئەم بۆچوونەتان دروستە كە سەركردە پۆپۆلیستەكان لەو حاڵەتانەدا سەرهەڵدەدەن كە تیایدا دامەزراوەكان لاوازن یان كاتێك كە دامەزراوەكان دوچاری قەیرانێك بوونە. هەربۆیە، بەهێزكردنی دامەزراوەكان باشترین دەرمانە لەدژی پۆپۆلیزم، بەڵام كێشەكە بریتییە لە چۆنیەتی ئەنجامدانی ئەمكارە، لەبەرئەوەی بەهێزكردنی دامەزراوەكان شتێكی ئاسان نییە و هیچ میتۆدێكی روون و سادەی بۆ نییە، بەڵام بەڕای من باشترین رێگەچارە لەدژی پۆپۆلیزم بریتییە لە هەبوونی پارتی سیاسی بەهێز كە لە پرۆسەی سیاسیدا نوێنەرایەتیی هاووڵاتیان بكەن و خاوەن متمانەیی بن لەنێو خەڵكدا. هەربۆیە، هەبوونی پارتی سیاسی بەهێز و سیستەمێكی دادوەری بەهێز و هەبوونی سیستەمێكی یاسادانانی بەهێز، هەموو دامەزراوەكان بەهێز بێت و مافی هاووڵاتیان دەستەبەربكات و وەڵامدانەوەی بۆ دەنگی هاووڵاتیان هەبێت لە پرۆسەی سیاسی، هەڵبەتە باشترین رێگەچارەیە لەدژی پۆپۆلیزم)).
سەبارەت بە چۆنییەتی تەوزیفكردنی دیاردەی گەندەڵی و نەهامەتییەكانی خەڵكیش لە گوتاری سیاسیی پۆپۆلیستەكاندا، پرۆفیسۆر رۆبەرت وتی: (رەخنەگرتن لە دیاردەی گەندەڵی یەكێكە لە شێوازەكانی دژایەتیكردنی دامەزراوە سیاسییەكان. پۆپۆلیستەكان بۆئەوەی بگەنە دەسەڵات و دەنگ بەدەست بێنن، هەڵدەستن بە رەخنەگرتن لە دامەزراوە سیاسییەكان و ناوبردنیان بە گەندەڵ بۆئەوەی كاریگەری لەسەر دەنگدەران دروست بكات. هەربۆیە، پێموایە كە ئەمە بەشێكە لە ستراتیژییەتەكانیان، لەبەرئەوەی هەر كەسێك لە وڵاتانی ئەمریكای لاتینی-دا بیەوێ خۆی هەڵبژێرێت، هەڵدەستێت بە رەخنەگرتن لە دامەزراوە سیاسییەكان و ناویان بە گەندەڵ دەبات تەنیا بۆ مەبەستی گەیشتن بە دەسەڵات. هەربۆیە، ئەم لایەنە تەنیا تایبەت بە كارئەكتەرە پۆپۆلیستەكان نییە، بەڵكو بەشێكە لە وتاری سیاسی و هەوڵدان بۆ وەدەستهێنانی دەنگ و گەیشتن بە دەسەڵات، بەڵام هیچ گومانێك لەوەدا نییە كە بەهۆی دیاردەی گەندەڵی و كاتێك كە ئاستەكانی گەندەڵی زۆر بەرز بێت بارەكە دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی كارئەكتەرە پۆپۆلیستەكان. ئەمەیە كە زۆرجار سەركردە پۆپۆلیستەكان گەندەڵی لە وتارەكانیاندا بەكاردەهێنرێت تەنیا بۆ هاندانی خەڵكە بە مەبەستی گەیشتنی خۆیان بە دەسەڵات و زۆرجاریش خۆیان هیچ چارەسەرێكی بەدیلیان نییە بۆ كەمكردنەوەی دیاردەی گەندەڵی. پێموایە تاكە رێگەچارە بۆ كەمكردنەوەی ئاستی گەندەڵی بریتییە لە بەهێزكردنی دامەزراوەكان، بەشێوەیەك كە بتوانرێت یاساكان پیادە بكرێت و حكومەت جێگەی متمانە بێت و لەبەردەم یاسا بەرپرسیاربێت. هەربۆیە، پۆپۆلیستەكان دامەزراوەكان لاوازدەكەن و ئەمەش دەبێتە هۆكاری ئەوەی هێندەی دیكە ئاڵۆزبێت و كۆنترۆڵكردنی گەندەڵی قورستر بكرێت. لەبەر ئەوەی گەندەڵی لەو شوێنانەدا تەشەنە دەكات كە تیایدا دامەزراوەكان لاوازن، بۆیە دووبارەی دەكەمەوە من زیاتر جەخت دەكەمە سەر دامەزراوەكانی یاسایی و نوێنەرایەتی. سیستەمێكی دادوەری بەهێز كە بتوانێت مافەكانی بەهاووڵاتیبوون دەستەبەربكات، لەگەڵ هەبوونی لیژنەیەكی یاسادانانی بەهێز و پارتی سیاسی بەهێز كە وەڵامدانەوەیان بۆ هاووڵاتیان هەبێت و بایەخ بە دەنگی خەڵك بدات، بەڕای من ئەمە باشترین رێگەچارەیە)).
سەروەریی یاسا و دامەزراوەكان
بۆ پەرەپێدانی كۆمەڵگە
پێشتر لەم راپۆرتە ئاماژەمان بەوەكرد كە دیموكراتی بەمانای دیموكراتی لیبرالی بەكاردەهێنرێت، بەڵام لێرەوە دێینە سەر لایەنێكی دیكە كە دیموكراتی لیبرالیش بەبێ سەروەریی یاسا و بوونی دامەزراوەی بەهێز بوونی نابێت، بۆیە پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا پێوەندی نێوان لیبرال دیموكراتی و دامەزراوەكان چییە؟ سەبارەت بە وەڵامی ئەم پرسیارە پسپۆران پێیانوایە كە بایەخی بیرمەندان و سیاسەتمەدارن لە كۆمەڵگەی دیموكراتی لەسەر رۆڵی سەروەریی یاسا لە بونیادی دامەزراوەكان و رۆڵی دامەزراوەكان لە سەرخستنی پەرەپێدانی ئابووری چڕدەبێتەوە، لیبرالیزمیش كە بەشدارییەكی كارای لە بەدیهێنانی خۆشگوزەرانی بۆ مرۆڤایەتی كردووە، بێگومان ئەم بەشداریكردنەی بەرێگەی ئەوە كە جەختی لەسەر ئەو دامەزراوانە كردۆتەوە كە بەیاسا بونیاد نراون و دامەزراوەكانیش خۆیان بوونە پاڵپشتێك بۆ چەسپاندنی یاسا، هەربۆیە بۆ ئەوەی لە پێوەندی نێوان لیبرالیزم و ئەو دامەزراوانە تێبگەین، ئەوا دەبێت پێش هەموو شت دوو خاڵی گرنگ لە یەكتری جیابكەینەوە و لەخۆمان بپرسین ئایا ئێمە دژی حكومەتین یان ئێمە بۆ بەرژەوەندی دیاریكردنی دەسەڵاتەكانی حكومەت كاردەكەین؟ زۆرجار ئەم دوو لایەنە تێكەڵ دەكرێن بەتایبەتی لەلایەن ئەو كەسانەی كە نایەنەوێت كۆمەڵگە بەرەو لیبرالیەت هەنگاو هەڵبگرێت، بەڵام ئەمە مانای ئەوەنییە كە ئەوانەی كەیفیان بە لیبرالیزم نایەت ئەو خەڵكانەبن كە خاوەنی ئایدۆلۆژیەتێكی تایبەت و دیاریكراو بن، بەڵكو هەموو ئەو خەڵكانە دەگرێتەوە كە حكومەت و دەسەڵاتی دیاریكرا و رەتدەكەنەوە و بانگێشە بۆ حكومەتی دەسەڵاتی رەها دەكەن، هەربۆیە هەموو ئەو كەسانە چەپ بن یان عەلمانی یان ئایینی هەموو هەوڵیان بۆ ئەوەیە كە حكومەت لاواز بكەن، بەڵام بەپێچەوانەی ئەوانەوە، ئەو كەسانەی لە چوارچێوەی سیستمی لیبرال دیموكراتیدا سەیری حكومەت دەكەن، ئەوان نایانەوێت حكومەت لاواز بێت، بەڵكو دەیانەوێت حكومەت كۆمەڵێك ئەركی دیاریكراوی هەبێت و ئەو ئەركە دیاریكراوانە بە بەهێزی و چالاكانە جێبەجێ بكات، بۆ قسەكردن لەسەر بەهێزی دامەزراوەكان و رۆڵی یاسا لە بونیادی دامەزراوەكان و بوونی دامەزراوەكان بە پاڵپشتێك بۆ چەسپاندنی سەروەریی یاسا، پرۆفیسۆر دایان دەیڤس ئوستادی سیسیۆلۆژیای سیاسیی لە زانكۆی ماسیۆشێتد لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان و سەبارەت بەم پرسە وتی: ((با جارێ باس لەوە بكەم كە بەهێزكردنی سەروەریی یاسا و بەهێزكردنی دامەزراوە دیموكراسییەكان و دابینكردنی جۆرە متمانەییەك لەلایەن دەوڵەت بۆ هاووڵاتییەكانی شتێكی هەر زۆر زۆر گرنگە، ئەم لایەنە گرنگترین شتە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ بیر و بۆچوونە جیاوازەكان لەڕووی سیاسی و ئابووری ...و تاد، بەڵام ئەگەر پرسیارەكە ئەوە بێت چۆن ئەم سەروەریی یاسا و دامەزراوەیی بەهێز بونیاد دەنرێت؟ ئەوا لەوەڵامدا پێتان دەڵێم ئەمە تێكۆشانی سەدەی بیستەهەم بوو و تاكو ئەمڕۆش تێكۆشانەكە بەردەوامە و بووەتە تەحەددای سەدەی بیست و یەكەمین. ئایا چۆن بتوانین دامەزراوە دیموكراسییەكان بەهێز بكەین؟ بەتایبەتی لە جیهانێك كە بەردەوامە لە رۆیشتن بەرەو ئاراستەكانی نایەكسانی و هەبوونی توندوتیژی، بەڕای من بەهێزكردنی دامەزراوە دیموكراسییەكان لەم هەلومەرجەدا زۆر زەحمەتە لەبەرئەوەی نایەكسانی لە داهاتەكان هەیە، زۆربەی خەڵكی دەڵێن: «گرنگ نییە بۆ دەنگدان بڕۆین، گرنگ ئەوەیە بژێوی ژیان دابین بكەین و برسی نەبین»، لەم چوارچێوەیەدا پێموایە كە میدیای ئازاد و ئازادی دەربڕین زۆر گرنگە لەبەرئەوەی هاووڵاتیان پێویستییان هەیە بە تێگەیشتن لەبارەی چۆنییەتی دروستكردنی بڕیارەكان و زانینی ئەوەی كە ئایا بڕیارەكان بۆیان گونجاوە یان نا. بەبێ میدیای ئازاد هاووڵاتیان هەرگیز نازانن بڕیارەكان چۆن دروستكراوە).
ئەوەی خاتوو دایان ئاماژەی پێكرد تەنیا زەحمەتی بونیادی دامەزراوەی بەهێز بوو لە كۆمەڵگە، بەڵام پرسیار ئەوەیە ئایا زەحمەتیەكە چەند بەرامبەر دەبێت ئەگەر هێزیك خۆی بەچەپ بزانێت و لە كۆمەڵگەدا هەبێت بە ئاراستەی پێچەوانە كار بۆ لاوازكردنی دامەزراوەكان بكات؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارە و لەلێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان پرۆفیسۆر ستیفن دایمۆند ئوستادی یاسا لە زانكۆی سانتا كلارا وتی: (رەنگە وەسفكردنی ئەوانە بە چەپڕەو جێی مشتومڕ بێت، پێم باشترە پێیان بووترێت پۆپۆلیستی دەسەڵاتخواز، كە ئەم پۆپۆلیستانەش لە بەشێكیدا كاردانەوەی ئەو چاكسازیە نیولیبراڵیەن كە لە ماوەی 25 ساڵی رابردوودا لە زۆربەی بەشەكانی جیهانی تازەگەشەكردوودا ئەنجام دەدرێن. واتە لە بنەڕەتدا هەوڵێكە بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ ئەو تەحەدیاتانەی هەوڵەكانی دووبارە ئاوەدانكردنەوە و بە تایبەتكردن دروستی كردون، كە بە ڕای من ئەمە ئاڕاستەگرتنێكی سلبی رووداوەكانە و پێوەندی هەیە بەو تێڕوانینەی واشنتۆنەوە كە هەوڵدراوە بەسەر جیهاندا بسەپێنرێت. هەربۆیە پێم باشترە لەبری ئەوەی پێیان بوترێت ماركسی یان چەپ، پێیان بوترێت ستالینی یاخود ستالینییە نوێیەكان، لەبەر ئەوەی جیاوازی هەیە لەمڕووەوە. لە راستیدا سروشتی ئەم رژێمانە وەك رژێمەكەی شافێز پتر لەسەر مۆدێلی كاسترۆ بنیادنراوەتەوە، شافێز مەیلی بەلای ئەو بزووتنەوانەدا هەیە كە دەسەڵاتخوازن، ئەو بزووتنەوانەی دوای ئەوەی دەسەڵات دەگرنەدەست، هەوڵی پتەوكردن و قایمكردنی دەسەڵات دەدەن، كە لە سەرەتادا لە ساڵانی هەشتاكان و نەوەتەكاندا وەك هێز و بزووتنەوەیەكی دیموكراتی دەركەوتن و دواتر كۆنتڕۆڵێكی تەواوی دەوڵەتیان كرد و دەسەڵاتی خۆیان بەرفراوان كرد، ئەمەش وەك كاردانەوە و دژایەتیكردنی چاكسازی سەرمایەداری كە بریتی بوو لە بەتایبەتكردن، بەڵام دواتر شێواز و میكانیزمی دەسەڵاتخوازانەیان بەركاهێنا بۆ ئەوەی وڵاتەكە بەو ئاڕاستە سیاسی و ئابووریەدا ببەن كە خۆیان خوازیاری بوون، ئەمەش تەحەدیەكی راستەقینەیە بۆ بزووتنەوە دیموكراتییەكان، هەربۆیە بوونی دامەزراوەی دیموكراتی بەهێز باشترین بەربەستە لە بەردەم سیستمێكی گەندەڵ و سیستمێكی پۆپۆلستیدا كە دواتر بەرەو دەسەڵاتخوازی سەردەكێشێت، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئەم دامەزراوانە لە چ سیاقێكدا كاردەكەن، كە دەبێت لەكاتی بنیادنانی ئەو دامەزراوانە كراوەیی و شەفافیەت و دیموكراسی رەچاوبكرێت، بەڵام كاتێك بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان دەسەڵات تەسلیم بە نوخبەیەكی بچووك دەكەن، ئەوا مایەی گیروگرفت دەبێت. كەواتە مەسەلەكە دەوەستێتەسەر ئەوەی ئایا دامەزراوەكان چ خەسڵەتێكی كۆمەڵایەتیان هەیە. كەواتە ئەوە هەمیشە تەحەدایەكی كە خەڵكی هەوڵی داڕشتن و بنیادنانی ئەو دامەزراوانە بدەن كە لە رێگەیانەوە كاروبارەكانی حكومڕانی بەڕێوەببردرێت. دەبێت خەڵكی وڵاتە تازەگەشەكردووەكان، خەڵكی عێراق بەشێوەیەكی دیموكراتی، بەشێوەیەكی جەماعی هەڵبستن بە خۆڕێكخستن لە چوارچێوەیەكدا، بۆ نموونە لە یەكێتیە بازرگانییەكاندا. واتە دەبێت تەئكید لەسەر ئەوە بكرێتەوە خەڵكی خۆیان لە چوارچێوەی ئەم دامەزراوە دیموكراتیانەدا، وەك پارتە سیاسییەكان، كۆمەڵە رێكبخەن بۆ ئەوەی بتوانن گوزارشت لە خۆیان بكەن)).
ئەوەی پرۆفیسۆر دایمۆند جەختی لەسەر دەكاتەوە ئەوەیە لەكاتی چارەسەركردنی كێشەكاندا هەموو لایەنەكان هەوڵبدەن بە رێگەی دامەزراوە شەرعییەكانی نێو سیستمە دیموكراتییەكە هەوڵبدەن كێشەكانی خۆیان چارەسەر بكەن، بەڵام سەبارەت بە دروستبوونی گیانی هاریكاری نێوان لایەنە سیاسییەكان بۆ گەڕانەوە بۆ دامەزراوە شەرعییەكان، پرۆفیسۆر لیسلی ئیلۆت ئوستادی زانستی سیاسەت و تایبەتمەند لە سیاسەتی ئەمریكای لایتنی لە زانكۆی بیركلی لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان وتی: (دەبێت سەركردەی گروپە جیاوازەكان ئیرادەی پێكەوەكاركردنیان هەبێت، ئەوەندە متمانەیان بەیەك هەبێت بتوانن پرۆسەیەكی هاوبەش ئەنجام بدەن، لەبەر ئەوەی ئەگەر هەست بە رق و بێ متمانەیی بكەن لە ئاست یەكتردا، ئەوا هیچ رێگەیەكی بەرەوپێشچوون لە ئارادا نابێت. ئەوجا ئەگەر سەبارەت بە دامەزراوەكان دەتوانم بڵێم بوونی دامەزراوە بەهێزەكان دەبێتەهۆی دەرفەت دروستكردن بۆ ئەوەی خەڵكی بتوانن لەڕێی دەنگدان و هەڵبژاردنی پاڵێوراوە جیاوازەكانەوە گوزارشت لە بۆچوونی سیاسی خۆیان بكەن، گرنگی دامەزراوەكانیش لەوەدایە هەر كاتێك سەرۆك هەڵبژێردرا، ئەوا ناتوانێت هەر كارێك ئەنجام بدات كە خوازیارێتی، بۆ نموونە ناتوانێت بێ بەدەستهێنانی رەزامەندی پەرلەمان یاسا دەربكات. وتەیەكی ئادەم شوارزتزكی هەیە، كە باس لەوە دەكات دیموكراسی دۆڕانی ئەو كەسانە لەخۆدەگرێت كە لە دەسەڵاتدان. واتە هەمیشە ئەگەری ئەوە هەیە كە ئەو كەسانەی لە دەسەڵاتدان و لە دەسەڵات دووربخرێنەوە و كەسانی دیكە دەسەڵات بگرنەدەست، ئەوە مایەی دڵنیاییە، لەبەر ئەوەی ئەگەر خەڵكی باوەڕیان بەمجۆرە كاركردنە هەبێت، ئەوا زەحمەتە هێزە پۆپۆلیستە تێكدەرەكان دروست بن و دەربكەون)).